9.RODZINA W SPOŁECZEŃSTWIE PÓŹNEJ NOWOCZESNOŚCI

(U.Beck: Społeczeństwo ryzyka 151-191)

O samotności ,wspólnocie i konfliktach płci w rodzinie i poza nią

„The war over family”, The battle of the sexes” - Coraz częściej używa się mało pokojowego słownictwa w celu określenia sytuacji pomiędzy płciami. Niepewność, obraźliwość, „uzbrojona bezsilność” z którymi mężczyźni i kobiety stoją naprzeciw siebie życiu codziennym małżeństwa i rodziny (i tego co z nich pozostało).

Stosunki między płciami to nie tylko seksualność, małżeństwo, czułość, to także praca, zawód, polityka, nierówność.

1.O POŁOŻENIU MĘŻCZYZN I KOBIET

Czy w rozciągającej się na wszystkie dziedziny nierówności pomiędzy mężczyzną i kobieta zaszły w ostatnim czasie faktyczne zmiany?=> dane mają dwuznaczną wymowę:

• Dokonały się epokowe przemiany, szczególnie w seksualności, prawie i wykształceniu

• Przeobrażeniom tym przeciwstawiają się stałość zachowania i położenia mężczyzn i kobiet(szczególnie na rynku pracy, ale także w zakresie zabezpieczenia społecznego).

=>wywołuje to paradoksalny efekt; więcej równości jeszcze bardziej uświadamia istniejące i zaostrzające się nierówności.

=>młode kobiety wobec zrównania wykształcenia, uświadamiając sobie swoje położenia, zaczęły oczekiwać większej równości i partnerstwa w pracy zawodowej i rodzinie. Ich oczekiwania zderzają się z przeciwnymi tendencjami na rynku pracy i w zachowaniu mężczyzn.

=>mężczyźni natomiast wyćwiczyli się w retoryce równości, za która nie poszły czyny.

Przy zrównaniu warunków(prawo i wykształcenie) położenia mężczyzn i kobiet stają się równocześnie bardziej nierówne.

Beck uważa, że znajdujemy się ze wszystkimi przeciwieństwami, szansami i sprzecznościami, dopiero na początku wyzwalania się ze ”stanowych” ról przypisanych przez płeć. Świadomość wyprzedziła rzeczywistość.

• MAŁŻEŃSTWO I SEKSUALNOŚĆ

• We wszystkich zachodnich społeczeństwach industrialnych zgłaszane są sygnały o wzrastającej liczbie rozwodów

• Obecnie coraz mniej osób rozwiedzionych decyduje się na nowe małżeństwo; leży to w ogólnym trendzie zmniejszającej się liczby ślubów

• Gwałtownie wzrasta liczba par żyjących w związkach konkubinackich ( konkubinat zaczął być powszechnie akceptowany, podczas gdy jeszcze w latach 60-tych uchodził za kontrowersyjny i był zwalczany).

• Ta quasi-instytucjonalizacja pozaprawnych i pozarodzinnych form wspólnego życia zwraca uwagę na tempo zmiany. Jeszcze w latach 60-tych rodzina, małżeństwo i zawód miało daleko posunięta moc wiążącą jako układ planów życiowych i położenia oraz biografii. Od tamtej pory przestało być jasne, czy i kiedy zawierać związek małżeński, czy żyć wspólnie bez zawierania związku, czy dziecko przyjmować lub wychowywać w rodzinie, czy poza nią itp. I jak to wszystko jest do pogodzenia z wymogami i ambicjami zabezpieczenia bytu, kariery, pracy zawodowej wszystkich uczestniczących.

• Coraz więcej osób mieszka samotnie

• W ciągu jednej generacji-szczególnie wśród dziewcząt- nastąpiły uderzające zmiany w zachowaniach seksualnych. Zbieranie tych doświadczeń było dawniej dozwolone jedynie młodym mężczyznom- i to nieoficjalnie. Dzisiaj znacznie powyżej połowy dziewcząt(61%) skłania się ku postulatowi, że także dla kobiet ważne jest zbieranie takich doświadczeń.

• W większości młodzież, nawet wtedy, gdy w odniesieniu do siebie kwestionuje ideały małżeństwa i rodziny, nie dąży do życia bez związków. Dzisiaj także stoi na pierwszym planie ideał stabilnego partnerstwa. Zatem kierunek zmian jest niejednoznaczny; czy małżeństwo i rodzina należą do minionej epoki można odpowiedzieć równocześnie tak i nie.

