Aktualnie w ruchu dostrzega się jego walory profilaktyczne Znaczenie ruchu jest niezaprzeczalne jego walory odnoszą się nie tylko do procesu leczenia czy profilaktyki, ale i do zdrowego stylu życia.
Rehabilitacja - według profesora W. Degi - zorganizowane postępowanie mające na celu przywrócenie choremu zdrowia lub możliwej do osiągnięcia w danym stanie zdrowia zdolności do samodzielności ruchowej, ekonomicznej, społecznej w najszerszym tego słowa znaczeniu.
Ukierunkowanie celów rehabilitacji
profilaktykę upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej u dzieci z wrodzonymi lub okołoporodowymi ubytkami sprawności.
profilaktykę przewlekłego stanu upośledzenia sprawności psychicznej i fizycznej oraz stanu trwałego kalectwa.
skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych
kompensację ubytków funkcji uszkodzonych narządów i układów organizmu ludzkiego.
Sprawność fizyczna zależy od genetycznych właściwości człowieka, takich jak: uzdolnienie ruchowe, konstytucja somatyczna, sprawność zmysłów, temperament oraz odpowiednie proporcje ciała. Jest to zespół czynników o charakterze endogennym. Drugi zespół czynników (egzogennych) odnosi się do środowiska zewnętrznego i trybu życia. Istnieją 3 cechy motoryczne: szybkość, siła i wytrzymałość. Pod pojęciem cech motorycznych mamy rozumieć wielkości charakteryzujące potencjalne możliwości fizyczne człowieka muszą one być mierzone niezależnie od stopnia opanowania techniki ruchu.
Teoretycznym uzasadnieniem konieczności zwiększenia aktywności ruchowej człowieka może być stwierdzenie Romanowskiego, że najbardziej korzystny dla organizmu jest stan wytrenowania, stan adaptacji organizmu do zwiększonej aktywności ruchowej. Poniżej i powyżej tego stanu występują objawy stanowiące już nawet pewne niebezpieczeństwo dla zdrowia
Organizm ludzki ani pod względem morfologicznym, ani funkcjonalnym nie jest stworzony do stanów spoczynkowych. Odpowiednie ćwiczenia fizyczne powinny skutecznie aktywizować działalność głównych układów organizmu: nerwowo-mięśniowego, krążenia i oddychania oraz przyczyniać się do wzrostu integracji ze środowiskiem społecznym, co ze względów kształcąco-wychowawczych nie jest bez znaczenia.
Ruch i praca są tymi czynnikami, które rozwijają i kształtują nasze narządy.
Odpowiednio stosowane ćwiczenia mają zasadniczy wpływ na zakres ruchu w stawie. Działając profilaktycznie, utrzymują one pełny zakres ruchu w stawie, a w przypadkach ograniczenia ruchu mogą wpływać na jego zwiększenie. Poza tym ćwiczenia i ruch kształtują powierzchnie stawowe. Uwapnienie kości w dużej mierze zależy od ćwiczeń, ruchu i obciążenie. Bezruch doprowadza do odwapnienia układu kostnego, zaburzeń w jego ukrwieniu i bolesności.
Ćwiczenia wpływają kształtująco na mięśnie zdrowe, zwiększając ich siłę i masę. W przypadkach porażeń lub niedowładów odpowiednio prowadzone ćwiczenia mogą przywrócić czynności mięśni i poprawić ich siłę. Poza tym ruch i ćwiczenia utrzymują prawidłowa długość i elastyczność mięśni oraz rozwijają zdolność ich reagowania na bodziec układu nerwowego. Skurcz oraz następny rozkurcz mięśnia występuje podczas ćwiczeń ułatwiają prawidłowe krążenie krwi na obwodzie i odpływ chłonki naczyniami chłonnymi.
Znaczenie ruchu dla rozwoju dziecka (cele wychowania fizycznego):
W dzisiejszym rozumieniu roli wychowania fizycznego (wychowania zdrowotnego) w całokształcie procesu wychowawczego wysuwają się trzy najogólniejsze zadania (wg Z. Gilewicz):
Stymulacja - pobudzanie procesów rozwoju.
Od chwili urodzenia przejawem życia człowieka jest ruch. Dla młodego ustroju jest on czynnikiem i regulatorem procesów organicznych: wzmacnia organizm, kształtuje i usprawnia wszystkie jego układy, wywiera wpływ na ich budowę i czynności.
Wyrównanie i korektywa - przeciwdziałanie i w miarę możliwości likwidowanie niepożądanych zjawisk rozwojowych.
