Grażyna Klimuszko
Zespół Szkół Zawodowych w Sokółce
„Zbrodna i kara” Fiodora Dostojewskiego - propozycje cylku lekcji języka polskiego w klasie trzeciej szkoły średniej.
Wśród lektur dla klasy trzeciej szkoły ponadgimnazjalnej znajduje się powieść F. Dostojewskiego pod tytułem „Zbrodnia i kara”. Za zwróceniem szczególnej uwagi na tę powieść przemawia także wciąż rosnąca popularność dzieł Dostojewskiego, a także uniwersalny charakter zadawanych przez niego tzw. „przeklętych pytań”.
Lekcje poświęcone Dostojewskiemu to część zaplanowanego przeze mnie cyklu, który zatytułowałam: „Wokół winy, kary i odpowiedzialności”, a który zakłada omówienie takich lektur jak „Lord Jim” J. Conrada i „Dzika kaczka” H. Ibsena. Uczniowie lektury czytają niechętnie, ale o moralności we współczesnym świecie mogą dyskutować godzinami. Wykorzystałam te ich zainteresowania na lakcjach, dając im do zrozumienia, że w literaturze można znaleźć odpowiedzi na szereg współczesnych pytań.
Proponowane przeze mnie lekcje opierają się na pracy z tekstem, która rozwija uczniowskie umiejętności czytania ze zrozumieniem. W interpretacji poszczególnych „głosów” polifonicznej powieści Dostojewskiego pomagają umiejętnie dobrane przez uczniów cytaty. Uniwersalny charakter utworu natomiast jest pretekstem do tworzenia własnych tekstów dotyczących, na przykład, związków Raskolnikowa ze współczesnymi wydarzeniami - należy tylko je wskazać. Szerzej ten pomysł opisuje D. Kułakowska w wymienionej w bibliografii książce. Fragmenty uczniowskich prac -za ich zgodą -dołączyłam do scenariuszy.
Celem edukacji polonistycznej powinno być także wyposażenie ucznia w umiejętność postrzegania dzieł sztyki, w tym literatury, we wzajemnych kontekstach. W cyklu przygotowanych lekcji „Zbrodnia i kara” powiązana została z XIX-wieczną filozofią i współczesnym filmem. Uczniowie, uczestnicząc w dyskusji i formułując wnioski, mają okazję do tworzenia i modyfikowania własnego systemu wartości.
Każda lekcja poprzedzona jest zadaniem domowym, polegającym na przypomnieniu odpowiednich fragmentów powieści. To podpowiedź przeznaczona dla tych, którzy mimo wstępnych wskazówek nie przygotowali właściwych cytatów lub - bądźmy szczerzy - nie usiłowali nawet przeczytać książki.
ZADANIE DOMOWE PRZED LEKCJĄ NR 1.
Na wykonanie tej pracy przeznaczam dwa tygodnie. W tym czasie wybrani według predyspozycji uczniowie przygotowują rozprawę sądową - według wzorów zaczerpniętych z anglojęzycznych filmów. Mamy więc prokuratora, obrońcę, oskarżonego Raskolnikowa i świadków. Wśród nich znajdują się Sonia i Swidrygajłow. Do dowodów zbrodni zaliczymy artykuł Raskolnikowa „O zbrodni”. Aktorzy dobierają pomocników, angażując ich do szukania argumentów w sprawie. Wszyscy uczniowie znają problem, wiedzą, że na lekcji szukać będziemy przyczyn morderstwa dokonanego przez Raskolnikowa, a w mowie obrońcy i oskarżyciela postawione zostaną tzw. „przeklęte pytania” Dostojewskiego. Podaję wszystkim bibliografię i podpowiadam, że aby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Raskolnikow zabił, należy zwrócić uwagę na następujące fragmenty:
Część I, rozdział VI.
Część III, rozdział V ( artykuł „O zbrodni”)
Część III, rozdział VI.
Część V, rozdział IV ( rozmowa z Sonią)
Część VI, rozdział V ( ocena Raskolnikowa przez Swidrygajłowa)
LEKCJA NR 1.
TEMAT: Dlaczego Raskolnikow zabił? - wokół tzw. „przeklętych pytań” Fiodora Dostojewskiego.
Przed rozpoczęciem rozprawy zapisałam na tablicy pytania, na które uczniowie nie biorący bezpośredniego udziału w zabawie, będą szukali odpowiedzi:
Jakie były bezpośrednie przyczyny zbrodni Raskolnikowa?
Jakie były pośrednie przyczyny zbrodni Raskolnikowa?