• WYKSZTAŁCENIE, RYNEK PRACY I ZATRUDNIENIE

Na papierze nie obowiązuje już żadna norma, która w różny sposób traktuje mężczyznę i kobietę. Kobiety mają możliwość zachowania swojego panieńskiego nazwiska. Obowiązująca dotychczas prawnie ustalona ich kompetencja w zakresie pracy w gospodarstwie domowym i rodziny została zniesiona i prowadzenie domu podlega decyzji obojga małżonków. Podobnie oboje małżonkowie mają prawo do pracy zarobkowej. Rodzicielska opieka nad dziećmi jest rozłożona na ojca i matkę. Oprócz tak daleko idącego zrównania mężczyzn i kobiet najbardziej charakterystycznym zjawiskiem jest zrównanie szans w dziedzinie wykształcenia. Na początku lat 60-tych była gorsza sytuacja dziewcząt, jeśli chodzi o wykształcenie, natomiast od 1983 dziewczęta pod niektórymi względami wyprzedziły chłopców. Podobnie jak dawniej studentki są nadreprezentatywne na niektórych kierunkach studiów(ponad 70% wybiera kierunki humanistyczne, języki i pedagogikę) i dostają się raczej na gorsze uczelnie. Jednak za rewolucja w dziedzinie edukacji nie idzie żadna rewolucja na rynku pracy i w systemie zatrudnienia.

• Im większe znaczenie społeczne przypisuje się danemu obszarowi, im „silniejsza” grupa, tym mniej w niej kobiet i na odwrót: im bardziej marginalny jest określony zakres zadań, im mniej wpływowa jest dana grupa, tym większe prawdopodobieństwo, że w tych obszarach kobiety zdobędą możliwość zatrudnienia. Wskazują na to dane ze wszystkich dziedzin-polityki, gospodarki szkolnictwa wyższego mediów itd. Na kierowniczych stanowiskach w polityce, gospodarce, w szkołach wyższych, czy w środkach masowego przekazu kobiety nadal stanowią wyjątek!

• To wyparcie kobiet ze stosunków zatrudnienia znajduje już odzwierciedlenie w bezrobociu. Udział kobiet wśród zarejestrowanych bezrobotnych w ostatnich latach był wyższy niż udział mężczyzn. Innymi słowy wzrasta wszystko: udział w aktywności zawodowej, bezrobocie i bezrobocie ukryte kobiet.

• Uwolnienie ze „stanowego' przypisania do ról wynikającego z płci może nastąpić na tyle, na ile także mężczyźni zmienia swoją tożsamość i zachowanie.

• EMANCYPACJA KOBIET I PRACA W RODZINIE W PERSPEKTYWIE MĘŻCZYZN

Mężczyźni w swoich reakcjach podzieleni. Tego, za czym werbalnie głosują, nie przekuwają w czyn.Za słowami o partnerstwie kryje się faktycznie nierówność. Mało lub w ogóle nic nie uległo zmianie w dawnych kompetencjach dotyczącego gospodarstwa domowego i dzieci. Mężowie prawie w ogóle nie uczestniczą w pracach domowych. Zadawalają się wkładem finansowym w prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowanie dzieci. Popierają model zgodnie z którym kobieta pozostaje w domu, a mężczyzna podejmuje prace zawodową. Ale z drugiej strony mężczyźni przypisują wysoka wartość autonomii kobiet. Poszukiwana jest kobieta samodzielna, która wie, czego chce. Ta nowa niezależność kobiety przejawia się w tym, że sama załatwia swoje sprawy, a przez to przyczynia się do odciążenia mężczyzny.. Przy tym wariancie emancypacji mężczyźni odnoszą znaczne korzyści. Natomiast problem z emancypacja mają wtedy, gdy pojawia się zagrożenie, że może się ona obrócić przeciwko nim, gdy stawia się im wymagania i realizuje interesy sprzeczne z ich własnymi.

Za fasadami kultywowanego przez obie strony ideału partnerstwa gromadzą się sprzeczności:

• Otworzyły się nowe możliwości rozwoju w podstawowych obszarach życia młodych kobiet w porównaniu do generacji ich matek; w takich obszarach jak: prawo, edukacja, seksualność, ale także pozycja zawodowa.

• Zainteresowaniu kobiet własną niezależnością ekonomiczną i zaangażowaniem się w indywidualizującą prace zawodową przeciwstawia się nadal zainteresowanie partnerstwem i macierzyństwem, szczególnie dla tych kobiet, które wiedzą, co oznacza to dla ich szans zawodowych i dla ich ekonomicznej niezależności od małżonka. To wahanie miedzy „własnym życiem” a „życiem dla innych” z nowa świadomością, pokazuje niedokończenie procesu indywidualizacji kobiet.