Przy pomocy ruchu możemy również wpływać na prawidłową budowę i postawę ciała, odpowiednio kształtować układ ruchowy oraz likwidować zaistniałe błędy, a przynajmniej zapobiegać ich dalszemu nasilaniu się. Zajęcia ruchowe jak i cały program wychowania fizycznego mają w swoich założeniach działania profilaktyczne w tym także stosowanie ćwiczeń kształtujących i elementów korektywnych z uwzględnieniem oddziaływania na poszczególne odcinki kręgosłupa oraz nogi i stopy. Osobny problem stanowią dzieci zagrożone wadami postawy ciała. Dla nich niezbędne są ćwiczenia organizowane w grupach wyselekcjonowanych przez lekarza ortopedę i prowadzone przez specjalistów z zakresu gimnastyki korekcyjnej.
Adaptacja - przystosowywanie dziecka do życia.
Środki i metody treningu zdrowotnego:
Wyróżniamy tu wszelkie ćwiczenia z dziedziny kinezyterapii.
Ćwiczenia bierne wykonuje terapeuta bez czynnego udziału pacjenta. Ich celem jest niedopuszczenie do obkurczania się mięśni oraz innych miękkich tkanek okołostawowych, a tym samym do powstawania przykurczy w stawach.
Ćwiczenia bierno - czynne czyli czynne zwalnianie napiętych mięśni z jednoczesnym biernie wykonywanym ruchem w stawie (rękami terapeuty)
Ćwiczenia czynne - wykonywane samodzielnie przez pacjenta (stosowane przy sile mięśni minimum 3 w skali Lovetta). Celem ćwiczeń jest zwiększenie siły i wytrzymałości mięśni, zachowanie właściwej ruchomości stawów i podniesienie kondycji ogólnej.
Interesują nas tu ćwiczenia specjalne tj.:
Ćwiczenia rozluźniające - relaksacyjne.
Są to ćwiczenia powodujące obniżenie napięcia mięśniowego zarówno lokalnie, jak i całego ciała. Stosuje się je, gdy zachodzi potrzeba obniżenia zmożonego czy to patologicznie, czy pod wpływem emocji - napięcia mięśniowego, także podczas przerw w intensywnym treningu. Istotna rolę odgrywa tutaj dobór odpowiedniej pozycji do relaksacji, która pozwala na wygodne ułożenie i rozluźnienie ciała. Należy zadbać o dobry nastrój, czemu sprzyjają odpowiednia muzyka i światło. Przydatny jest także komfort cieplny i nie krepujący ciała ubiór, ćwiczący sam poprzez wolę lub ulegając sugestii prowadzącego ćwiczenie napina a następnie rozluźnia określone grupy mięśni. Efekty staramy się uzyskać według określonej sekwencji np. od stóp do góry aż to rozluźnienia całkowitego. W toku ćwiczeń należy zwrócić uwagę na zharmonizowanie pracy mięśnie z oddychaniem. Czas zalecany: ok. 15-30 min. Jako metody treningowe zaleca się trening autogenny Schultza, Jacobsona, oraz orientalne metody ćwiczeń typu joga, zen.
Ćwiczenia synergistyczne
Polegają na wykorzystaniu zjawiska przerzutu funkcji fizjologicznych wywołanych pracą mięśni do miejsc, w których w aktualnej sytuacji ruch jest niemożliwy np. ze względu na opatrunek gipsowy.
Ćwiczenia chodu i nauki życia codziennego
Te elementy składowe kinezyterapii mają szczególne zastosowanie w rehabilitacji osób po złamaniach kończyn, z niedowładami lub porażeniami mięśni, po amputacjach i po długotrwałym unieruchomieniu z innych przyczyn.
Ćwiczenia w wodzie
W procesie rehabilitacji na różnych jej poziomach, ćwiczenia w wodzie i pływanie mają szerokie zastosowanie, gdyż środowisko wodne stwarza korzystne warunki potrzeb kinezyterapii. Należą do nich przede wszystkim ćwiczenia odciążające, rozluźniające i zmniejszające tarcie. Odciążenie to pozorna utrata masy ciała po zanurzeniu w wodzie, mięśnie osłabione o sile 2 w skali Lovetta mogą w wodzie wykonywać ruch w pełnym zakresie. Rozluźnienie z jednej strony wiąże się z pozorną utratą masy ciała z drugiej z temperatura wody ( rozluźnienie potęguje woda ciepła pow. 34 stopni). Zmniejszenie tarcia dotyczy tylko ruchów powolnych, ruchy, którym normalnie towarzyszy bolesność w stawie w wodzie mogą być wykonywane płynnie i bezboleśnie. Ćwiczenia w wodzie można przeprowadzać w zwykłej wannie, specjalnych basenach tzw. tankach Hubbarda lub małych basenach rehabilitacyjnych. Środowisko wodne stwarza również dogodne warunki do nauki chodzenia, zalecany czas trwania ok. 30 min.