Przebieg szkolnej rozprawy najlepiej odzwierciedlają notatki uczniów, dlatego przytaczam niektóre fragmenty:
Bezpośrednie przyczyny swojej zbrodni wyjawił sam Raskolikow. Zabicie lichwiarki planował prawie miesiąc. Na jego decyzję wpłynęły zbiegi okoliczności, po prostu dowiedział się, że Lizawiety nie będzie w domu, lichwiarka więc będzie sama.
O pośrednich przyczynach mówił Swidrygajłow: „Miał też ( Raskolnikow) pewną własną teoryjkę ... że ludzie się dzielą ... na tworzywo i na ludzi właściwych, to znaczy takich, których wskutek ich wzniosłości prawo nie obowiązuje, przeciwnie, to oni sami ustanawiają prawa dla innych ludzi, dla tego tworzywa, dla śmieci... Strasznie mu zaimponował Napoleon, a raczej zaimponowało mu to, że bardzo wielu genialnycj ludzi, nie oglądając się na krzywdę jednostki, bez namysłu kroczyło naprzód.”
Prokurator przytoczył fragmenty artykułu Raskolnikowa „O zbrodni”:
„Człowiek niezwykły może w sumieniu pozwolić sobie na przekroczenie niektórych zapór, gdy tego wymaga urzeczywistnienie jego idei...”
„...kodeks ich nie obowiązuje...”
„...wszyscy, nie tylko najwięksi, lecz również ludzie choć trochę nietuzinkowi, choć trochę zdolni powiedzieć coś nowego, muszą na mocy swej natury koniecznie być przestępcami - w stopniu większym lub mniejszym, rzecz prosta.”
„Najwięksi władcy też mordowali, dzięki nim świat toczy się naprzód.”
Raskolnikow powiedział:
„Chciałem zostać Napoleonem, dlatego też zabiłem... wzorując się na autorytecie...”
„Zrozumiałem wtedy, że władza tylko temu idzie do rąk, kto śmie nachylić się po nią i wziąć. Jeden tylko, jeden warunek obowiązuje: wystarczy odważyć się... Chciałem się tylko poważyć...”
„Nie po to zabiłem, aby posiadłszy środki i władzę stać się dobroczyńcą ludzkości. Bzdury! Po prostu zabiłem, zabiłem dla siebie... musiałem się dowiedzieć wtedy, czy jestem wszą jak wszyscy, czy też człowiekiem? Czy potrafię przekroczyć zasady moralne, czy też nie potrafię? Ośmielę się schylić po władzę czy nie? Czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo?”
Interesujące argumenty przytoczył obrońca, powołując na świadków: F. Dostojewskiego i F. Nietzschego. Przy okazji rozprawa dowiodła związków omawianej powieści z filozofią XIX wieku.
Dostojewski zajął neutralne stanowisko, ale warto zacytować jego słowa: „Kiedy można robić wszystko, co się podoba? Kiedy ma się milion. Czy wolność daje każdemu milion? Nie. Czym jest człowiek bez miliona? Człowiek bez miliona to nie ten, który robi to, co mu się podoba, lecz ten, z którym robią wszystko, co się tylko spodoba.”
F. Nietzsche przypomniał, że - według niego - przestrzeganie chrześcijańskich zakazów moralnych czyni z ludzi niewolników, a jednostka genialna może przekroczyć bariery...” Publiczność zgromadzona na „sali sądowej” oceniła te słowa pomrukiem dezaprobaty...
Z zeznań Raskolnikowa jasno wynikało, że zabił lichwiarkę, przyznał się taż do innych zabójstw: „Siebie zabiłem, a nie staruchę”, „(...) nie zabiłem człowieka, zabiłem zasadę! Tak, zasadę zabiłem, ale czy przekroczyłem? Nie, pozostałem po tej stronie... potrafiłem tylko zabić!... Et, estetyczna wesz ze mnie...”
Prokurator, pamiętając, że Raskolnikow uratował życie innemu człowiekowi, nie żądał kary śmierci. Raskolnikow został skazany na siedem lat katorgi. W mowie prokuratora pojawiły się pytania:
Czy w imię idei można zabić człowieka?
Czy sankcje prawne wystarczą, aby zahamować wolne wybory jednostek podobnych do Raskolnikowa?
Skąd mamy pewność, że jutro nie zostaniemy zabici w imię jakiejś idei?
Czy jeżeli ktoś neguje istnienie Boga, to może wszystko?
Czy istnieje jakaś granica moralna, której człowiek nie może przekroczyć?
Na ile wolność jest uwarunkowana społecznie?
Czy człowiek w każdej sytuacji decyduje o sobie?