• Po stronie mężczyzn nastąpiły tez pewne zmiany. Nieprawdziwy jest już dawny stereotyp” twardego mężczyzny”, bowiem mężczyźni niejednokrotnie także chcą pokazywać uczucia i słabości.

• Słowo” równouprawnienie” ma dla nich inny sens. Uważają, że można połączyć równouprawnienie mężczyzn i kobiet i zachować stary podział prac. Posługują się biologicznymi uzasadnieniami panujących nierówności. Ze zdolności kobiety do rodzenia wnioskuje się o jej odpowiedzialności za dziecko, prace w gospodarstwie domowym, rodzinę oraz potrzebie jej rezygnacji z zawodu lub o podporządkowaniu jej kariery życiu rodzinnemu.

• Sukces mężczyzny jest w sposób istotny związany z powodzeniem zawodowym i ekonomicznym. Dopiero pewien dochód umożliwia mężczyźnie realizowanie ideału męskości; ”dobrego żywiciela”, „troskliwego małżonka i ojca rodziny”.

• TEZY

Za pośrednictwem konfliktu między mężczyznami kobietami, wyraża się również załamanie struktury społecznej w sferze prywatnej. „Konflikt we wzajemnych stosunkach posiada również stronę społeczno-teoretyczną, którą autorzy zapisali za pomocą 3 tez:

1.Przypisanie do ról związanych z przynależnością płciową stanowi podstawę społ. industrialnego; Bez podziału na role żeńskie i męskie nie byłoby tradycyjnej rodziny nuklearnej. Bez nuklearnej rodziny nie byłoby społ. industrialnego z jego podziałem na pracę i życie. Obraz mieszczańskiego społ. industrialnego bazuje na połowicznym urynkowieniu zasobów ludzkiej pracy. Aktywność zawodowa zakłada prace w gosp. domowym, produkcja za pośrednictwem rynku-formy i podział ról rodziny nuklearnej. Społ. industrialne jest więc w tym zakresie skazane na nierówne położenie mężczyzn i kobiet. Nierówność ta stoi w sprzeczności z zasadami nowoczesności i w trakcie procesów modernizacji staje się problematyczna i konfliktowa. W procesie faktycznego równouprawnienia mężczyzn i kobiet stawiane są pod znakiem zapytania podstawy rodziny. Oznacza to, że w fazie modernizacji po 2 wojnie światowej następuje równoczesny proces urzeczywistniania i znoszenia industrialnego społ. rynkowego. Uniwersalizm rynku znacznie osłabia przywiązanie kobiety do jej industrialnie wytworzonej „stanowej predestynacji” do pracy w gosp. domowym i dbania o małżeństwo. Z tego względu indywidualne wybory między produkcja i reprodukcją oraz podział pracy i normy w rodzinie zaczynają się załamywać. W wybuchających konfliktach między mężczyznami i kobietami muszą więc zostać rozstrzygnięte przełożone do sfery prywatnej konflikty społ. industrialnego.

2.Dynamika indywidualizacji, która uwolniła ludzi z kultur klasowych, nie zatrzymuje się również przed drzwiami domu rodzinnego. >ja to ja< Ludzie uwalniani są od form płciowości, jej stanowych atrybutów i zastanych sytuacji lub są nimi wstrząśnięci. Proces indywidualizacji ma dwojakie konsekwencje: z jednej strony mężczyźni i kobiety, poszukując „własnego życia”, są uwalniani z tradycyjnych form oraz podziałów ról, z drugiej strony ludzie będący w luźniejszych stosunkach społ. są zmuszani do poszukiwania szczęścia w związku partnerskim. Potrzeba wspólnoty dusz, która wyraża się w ideale małżeństwa wszystkich życia we dwoje nie jest potrzebą pierwotną. Wzrasta ona wraz ze stratami, którymi obdarza indywidualizacja.

3.We wszystkich formach współżycia mężczyzn i kobiet wybuchają konflikty stulecia. Jednakże rodzina jest tylko miejscem konfliktów, nie przyczyną zdarzeń. Powiązanie płci zaczyna słabnąć w wielu płaszczyznach (praca, zawód, miłość, polityka itp.), zarówno we współdziałaniu jak i w konflikcie. W stosunkach małżeńskich w wyniku otwierających się możliwości wyboru zaognia się świadomość konfliktów( np. rozbieżnej mobilności zawodowej małżonków, podziału pracy w gosp. domowym itd.). Decyzje w tych sprawach uświadamiają sprzeczności ich położeń.