W zakresie kinezyterapii wchodzi również gimnastyka wyrównawcza i korekcyjna. Niektórzy utożsamiają te dwa pojęcia. Gimnastyka wyrównawcza to zasób i rodzaj ćwiczeń, które mają wyrównać, skompensować pewien niedobór ruchowy zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, np. jak u dzieci szkolnych ćwiczenia śródlekcyjne, u pracowników umysłowych i fizycznych ćwiczenia podczas pracy. Gimnastyka wyrównawcza ma działanie profilaktyczne. Natomiast gimnastyka korekcyjna obejmuje ćwiczenia, które mają naprawić lub poprawić coś, co zostało mniej lub bardziej uszkodzone, np. usunąć wady postawy, wady zgryzu, wady mowy. Gimnastyka ta ma więc charakter leczniczy.
Gimnastyka w stosunku do chorego spełnia podwójne zadanie:
leczy i usprawnia,
uczy pacjenta wykonywania ruchów i czynności, przywracając mu tą drogą sprawność fizyczną.
Wyniki postępowania usprawniającego wtedy będą najlepsze, gdy w prowadzeniu ćwiczeń leczniczych uwzględni się powyższe dwa aspekty. Właściwe postępowanie usprawniające zależy od przygotowania i kwalifikacji osoby prowadzącej ćwiczenia, od kinezyterapeuty.
Cele gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej
Gimnastykę korekcyjno - kompensacyją przeprowadzają, według zarządzenia Ministra Oświaty i Wychowania, szkoły młodzieżowe oraz przedszkola i placówki wychowania pozaszkolnego dla uczniów i wychowanków wykazujących:
zaburzenia w statyce ciała a w szczególności:
wady postawy ciała,
zniekształcenia statyczne kończyn dolnych (płaskostopie, koślawość, szpotawość),
skrzywienie boczne kręgosłupa I stopnia,
skrzywienie boczne kręgosłupa II stopnia.
wyraźnie obniżoną sprawność fizyczną.
Celem gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej jest:
korygowanie zaburzeń statyki ciała i przeciwdziałanie utrwalaniu i pogłębianiu się ich
wyrównanie zaburzeń w rozwoju motoryczności
zapobieganie powstawaniu zaburzeń statyki ciała oraz wyrównywanie niedoboru ruchu dzieci z odchyleniami w stanie zdrowia lub rozwoju, które ograniczają ich udział w zajęciach wychowania fizycznego lub w których ćwiczenia fizyczne są istotnym elementem ich leczenia lub korekcji.
Organizując zespoły korekcyjno-kompensacyjne uczniów (wychowanków) łączy się według:
Rozwoju zaburzeń w następujące zespołu:
Zespół K1 czyli grupy korekcyjne dla uczniów z zaburzeniami statyki ciała (5-10 osób)
Zespół K2 czyli grupy kompensacyjne dla uczniów z obniżoną sprawnością fizyczną (10-15 osób)
Zespół K3 czyli grupy korekcyjno-kompensacyjne dla uczniów z obniżoną sprawnością fizyczna i zaburzeniami w stanie zdrowia (5-10 osób)
Według wieku ćwiczących w następujące grupy wiekowe: 4-6 lat, 7-9 lat, 10-12 lat, 13-15 lat.
Systematyka ćwiczeń korekcyjnych:
Ćwiczenia ogólnorozwojowe - angażują podczas wysiłku minimum 30% ogólnej masy mięśni. Zasób ćwiczeń obejmuje ćwiczenia gimnastyczne, kulturystyczne (atletyczne), gry i zabawy ruchowe, pływanie i inne. Celem ćwiczeń, zgodnie z założeniami, wychowania fizycznego jest dążenie do prawidłowego i harmonijnego rozwoju psychofizycznego i zwiększania jego wydolności fizycznej.
Ćwiczenia oddechowe - doskonalenie czynności prawidłowego oddychania, a tym samym zwiększenie wydolności układu oddechowego. Można je podzielić na dwie grupy:
Ćwiczenia oddechowe odruchowe - oddychanie w czasie wykonywania ćwiczeń
Ćwiczenia oddechowe specjalne - bierze w nich udział świadomość.
