Wiedza naukowa na temat dorastania,
dorosłości i starości

1.1. Koncepcje człowieka E. Fromma i K. Lorenza

Erich Fromm (1099 - 1980)

• natura ludzka nie jest stała i niezmienna, jest wytworem ewolucji,

• człowiek dąży do zaspakajania potrzeb: afiliacji, transcendencji, zakorzenienia, tożsamości, układu odniesienia i czci jako mapy orientacji,

• nekrofilia i biofilia - terminy służące do analizy jakości natury ludzkiej,

• egzystencjalny modus posiadania - liczy się tylko nabywanie własności i nieograniczone prawo do zatrzymania tego, co zdobyte,

• modus bycia - związany z przeżyciem, niezależnością, wolnością i zdolnością do krytycznego rozumowania,

• homo technicus - uczynił maszynę bogiem i sam służąc tej maszynie marzy, by być podobnym do bogów,

• demokracja biurokratyczna musi być zastąpiona demokracją uczestniczącą,

• postulaty wizji społeczeństwa:

1. rezygnacja z dążenia do nieograniczonego wzrostu na rzecz wzrostu selektywnego.

2. zagwarantowanie warunków szczęścia i miłości.

Typy charakteru społecznego:

• gromadzący,

• receptywny (roszczenia),

• eksploatatorski (zdobywanie),

• merkantylny, handlowy (człowiek towarem).

Konrad Lorenz (1903 - 1989)

• istnieją pewne kategorie postrzegania, które nie pochodzą z ludzkiego doświadczenia, a istnieją w człowieku od chwili przyjścia na świat,

• proces życia jest procesem uczenia się,

• wszystkie ludzkie reakcje zostają celowo tak motywowane, aby dysydentów napiętnować jako ludzi głupich, złych, zdradzieckich lub ogłosić ich wariatami,

• człowiek z normalnymi predyspozycjami nie może uczynić zadość wymaganiom systemu technokratycznego, ponieważ istnieją wrodzone systemy zachowań, które są prawami człowieka

• społeczeństwo technokratyczne eliminuje niezależność myślenia ludzi. Efektem tego zjawiska jest dewaluacja indywidualności (kultura kalki - brak zmian, zgodne podporządkowane postępowanie wszystkich obywateli),

• nadzieją na lepsze jutro jest młodzież,

• skuteczna rola opinii publicznej w zakresie nowego odczytywania harmonijnego współżycia człowieka z przyrodą.

1.2. Wiedza dotycząca rozwoju człowieka

1.2.1. A. Brzezińska i Z. Pietrasiński

Anna Brzezińska (ur. 1949)

Czynniki warunkujące rozwój i zachowanie się człowieka:

• czynniki biologiczne (genetyka, rozwój układu nerwowego),

• czynniki środowiskowe (przyroda, społeczeństwo),

• czynniki wychowawcze.

Zbigniew Pietrasiński (1926 - 2010)

Czynniki warunkujące rozwój i zachowanie się człowieka:

• dziedziczność i przemiany organizmu,

• środowisko i wychowanie,

• indywidualność i aktywność.

1.2.2. Eric H. Erikson (1902 - 1994)

Osiem stadiów rozwoju:

1. niemowlęctwo - ufność a nieufność - cnota: ubóstwianie.

2. wczesne dzieciństwo - autonomia a wstyd i niepewność - cnota: wola.

3. wiek zabawy - inicjatywa a poczucie winy - cnota: zdecydowanie.

4. wiek szkolny - pracowitość a poczucie niższości - cnota: kompetencja.

5. okres dorastania - tożsamość a pomniejszanie tożsamości - cnota: wierność.

6. wczesna dorosłość - bliskość a izolacja - cnota: miłość.

7. dorosłość - produktywność a stagnacja - cnota: opiekuńczość.

8. starość - integralność a rozpacz - cnota: mądrość.

1.2.3. Lawrence Kohlberg (1927 - 1986)

Stadia rozwoju moralnego:

Poziom I - przedkonwencjonalny (wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny) - dziecko kieruje się chceniem, tym, co dla niego przyjemne i przykre

Stadium 1. Orientacja posłuszeństwa i kary - egocentryzm, reguły przestrzega się tylko po to, by unikać kary, to, czy czynność jest dobra i zła określają ich skutki, punkt widzenia i interesy innych nie są brane pod uwagę.