2.SPOŁECZEŃSTWO PRZEMYSŁOWE JEST NOWOŻYTNYM SPOŁ. STANOWYM

Sprzeczności w położeniu życiowym mężczyzn i kobiet można określić, konfrontując z różnicami wynikającymi z położenia klasowego. Sprzeczności miedzy płciami wynikały z zerwaniem z tradycyjnym wzorem rodziny.

-sprzeczności miedzy płciami są produktem i podstawą systemu industrialnego w tym sensie, że praca zarobkowa zakłada prace w gosp. domowym, a sfery oraz formy produkcji i rodziny zostały w XIX. oddzielone i wytworzone. Powstałe w ten sposób położenia mężczyzn i kobiet są niejako przypisane przez urodzenie. Wraz z nimi ugruntowała się w nowoczesności hierarchia stanów społ. industrialnego. Swój antagonizm i logikę konfliktu czerpią ze sprzeczności między nowoczesnością i antynowoczesnością w społ. industrialnym. Dlatego tez związki sprzeczności na tle stanowego przypisania do ról ze względu na płeć ujawniają się w późnej fazie przemysłowej modernizacji-czyli wtedy, gdy klasy społ. pozbawione są tradycji, a nowoczesność nie zatrzymuje się u progu, lecz przenika do form rodziny, małżeństwa, rodzicielstwa, pracy w gosp. domowym.

-Problemy urzeczywistnienia społ. rynkowego nie mogą zostać rozwiązane przez społ. formy życia i struktury instytucjonalne połowicznego społ. rynkowego. Czyli: gdy mężczyźni i kobiety chcą wieść ekonomicznie samodzielna egzystencję, nie może to nastąpić ani przez tradycyjne przypisanie ról w rodzinie nuklearnej, ani w instytucjonalnych strukturach pracy zawodowej, praw socjalnych itd. Zakładają one tradycyjny kształt rodziny nuklearnej, którego podstawa jest uwarunkowana płcią przynależność stanowa.

-Równouprawnienie mężczyzn i kobiet nie można zrealizować w strukturach instytucjonalnych, które zakładają ich nierówność.

3.WYSWOBODZENIE Z RÓL KOBIECYCH I MĘSKICH?

Istotne zmiany w ostatnich dziesięcioleciach uwolniły kobiety od tradycyjnego przypisania do właściwych ról. Można wyróżnić 5 czynników;

1.Wydłużenie życia- zjawisko to doprowadziło do ”demograficznego wyswobodzenia kobiet”. We wcześniejszych wiekach długość życia kobiety wystarczyła właściwie na to, by urodzić i wychować dzieci, a obecnie „obowiązki macierzyńskie” kończą się z 45 rokiem życia.

2.Zmiana struktury pracy w gospodarstwie-społeczna izolacja - w procesach indywidualizacji rodzina nuklearna ostrzej odgranicza się od innych, przez co powstaje zjawisko „egzystencji wyspowej”, która usamodzielnia się wobec dawnych powiązań(sąsiedztwa, stosunków znajomości).W prace w gospodarstwie domowym wkraczają techniczne procesy racjonalizacji. Różne narzędzia, maszyny i oferty konsumpcyjne odciążają i pozbawiają sensu prace w gospodarstwie.

3.Środki zapobiegające zajściu w ciążę i możliwości jej przerwania-macierzyństwo ma charakter świadomy; generacja młodych kobiet może współdecydować o tym, czy zajść w ciążę, kiedy itd.

4.Wzrastająca liczba rozwodów

5.Zrównanie szans edukacyjnych- wyraz silnej motywacji zawodowej młodych kobiet

• Tym warunkom prowadzącym do indywidualizacji przeciwstawiają się inne, które z kolei wiążą kobiety z tradycyjnym przypisaniem ról.

• W warunkach masowego bezrobocia kobiety są wprawdzie uwolnione od zabezpieczenia przez małżeństwo, nie maja jednak wolności do samodzielnego zabezpieczania przez prace zarobkową. Oznacza to, że kobiety jak dawniej dalej są w dużej części skazane na ekonomiczne zabezpieczenie ze strony mężczyzn, które de facto nie jest żadnym zabezpieczeniem.

• Kobiety są wciąż targane sprzecznościami. Muszą wybierać między wyswobodzeniem się i ponownym powiązaniem z przypisanymi im dawniej kobiecymi rolami. Prawo rozwodowe i sytuacje rozwodu, brak zabezpieczeń socjalnych, zamknięte drzwi rynku pracy i ponoszenie głównego ciężaru pracy w gosp. domowym charakteryzują niektóre sprzeczności, jakie proces indywidualizacji wniósł w życie kobiet.