Ćwiczenia specjalne - kształtujące (głównie w formie gimnastycznej), dobrane kątem odpowiedniej wady postawy ciała, odnoszące się do mięśni postulanych (mięśni grzbietu, obręczy barkowej, klatki piersiowej i rąk, mięśnie brzucha, pośladkowe i kulszowo goleniowe, mięśnie nóg)
Ćwiczenia elongacyjne - wyciągnięcie kręgosłupa w jego osi długiej. Ćwiczenia te aktywizują mięśnie kręgosłupa i mają na celu zmniejszenie istniejących krzywizn patologicznych.
Ćwiczenie odruchu prawidłowej postawy ciała.
Ćwiczenia Klappa.
W nauczaniu dzieci należy przestrzegać następujących zasad:
Ćwiczenia powinny być proste. Pacjent nie powinien mieć trudności w ich zrozumieniu. W przypadku ćwiczenia złożonego należy wyjaśnić choremu z jakich ruchów ono się składa.
Ćwiczenia należy nie tylko opisać i zlecić do wykonania, ale także powinno się je pokazać z dokładnym objaśnieniem.
Forma komendy przy ćwiczeniach powinna być zrozumiała dla pacjenta. Będzie ona zależna od wieku pacjenta, poziomu jego inteligencji i stanu psychicznego.
Podczas wykonywania ćwiczeń przez chorego powinno się przestrzegać pewnych stałych faz ruchu, schematu, a mianowicie:
pozycja wyjściowa,
ruch w pełnym zakresie,
powrót do pozycji wyjściowej,
odpoczynek.
Liczba ćwiczeń wykonywana i wyuczona podczas jednego zabiegu powinna być mała. Pacjent nie jest w stanie nauczyć się dokładnie wykonywać wielu ćwiczeń od razu.
W czasie prowadzenia usprawnienia bardzo ważną rzeczą jest uzyskanie czynnej współpracy ze strony pacjenta. Powinien on wykonywać ćwiczenia chętnie i regularnie. Aby to osiągnąć, konieczne jest wytłumaczenie choremu celowości ćwiczeń oraz wskazanie wyników możliwych do uzyskania przez usprawnianie.
Zawsze wymagane jest właściwe podejście do chorego, uwzględniające jego poziom umysłowy i stan emocjonalny.
Gimnastyka jest dyscypliną, która ma uniwersalne zastosowanie między innymi w ćwiczeniach ogólnorozwojowych i specjalnych prawie we wszystkich dyscyplinach sportu i rekreacji
Podział ćwiczeń w gimnastyce
Systematyka w gimnastyce to uporządkowany zbiór ćwiczeń podzielony jest na cztery główne grupy i szereg podgrup:
Ćwiczenia porządkowo dyscyplinujące :
musztra
kolumny ćwiczebne
czynności porządkowe
ćwiczenia w marszu
Zadania:
nauczanie i utrwalenie utrzymywania prawidłowej postawy
zdyscyplinowanie grupy - mobilizacja do ćwiczeń
Ćwiczenia kształtujące - są ćwiczeniami ogólnorozwojowymi, mają największe zastosowanie:
ćwiczenia wyjściowe do ćwiczeń kształtujących,
ćwiczenia ramion, nóg, szyi, tułowia (w płaszczyźnie strzałkowej w przód i tył, w płaszczyźnie czołowej, poprzecznej i złożonej)
ćwiczenia mięśni brzucha
ćwiczenia w podporach bez przyrządów.
Zadania:
Kształtowanie harmonijnej budowy ciała i prawidłowej postawy przez wszechstronny rozwój mięśni ich siły, długości i elastyczności, zwiększenie elastyczności więzadeł, torebek stawowych i ścięgien, kształtowanie gibkości przez zwiększenie ruchomości w stawach
Rozwijanie koordynacji ruchowej to jest: umiejętności wykonywania złożonych ruchów sposób celowy zręczny i poprawnie technicznie.
Wyrobienie czucia położenia ciała w przestrzeni i czucia kierunku ruchu.
Ćwiczenia stosowane :
ćwiczenia równoważne na przyrządach,
zwinnościowo - akrobatyczne,
w półzwisach i zwisach,
w podporach na przyrządach i skoki.
Zadania:
Wyrobienie ogólnej sprawności i koordynacji ruchów
Rozwój wszystkich cech motorycznych - szybkości, siły, wytrzymałości, zwinności i gibkości.