Stadium 2. Orientacja relatywizmu instrumentalnego - działanie dobre to działanie, które ma na celu dobro własne a nie innych, potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra.

Poziom II - konwencjonalny (około 13 - 16 rok życia) - jednostka zaczyna orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji.

Stadium 3. Orientacja dobrego chłopca/dziewczyny - czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu na intencje jednostki, cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania.

Stadium 4. Orientacja prawa i porządku - pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane, zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne.

Poziom III - postkonwencjonalny (powyżej 16 roku życia) - jednostka jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne jako na konwencjonalne; jednostka może być autonomiczna moralnie, może porównywać własne zasady moralne z zasadami innych.

Stadium 5. Orientacja umowy społecznej i legalizmu - to, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej grupie społecznej.

Stadium 6. Orientacja uniwersalnych zasad sumienia - o postępowaniu decydują wybrane przez jednostkę zasady etyczne, gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi.

1.2.4. A. Birch i T. Malim

PÓŹNY WIEK DOJRZAŁY

Starość jest ostatnią fazą życia. Wyróżniamy wczesną i późną starość. Starość wczesna obejmuje lata 65-74, późna starość od 75 roku wzwyż.

Przejawy starzenia:

• zmniejszenie ilości tkanki nerwowej

• serce, płuca, system nerwowy stają się mniej wydolne

• obniżona odporność organizmu

• podatność na choroby (trudniej przebiega leczenie)

Późna starość

Funkcjonowanie poznawcze w późnej dorosłości

• iloraz inteligencji - jest względnie stały aż do 60 roku życia. Potem widoczny jest spadek szczególnie w dziedzinie umiejętności psychomotorycznych .Wiedza społeczna, zdolności, słowno - pojęciowe oraz rozumienie matematyczne nie podlegają procesowi starzenia

• pamięć - pamięć krótkotrwała (natychmiastowe przypomnienie sobie treści są coraz mniejsze), pamięć długotrwała ( trudności w przypomnieniu sobie treści, które przestały być przedmiotem ich myśli i uwagi. Nie ma problemów z częstym przypominaniem sobie wiedzy i doświadczeń do, których jest częste odwoływanie

• mądrość - nie stwierdza się żadnego zmniejszenia umiejętności rozumowania wraz z wiekiem

Występuje wzrost miedzy 60-75 rokiem życia

Emerytura

Większość ludzi przechodzi na emeryturę po 60. Dokładny wiek przejścia na emeryturę zależy od obowiązującego systemu ubezpieczeń społecznych. Najczęściej wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Jednak wzrasta tendencja do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę.

Proces przejścia na emeryturę:

Faza 1 Oddalona w czasie:

Większość ludzi jest jeszcze całkowicie pochłonięta swoją pracą i ma jedynie mgliste pojęcie o emeryturze. Nie przygotowuje się do emerytury wcale albo w bardzo ograniczonym zakresie.

Faza 2 Przedemerytalna:

W miarę zbliżania się do wieku emerytalnego ludzie wchodzą w tą fazę. Emerytura jest już przedmiotem wielu planów i myśli.

Faza 3 Miesiąca miodowego:

Faktycznej emeryturze często towarzyszą radość i nadzieja. Wiele wcześniejszych planów może zostać zrealizowana.

Faza 4 Rozczarowania:

Zajęcia i formy aktywności realizowane na emeryturze okazują się często mniej interesujące niż można było oczekiwać.

Faza 5 Zmiany Kierunku :

Występuje kiedy człowiek zaczyna zdawać sobie sprawę z rzeczywistego obrazu emerytury.

Zastanawianie się nad swoją przyszłością i rozważa się alternatywne bardziej realistyczne jej scenariusze.

Faza 6 Stabilizacja:

Ludzie wypracowują sobie pewien poziom rutynowych działań i sposobów zachowania na emeryturze z pełną świadomością własnych możliwości i ograniczeń.

Faza 7 Końcowa :

Ma miejsce w tedy gdy z jakiegoś powodu kończy się rola emeryta. Może się tak zdarzyć na skutek choroby, urazu, co powoduje brak samodzielności.

Śmierć i poczucie utraty

Stadia procesu umierania według Kubler - Ros

1. Zaprzeczenie :

Większość ludzi na wiadomość o śmierci reaguje szokiem połączonym z niedowierzaniem.

Twierdzą, że diagnoza jest błędna a lekarze niekompetentni.