=> sytuacja mężczyzn jest całkowicie odmienna-u mężczyzn samodzielne zapewnienie ekonomicznych podstaw egzystencji łączy się z tożsamością określona tradycyjnymi rolami

=>Ojcostwo i zawód, samodzielność ekonom. i egzystencja rodziny nie stanowią dla nich sprzeczności, które wbrew rodzinie i społ. trzeba by godzić i zdobywać, ich zgodność jest już dana i zapewniania w tradycyjnej roli męskiej.

=>indywidualizacja wzmacnia zachowania zw. z rola mężczyzny.

4. UŚWIADAMIANIE NIERÓWNOŚCI : MOŻLIWOŚCI I NAKAZY WYBORU

Różnice i sprzeczności w położeniu kobiet i mężczyzn istnieją od zawsze, jednak jeszcze w latach 60-tych były one traktowane jako „oczywiste”. Dopiero od dwóch dziesięcioleci podejmowane są celowe działania polityczne na rzecz równouprawnienia kobiet. Zaostrza się jednak świadomość nierówności .Przeciwieństwa pomiędzy mężczyznami a kobietami mają dwa wymiary:

1.obiektywność położenia

2.delegitymizacja i uświadomienie

W pełni przemyślany model współczesnego rynku zakłada społeczeństwo bez rodzin i bez małżeństw. Każdy musi być samodzielny i dyspozycyjny. Urzeczywistnione społ. rynkowe to w związku z tym społ. bez dzieci, chyba ze te wychowują się przy mobilnych matkach i ojcach.

Tradycyjna jedność rodziny rozpada się przez decyzje, które jest zmuszona podejmować. Jednak to nie ludzie są bezpośrednią przyczyną problemów w rodzinie, prawie wszystkie konflikty mają aspekt instytucjonalny(np. problem dzieci- instytucjonalnie gwarantowana niemożność połączenia opieki nad dziećmi i pracy zawodowej).

5.SCENARIUSZE PRZYSZŁEGO ROZWOJU

1. Powrót do rodziny w jej tradycyjnych formach(nuklearnej)-utrzymujące się masowe bezrobocie i kurcząca się pojemność rynku pracy ogólnie konserwują i na powrót stabilizują tradycyjne role i kompetencje mężczyzn i kobiet. Większość kobiet nie uzyskuje zabezpieczenia ekonomicznego, kobiety są częściej bezrobotne niż mężczyźni. W związku z tym panuje tendencja do uwolnienia od pracy zarobkowej i przejście do zabezpieczenia bytu przez małżeństwo, tendencja ta jest wspierana chęcią posiadania dzieci. Związane z tym braki w wykształceniu młodych kobiet prowadzą do polaryzacji wzorów biografii następnej generacji kobiet. Jednak zupełny powrót do rodziny nuklearnej nie jest możliwy chyba, że zostałby cofnięty zegar modernizacji.

2. Równość mężczyzn i kobiet-jeśli równość jest interpretowana i uprawiana jako urzeczywistnienie społ. rynku pracy dla wszystkich, wtedy wraz z równouprawnieniem tworzy się w pełni mobilne społeczeństwo osób samotnych. Główna postacią urzeczywistnionej nowoczesności jest samotny mężczyzna i samotna kobieta. Negacja więzi społ., która uzyskuje znaczenie w logice rynku, zaczyna w swoim najbardziej zaawansowanym stadium niwelować również warunki trwałego życia we dwoje. Wzrasta znaczenie przypisane dziecku.

3. Wypróbowanie nowych form życia- Równouprawnienie mężczyzn i kobiet nie może się udać w strukturach instytucjonalnych, których konstrukcja odnosi się do sytuacji braku równouprawnienia. Dopiero w tym stopniu, w jakim cała struktura instytucjonalna rozwiniętego społ. przemysłowego zostanie przemyślana i zmieniona pod katem warunków życiowych rodziny i partnerstwa, może zostać osiągnięty stopniowo pewien rodzaj równouprawnienia, ale poza rolami kobiety i mężczyzny.

• Instytucjonalne możliwości połączenia pracy i życia-należałoby wypróbować i zinstytucjonalizować partnerskie formy mobilności związanej z rynkiem pracy( biura pracy musiałby zorganizować poradnictwo i pośrednictwo zawodowe dla rodzin)

• Parorodzinne osłabienie dynamiki rynku pracy to tylko jedna strona medalu. Należałoby na nowo stworzyć możliwości społecznego współżycia ludzi (np. możliwość wspólnej opieki nad dziećmi).Lecz taka wspólna pomoc i organizacja życia nie jest możliwa ze względu na warunki mieszkaniowe.

---