Dlaczego nie można traktować innych ludzi jako środka do realizacji swoich celów?
Jak zapobiegać wolności nieobliczalnej, nie liczącej się z nikim i niczym, prowadzącej do terroru, gwałtów i despotyzmu?
Pytania te zostały podane za D. Kułakowską („Dostojewski - dialektyka niewiary” Warszawa 1981)
ZADANIE DOMOWE PRZED LEKCJĄ NR 2.
Przygotuj krótką wypowiedź, jak widzisz zbrodnię Raskolnikowa w kontekście współczesnych problemów, np. eutanazji, istnienia nowych rodzajów broni, wywołujących trwałe zmiany genetyczne, terroryzmu... Wykorzystaj dostępne artykuły prasowe, programy telewizyjne, przeczytane książki... Zwróć uwagę na problem morderstw popełnionych przez nieletnich...
LEKCJA NR 2.
Temat: Zbrodnia Raskolnikowa w kontekście współczesnych problemów - analiza wypowiedzi uczniów.
Podczas lekcji uczniowie prezentowali swoje prace domowe, w trakcie dyskusji pojawiły się nowe pytania, zakwalifikowane przez wszystkich jako współczesne „przeklęte pytania”.
1.Wypowiedzi uczniów dotyczyły następujących problemów:
eutanazja („to morderstwo za przyzwoleniem ofiary” - określenie ucznia)
aborcja
terroryzm, czyli poświęcenie w imię idei nawet dzieci
wojna w byłej Jugosławii i inne wojny religijne
energia atomowa „źle strzeżona” (określenie ucznia)
film „Z archiwum X” - prawda czy fikcja?
2 . Nowe „przeklęte pytania”?
Czy w imię postępu można poświęcić człowieka?
Gdzie jest granica eksperymentów z człowiekiem w roli królika doświadczalnego? Kto tę granicę wyznacza? Władza, którą sami wybraliśmy?
Jakie są konsekwencje tzw. „laickiego tragizmu”, czyli emancypacji człowieka odrzucającego wiarę, żyjącego na własną odpowiedzialność?
3.Fragmenty prac uczniów:
„Widząc relacje reporterów telewizyjnych, sceny z pól bitew, akty terroru i inne podobne rzeczy - często zastanawiam się, w jakim celu sam człowiek tworzy tak okrutne wątki naszej rzeczywistości, czy nie da się tych spraw rozwiązać pokojowo?”
„Jest jeszcze coś, czego na szczęście się nie używa, a co w dużych ilościach istnieje. Mowa o broni atomowej. Ludzie sprawujący władzę, posiadając taką broń, mogą praktycznie wszystko. Strach pomyśleć, co by było, gdyby przy władzy znalazł się jakiś szaleniec. Historia zna takie przypadki. Dobrze, że Hitler i Stalin nie użyli broni atomowej...”
„Tymi, co najwięcej tracą, są zawsze cywile...”
Wolność człowieka stojącego przy władzy jest praktycznie nieograniczona, musimy stworzyć taki system, który sprawdzi reakcje kandydatów na swoją wszechmoc.”
„Może na tym polega popularność tego serialu („Z archiwum X”), że uświadamia on nam, co być może dzieje się obok nas, a my nie mamy na to wpływu...”
ZADANIE DOMOWE PRZED LEKCJĄ NR 3.
Przygotuj cytaty i informacje przydatne w rozmowie o Soni. Zwróć uwagę na rozdział IV w części IV.
LEKCJA NR 3.
Temat: Konflikt rozumu i wiary w powieści „Zbrodnia i kara” F. Dostojewskiego.
Uczniowie zostali podzieleni na dwie grupy. Każda z nich w ciągu 20 minut wypełniała część tabeli: jedna grupa zajęła się opracowaniem punktów dotyczących Raskolnikowa, druga - Soni Marmieładowej. Następnie liderzy grup przedstawili wnioski grupy.
Uczniowie zauważyli konflikt postaw- Raskolnikowa i Soni. Zauważyli, że Sonia była chrześcijanką, wiara pomagała jej przetrwać. Raskolnikow zaś tylko myślał, wszystko działo się w jego głowie. Niczego w życiu nie osiągnął, jego poglądy zaprowadziły go na katorgę, przyczyniły się nawet do choroby psychicznej. Dopiero gdy pokochał i uwierzył, mógł stać się pełnowartościowym człowiekiem.
Sformułowanie tematu nie było więc trudne. Efekty pracy uczniów przedstawiam poniżej.