Ćwiczenia uzupełniające: są to ćwiczenia rytmiczno-taneczne, rozluźniające, uspokajające, oddechowe oraz elementy sportów walki.
Inne metody treningowe:
Pływanie (sportowe, rekreacyjne, korekcyjne i lecznicze)
Stretching - istotę tej formy ruchu najlepiej oddaje sekwencja: napiąć rozluźnić rozciągnąć. Polega, więc na napięciu mięśni przez okres 10 - 30 s. po czym następuje krótka 2 - 3 s. przerwa na całkowite rozluźnienie, dopiero później można łagodnie, możliwie maksymalnie rozciągnąć mięśnie i utrzymać tę pozycje przez 10 - 30 s. Jego efektami są:
zwiększenie zakresu ruchu w stawach, w których już doszło do ograniczeń ruchowych i utrzymanie prawidłowego zakresu ruchu w stawach zdrowych
rozwijanie siły mięśni, poprzez napięcie izometryczne i elastyczności mięśni, przez ich rozciąganie.
Przykładowe ćwiczenia:
a) Mięśnie trójgłowe ramion: Stojąc w lekkim rozkroku unosimy jedna rękę, (której mięśnie będziemy rozciągać) pionowo w górę, zginając ją jednocześnie maksymalnie w łokciu. Drugą ręką chwytamy za łokieć i przyciągamy go za głowę.
b) Mięśnie przedramion: Stojąc w lekkim rozkroku, dłonią jednej ręki chwytamy za palce drugiej (wyprostowanej). W tej pozycji przyciągamy palce do siebie odginając jednocześnie dłoń w nadgarstku do góry.
c) Mięśnie obręczy barkowej: Stajemy w lekkim rozkroku, jedną rękę prostujemy przed siebie równolegle do podłogi, drugą chwytamy się (podchwytem) za łokieć wyprostowanej ręki i z w tej pozycji przyciągamy do siebie wyprostowaną rękę, pilnując jednocześnie, by pozostawała ona przez cały czas w pozycji równoległej do podłogi.
3. Biegowe formy treningowe jak marszobieg czy jogging.
Dokonując wyboru dyscyplin sportowych, przede wszystkim dla osób niepełnosprawnych, należy uwzględnić ich związek z celami rehabilitacji i bezpieczeństwem osoby. W tym ostatnim przypadku chodzi o niedopuszczenie do przeciążeń oraz kontuzji:
Stosowane ćwiczenia sportowe powinny mieć oddziaływanie lecznicze
Trening nie może szkodzić, musi być kontynuacja rehabilitacji przez odpowiedni dobór dyscyplin pod kątem możliwości funkcjonalnych narządów zaangażowanych w wysiłek
Ruch jako środek terapeutyczny może zastąpić każdy lek, natomiast żaden środek leczniczy nie może zastąpić ruchu
Oddziaływanie wychowawczo-psychologiczne powinno umożliwiać pokonanie barier psychicznych, uwarunkowanych lękiem przed nowymi zadaniami ruchowymi. Ruch wykonywany w formie ćwiczeń musi wywoływać przyjemne odczucia i doznania.
Sport inwalidów, przez typowe środki oddziaływania powinien wyrobić poczucie piękna. Niezbędne jest wyuczenie takiego zespołu nawyków ruchowych, który kryłby kalectwo i nie wyróżniał inwalidy w otoczeniu ludzi zdrowych.
Oddziaływanie społeczne aktywności sportowej powinno służyć szerokiej wielostronnej integracji ze społeczeństwem.
Literatura:
Roman Ossowski „Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji” - Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy; Bydgoszcz 1999r.
Kazimiera Milanowska „Kinezyterapia” Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa 2003r.
Zdzisław Chromiński „Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży - założenia metodyczne i organizacyjne wychowania fizycznego i sportu” - Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych; Warszawa 1987r.
Jerzy Kołodziej, Krzysztof Kołodziej, Irena Momola „Gimnastyka korekcyjno - kompensacyjna w szkole” - Wydawnictwo Oświatowe FOSZE Wyd. I; Rzeszów 1996r.
Stanisława Moilere „Metodyka wychowania fizycznego w przedszkolu” - Wydawnictwo Sport i Turystyka; Warszawa 1974r.
Aleksander Bator, Tadeusz Kasperczyk „Trening zdrowotny z elementami fizjoterapii” Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie; Kraków 2000r.
Ewa Kolarczyk, Anna Arlet „Gimnastyka - skrypt dla studentów Akademi Wychowania Fizycznego kierunku fizjoterapia” - Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie; Kraków 2004r.
1