2. Gniew:

Gdy niemożna zaprzeczyć prawdzie o nadchodzącej śmierci odczuwamy gniew z powodu stanu

w jakim się znajdujemy.

3. Targowanie się:

Zmiana postępowania, próba wynegocjowania u Boga przedłużenia życia albo darowania jakiegoś okresu bez bólu i cierpienia.

4. Depresja:

reaktywna - pojawia się jako konsekwencja straty już doświadczonej np.: siły fizycznej.

antycypacyjna - wiąże się z oczekiwaną utratą np.: ukochanej osoby, własności.

5. Akceptacja:

W ostatnim stadium umierający akceptują swą śmierć. Chorzy cenią sobie spokój i towarzystwo najbliższych, wydają się być pozbawieni intensywniejszych emocji.

1.3. Osiągnięcia pedagogów dotyczące rozwoju człowieka

1.3.1. D. Super (1910 - 1994)

• w 1953 r. przyznał w swojej teorii rozwoju zawodowego centralne miejsce roli, jaką spełnia samoświadomość. Samoświadomość rozwija się w procesie różnicowania (np. odkrywanie i kształtowanie zainteresowań, postaw, systemów wartości) oraz w procesie identyfikacji (np. odgrywanie ról),

• sformułował główne założenia rozwoju zawodowego:

1. ludzie różnią się między sobą uzdolnieniami, zainteresowaniami i strukturami osobowościowymi.

2. indywidualność osób sprawia, iż nadają się oni do wykonywania określonej liczby zawodów.

3. każdy z tych zawodów przedstawia wymagania co do zdolności i zainteresowań kandydata.

4. wymagania zawodowe zmieniają się w miarę upływu czasu, w związku z tym zmienia się doświadczenie
   i obraz własnej osoby.

5. proces wyboru zawodu przebiega etapowo: poszukiwanie → ustalanie i podejmowanie decyzji → umiejscawianie się → utrzymywanie sytuacji zawodowej → schyłek i wycofanie się.

6. przebieg drogi zawodowej jest uzależniony od sposobu rozwiązywania zadań, właściwych dla każdego etapu rozwoju.

7. przebieg procesu rozwoju zawodowego może być częściowo kierowany przez stymulację motywacji, rozwijanie umiejętności i zainteresowań.

8. rozwój zawodowy jest procesem rozwoju i umacniania własnej osoby. Dokonuje się to w toku pełnienia różnych funkcji.

9. poszukiwanie swojego miejsca zawodowego jest kompromisem między osobowymi uzdolnieniami, zainteresowaniami a możliwościami oferowanymi przez życie.

10. uzyskana satysfakcja zależy od stopnia, w jakim jednostka znajduje ujście dla swoich zainteresowań, uzdolnień i innych właściwości osobowych.

• nastawienie zawodowe - określony stosunek człowieka do jego przyszłości,

• podejmowanie decyzji zawodowej - pierwszy poważny sprawdzian dojrzałości umysłowej, emocjonalnej
  i społecznej młodego człowieka, który po raz pierwszy decyduje o swoim życiu społecznym,

• adaptacja zawodowa - przejawia się w dwóch formach: jako adaptacja do zmiennego środowiska społecznego oraz adaptacja do zakładu pracy,

• stabilizacja zawodowa - powinna uwzględniać wrastanie absolwenta szkoły w nowe środowisko zakładu pracy oraz samodoskonalenie społeczno - zawodowe.

1.3.2. E. H. Schein

Fazy rozwoju zawodowego:

1. Wiek młodzieńczy:

• rozwój, fantazja, poszukiwanie (0 - 21),

• wejście w świat pracy (16 - 25),

• zasadnicze kształcenie zawodowe (16 - 25).

• Wczesna dojrzałość:

• pełne uczestnictwo we wczesnej karierze zawodowej (17 - 30),

• pełne uczestnictwo w zaawansowanej karierze zawodowej (25 +).

• Wiek dojrzały:

• późna kariera zawodowa bez funkcji kierowniczej (40 - do emerytury),

• późna kariera zawodowa z funkcją kierowniczą (wiek zróżnicowany),

• schyłek i wycofanie się z czynnego zaangażowania (40 - do emerytury).

• Wiek zaawansowany:

• stan spoczynku (wiek emerytalny).

1.3.3. K. Czarnecki

K. Czarnecki rozważania na temat teorii rozwoju zawodowego zawarł w pozycji Rozwój zawodowy człowieka, które później poszerzył w pozycji Psychologia zawodowego rozwoju człowieka.

