„Mistrz i Małgorzata” jako powieść o totalitaryzmie i wolności.
Utwór Bułhakowa doczekała się pełnego zaistnienia dopiero 26 lat po śmierci autora. Pierwsze wydanie nastąpiło w 1966 roku. Według wybitnego znawcy literatury rosyjskiej Andrzeja Drawicza, powieść ta była dziełem zemsty autora za zniewolenie w okresie stalinowskim. Autor wybrał nieprzypadkowo jako tło czasowe swojej powieści okres, w którym żył i tworzył. Nieprzypadkowo też umieścił zdarzenie w mieście, które doskonale znał (powieść mogła by służyć za przewodnik po Moskwie). W utworze jest wiele motywów autobiograficznych między innymi droga twórcza Mistrza a przede wszystkim czas i przestrzeń, w którym żył Bułhakow. Rosja lat 30-tych to państwo totalitarne w którym system totalitarny całkowicie podporządkował sobie człowieka. Zasady i mechanizm kierujące ludzkimi czynami to strach, wiernopoddańczy konformizm, tchórzostwo, donosicielstwo. Uwaga autora skupiona jest na mechanizmach rządzących sferą kultury. Przykładem jest dramatyczna historia życia i powieści Mistrza zniszczonej za sprawą „wiernych partii krytyków literackich”. Drugim przykładem jest dom Gribojedowa gdzie w cieplarnianych warunkach dojrzewają „literackie dzieła” literatów karierowiczów tworzących za pieniądze, dla pieniędzy i na zamówienie. Ich działalność nie ma nic wspólnego ze sztuką, to raczej zbiurokratyzowana pseudo- sztuka. Kolejnym przykładem może być zarząd Massolita. Jego najwspanialszym „wytworem” jest Iwan Bezdomny, autor wierszy i tendencyjnych tematów pisanych bez żadnej wiedzy o temacie, albo poeta Ryjuchun, który zawistnie patrzy na pomnik Puszkina widząc jedyną przyczynę jego sławy w pojedynku z Dantese, nad wszystkimi dziedzinami życia, także nad kulturą. Pieczę sprawuje wszechobecna instytucja NKWD. Najbardziej wstrząsającym przykładem totalitaryzmu jest klinika psychiatryczna doktora Strawińskiego i obóz na Sołówce dla niewygodnych i nieposłusznych. System totalitarny rozpościela swoje macki na wszystkie dziedziny życia. Powszechne jest także publiczne piętnowanie w środkach masowego przekazu. Ludzi niezależnie myślących doprowadza się do obłędu. Administracja dzieła w sposób bezsensowny. Biurokracja jest nadmiernie rozbudowana a wśród urzędników znajdują się ludzie bezwstydni, głupi, bezczelni, którzy swoje stanowisko wykorzystają dla własnych celów. Uprzywilejowanymi są ludzie posiadający obcą walutę, za którą nabywają towary niedostępne w handlu, powszechnym w sklepie „Tordsin”. Pisarz odsłonił tę rzeczywistość w sposób dyskretny poprzez wiele aluzji, wzmianek i nadpomnień np. Małgorzata zastanawia się czy Mistrz nie znalazł się przypadkiem na zesłaniu.
Diametralnie odmienny model traktowania sztuki reprezentuje Mistrz. On nie traktuje literatury jako sposobu zarobkowania, lecz jako poszukiwanie prawdy. Wybierze motyw biblijny, mówi w powieści o sądzie nad Chrystusem o Piłacie i jego decyzji. Już sam wybór tematu, świadczy o swobodzie pisarskiej. Pisanie o filozofii Chrześcijańskiej o postaciach biblijnych w okresie panowania totalitaryzmu dowodzi nie tylko odwagi, przekonań ale również swobody aktu twórczego. Przeświadczenie o tym, że ludzie są zawsze i wszędzie jednakowi, łasymi na wartości materialne a tchórzliwi w obliczu tyranii wymagało niezwykłej odwagi i niezależności. Mistrz w obliczu choroby pali swoje dzieło a tym samym traci nadzieje na dochowanie wierności samemu sobie. Paląc rękopisy wyrzeka się jakby swego powołania. W rozmowie z Wolandem przyznaje się wprost do rezygnacji, znajduje schronienie w klinice doktora Strawińskiego, ale za ingerencją szatana wydostaje się stamtąd. Rękopisy nie płoną, sztuka przezwycięża śmierć. Lecz jego wina, chwilowa rezygnacja z walki o sztukę, z walki przeciwko złu, uosobionemu w postaciach traktujących go krytycznie musi być odkupiona. Motywy biblijne są punktem wyjścia dla myśli filozoficznych. W powieści Historia Piłata, podobnie zresztą jak losy Mistrza, w sposób paraboliczny ilustruje los człowieka uwikłanego w dramat wyboru między dobrem a złem. Piłat uczynił zło a mimo to dostąpił łaski odkupienia, którego niezbędnym warunkiem jest uświadomienie sobie grzechu i cierpienia, które przynosi moralne oczyszczenie. Podobnie Mistrz, który początkowo sprzymierzył się sztuce i misji pisania dostanie swój uprzednio spalony rękopis i zasłuży na zbawienny spokój. Bułhakow chciał nam przekazać, że zło nie tkwi w naturze człowieka tylko w systemie totalitarnym, który sobie tego człowieka podporządkował. Wszystko, co dotyczy wolności zostało przez Bułhakowa umieszczone na zasadzie „powieści w powieści”, którą pisze Mistrz i tam pomieszczone zostały wszystkie ważne sprawy dotyczące wyboru między dobrem i złem, wszystko co dotyczy wolności. Człowiek wolny to człowiek, który idzie za głosem rozumu. Który posiada wewnętrzną konsekwencję.
Praca napisana na podstawie
1.Andrzej Drawicz: Zaproszenie do podróży. Kraków 1974, s.207
2.Andrzej Drawicz: Wszystko będzie jak należy.
„Literatura na Świecie” 1974 r. R.11 s.221-251
Wojciech Bazylewicz, kl. IVB