BOHATER
PROBLEM |
RODION RASKOLNIKOW |
SONIA MARMIEŁADOWA |
POCHODZENIE, SYTUACJA MATERIALNA |
Z biednej rodziny, były student prawa zarabiający korepetycjami i artykułami prasowymi, 23 lata |
Z rodziny urzędniczej, ojciec alkoholik, zmuszona sytuacją poszła na ulicę, ale zachowała „czystość serca” |
DETERMINANTY ŻYCIOWE |
Żyje wg praw rozumu, wszystko dzieje się w jego głowie, nawet choruje na zapalenie opon mózgowych, stworzył teorię i chciał ją wcielić w życie |
Jej los jest zdeterminowany społecznie, znosi go z pokorą, pociesza się modlitwą |
SYSTEM ETYCZNY |
Ateizm, życie bez zasad moralnych |
Chrześcijaństwo, („Czymże ja bym była bez Boga”) |
WARTOŚĆ NACZELNA |
Wolność, rozum |
Wiara, miłość, cierpienie |
ICH DALSZE LOSY |
Skazany na katorgę, odradza się dzięki Soni, cierpi, bo okazał się „wszą” |
Za pieniądze Swidrygajłowa urządza rodzeństwo, sama jedzie za ukochanym na katorgę, „wskrzesiła ich miłość” |
WNIOSKI: NIE MOŻNA ŻYĆ BEZ BOGA. RELIGIA STOI NA STRAŻY MORALNOŚCI. ATEIZM JEST NIEBEZPIECZNY, BO GROZI ODRZUCENIEM WSZELKICH WARTOŚCI.
Zadanie domowe przed lekcją nr 4.
Przygotuj informacje i cytaty dotyczące Marmieładowa i Swidrygajłowa. Ze „Słownika terminów literackich” wypisz cechy powieści polifonicznej.
LEKCJA NR 4.
Temat: Motyw zbrodni i motyw kary w polifonicznej powieści Fiodora Dostojewskiego.
Na początku lekcji zastanawialiśmy się, w związku z definicją powieści polifonicznej, jakie „głosy”, równoczesne plany, ważne wątki znaleźć można w „Zbrodni i karze”. Wydzieliliśmy kilka planów powieści Dostojewskiego, ale skoncentrowaliśmy się na czterech. Z wypełnieniem rubryk dotyczących Raskolnikowa i Soni nie było problemów, nawet cytaty nie były potrzebne, gdyż na poprzednich lekcjach powiedzieliśmy prawie wszystko.
Najważniejsze treści zapisaliśmy w tabelce, to jedyny sposób sporządzenia dokładnej notatki przy najmniejszej ilości zapisanych słów.
BOHATER |
SAMA ZBRODNIA JEST JUŻ KARĄ |
ODKUPIENIE, WYZWOLENIE Z GRZECHU |
|
|
ZBRODNIA, UPADEK, GRZECH |
KARA |
|
Raskolnikow |
morderstwo egoizm oderwanie od życia |
choroba psychiczna, świadomość, że nie jest Napoleonem, katorga |
katorga - w wymiarze społecznym, miłość i wiara |
Sonia |
prostytucja |
cierpienie za siebie i innych |
miłość i wiara, chociaż przebaczenie nie było Soni potrzebne |
Marmieładow |
nałóg, alkoholizm |
alkoholizm: „Piję, albowiem pragnę dotkliwiej cierpieć” |
haniebna śmierć w wypadku |
Swidrygajłow |
nikczemność, zabicie żony, zakusy na cnotę Duni |
Ateizm, brak miłości i jakiegokolwiek celu w życiu, samotność |
samobójstwo |
Wnioski: upadek (grzech) jest w życiu człowieka konieczny, aby mogło nastąpić odkupienie. Dlatego Sonia czytała Rodionowi przypowieść o wskrzeszeniu Łazarza.
Zadanie domowe:
POZIOM PODSTAWOWY - Wynotuj z tekstu powieści obrazy przedstawiające Petersburg 1865 roku. Czy możesz je nazwać miastem cierpienia?
POZIOM ROZSZERZONY- Na czym polegała literacka teoria „sobowtórów” stworzona przez Dostojewskiego? Czy można znaleźć jej odzwierciedlenie w powieści „Zbrodnia i kara”?
BIBLIOGRAFIA:
Bachtin M., Probliemy poetiki Dostojewskogo
Grassman W., Dostojewskij
Kułakowska D., Dostojewski - dialektyka niewiary, Warszawa 1981.
Literatura powszechna według Jana Tomkowskiego, warszawa 1995.
Przybylski R., Dostojewski i przeklęte problemy, Warszawa 1964.
5