• rozwój zawodowy - to ukierunkowany proces przemian w świadomości jednostki, które powstają w wyniku poszukiwania swojego miejsca w podziale pracy,

• rozwój zawodowy - to społecznie pożądany i ukierunkowany proces przemian ilościowych i jakościowych człowieka,

• rozwój zawodowy następuje podczas całego życia, wyróżnia się w nim okresy: preorientacji zawodowej dzieci, orientacji zawodowej młodzieży, uczenia się zawodu przez młodzież, pracy zawodowej dorosłych, reminesencji i refleksji zawodowej emerytów i rencistów,

• zawodowy rozwój dzieci, młodzieży i dorosłych jest stymulowany głównie przez rodzinę dziecka, szkołę ucznia
  i zakład pracy osoby dorosłej,

• zawodowy rozwój jednostki uwidacznia się w jakościowych jej zmianach, które są wynikiem tego rozwoju
  (1. wiedza umiejętności poznawcze dzieci; 2. dojrzałość społeczno - zawodowa młodzieży do wyboru zawodu
  i szkoły; 3. sukcesy szkolno - zawodowe uczniów szkół zawodowych; 4. kwalifikacje i kompetencje społeczno - zawodowe absolwentów szkół zawodowych; 5. przydatność społeczno - zawodowa do pracy w wyuczonym zawodzie; 6. sukcesy społeczno - zawodowe młodych pracowników; 7. osobowość zawodowa pracowników),

• rozwój zawodowy człowieka jest procesem obserwowalnym, który można badać, analizować i opisywać
  w kategoriach społecznych, psychologicznych, pedagogicznych, ekonomicznych i filozoficznych,

1.3.4. Z. Wiatrowski

Etapy i okresy rozwoju		Lata życia	Właściwości działań pedagogicznych	Wyniki w powiązaniu z pracą
Etap kształcenia i wychowania przedzawodowego	okres przedszkolny	- 7	wychowanie przez pracę w rodzinie i w przedszkolu	poznawanie pracy ludzkiej, kształtowanie stosunku do pracy
		okres wczesnoszkolny	7 - 10		wychowanie przez pracę, preorientacja zawodowa
		okres obowiązku szkolnego, w tym gimnazjalny	10 - 16	wychowanie przez pracę, kształcenie ogólnotechniczne, orientacja zawodowa	zrozumienie istoty pracy ludzkiej, wybór zawodu i szkoły
Etap edukacji prozawodowej	c.d. okresu obowiązku szkolnego: okres ponadgimnazjalny, liceum profilowane	16 - 19	wychowanie przez pracę, kształcenie ogólnotechniczne i kształcenie prozawodowe	rozpoznawanie ogólnych właściwości pracy zawodowej oraz kształtowanie ogólnych cech pracowniczych
Etap kształcenia zawodowego	okres przygotowania zawodowego na poziomie pogimnazjalnym - ZSZ	16 - 18	szerokoprofilowe przygotowanie zawodowe na poziomie ZSZ	I stopień kwalifikacji zawodowych w randze zawodu
		okres przygotowania zawodowego na poziomie policealnym i technikum	19 - 21	szerokoprofilowe przygotowanie zawodowe na poziomie technikum	II stopień kwalifikacji zawodowych na poziomie średnim i policealnym
		okres kształcenia zawodowego na poziomie wyższym	19 - 24	specjalistyczne przegotowanie zawodowe	III stopień kwalifikacji zawodowych na poziomie wyższym
	Etap aktywności zawodowej i dalszego kształcenia	wczesny wiek dojrzewania zawodowego	18 - 21	adaptacja społeczno - zawodowa oraz selekcja zawodowa	wchodzenie w rolę pracownika
		średni wiek dojrzewania zawodowego	21 - 30	identyfikacja z zawodem i zakładem pracy, stabilizacja zawodowa	stawanie się podmiotem pracowniczym
		zaawansowany wiek dojrzałości zawodowej	31 - 55	dochodzenie do sukcesu zawodowego	stawanie się inicjatywnym i niezawodnym pracownikiem
		okres przedemerytalny	55 - 60 - 65	dochodzenie do mistrzostwa w zawodzie	stawanie się mistrzem w zawodzie
		okres emerytalny	60 - 65	służenie doświadczeniem zawodowym i społecznym innym	satysfakcja z dobrze wypełnionej powinności zawodowej, reminesencja zawodowa

---