Rodzina i jej funkcje |
Mirosława Bednarska |
|
Rodzina - jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Po spędzeniu dzieciństwa w rodzinie i dojściu do wieku dojrzałego zdecydowana większość kobiet i mężczyzn wstępuje w związek małżeński, zakładając własne rodziny - tzw. rodziny prokreacji, odróżnione od tzw. rodzin pochodzenia, w których mąż i żona się urodzili.
Rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.
W socjologii wyróżnia się trzy funkcję rodziny: prokreacyjną, wychowawczą i gospodarczą.
Funkcja prokreacyjna - polega na dążeniu do zaspokajania potrzeb seksualnych i posiadania potomstwa. Zapewnia trwałość biologiczną rodziny i społeczeństwa.
Funkcja wychowawcza - ściśle związana z f. prokreacyjną. Polega na jej niezastąpionym udziale w procesie socjalizacji młodego pokolenia od wczesnego dzieciństwa do założenia własnej rodziny i wykonywania określonego zawodu. W f. wychowawczej wyróżnia się dwie podfunkcję: zachowawczą i twórczą. Zachowawcza polega na przekazywaniu potomstwu dziedzictwa, wzorów zachowań. Twórcza - stwarza warunki dla postępu społecznego przez wychowanie jednostek aktywnych, wykazujących inwencję.
Funkcja gospodarcza - ściśle związana z dwoma poprzednimi. Rodzina jest elementem rynku. Wszystkie rodziny mają swój udział w życiu gospodarczym kraju. Funkcje rodziny są komponentem naszego środowiska, nie mogąca istnieć samodzielnie.
Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą, a zarazem podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną. Jest dla człowieka, tzw. grupą podstawową, tzn. grupą z którą on jest bardzo ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, ojca, żony, matki, żywiciela rodziny itp.). Jest także przeważnie dlań, tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocne identyfikuje się jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.
Funkcjonowanie rodziny zależne jest od więzów panujących w rodzinie, a szczególnie między rodzicami.
Ze względu na więzy A. Kelm wyróżnia cztery kategorie rodzin: wzorową, przykładową, formalną i rozbitą
wzorowa - trwałe więzy między wszystkimi członkami, a zwłaszcza małżonkami,
przykładowa - występują konflikty, ale nie zagrażają jej rozbiciu,
formalna - brak silniejszej więzi, a każdy członek układa swoje sprawy wg własnych interesów,
rozbita - konflikty stają się jedynym przejawem wzajemnych kontaktów. Małżonkowie zrywają wzajemne stosunki i przestają prowadzić wspólne gospodarstwa.
Najczęściej spotykanym typem rodziny jest rodzina naturalna, pełna (ojciec, matka, dzieci).
Rodzina naturalna, niepełna (brak jednego z rodziców).
Rodziny zastępcze - tworzą osoby spokrewnione lub obce mające pod opieką dzieci osierocone lub takie, które nie mogą przebywać w domu rodzinnym.
Środowiska rodzinne można różnicować na warunki materialne. Warunki materialne nie mówią o jakości stosunków wychowawczych panujących w rodzinie.
rodziny zamożne - zaspokajają nie tylko potrzeby niezbędne ale i dodatkowe
rodziny o dobrych i dostatecznych warunkach - zaspokajają potrzeby podstawowe
rodziny ubogie - nie mogące zaspokoić w sposób wystarczający potrzeb jej członków.
Rodzina jest bardzo ważną dla społeczeństwa instytucją ze względu na powoływanie do życia dzieci (czyli nowych obywateli) oraz ich socjalizację, wychowywanie dla pełnienia ról w społeczeństwie. Dlatego społeczeństwo i państwo otacza rodzinę opieką, jest zainteresowane jej istnieniem i poprawnym funkcjonowaniem, przeciwstawia się pochopnemu rozwiązywaniu małżeństw i rozpadowi rodzin, co znajduje na ogół swój wyraz w rozwodowych ustawach prawnych nie sprzyjającym lekkomyślnym rozwodom.
Współcześnie rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swojej struktury. Strukturę rodziny określa: liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.
Ze względu na rodzaj pokrewieństwa członków wchodzących w skład grupy rodzinnej wyróżniamy następujące formy życia rodzinnego:
rodzina mała pełna (dwupokoleniowa, podstawowa) - małżonkowie ich dzieci. Jest ona we współczesnej Europie i Ameryce Północnej podstawową i preferowaną formą egzystencji rodzinnej.
mała rodzina niepełna: 1) małżeństwo przeddzietne, bezdzietne, 2) matka z dzieckiem lub dziećmi, 3) ojciec z dzieckiem lub dziećmi, 4) same dzieci pozostawione pod opieką pełnoletniego brata lub pełnoletniej siostry. Niepełność rodziny pogarsza na ogół jej funkcjonalność - szczególnie w dziedzinie opieki nad dziećmi i ich wychowania.
rodzina duża (familia) - taka w której "pod jednym dachem" żyją więcej niż dwa pokolenia - rodzice, dzieci, dziadkowie czasem brat lub siostra współmałżonków.
Funkcja rodziny - to wyspecjalizowane działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych (Z. Tyszka 84)
Rodzina mimo swej niewielkiej liczebności członków stanowi niezwykle skomplikowany przedmiot badań. Cały "mikroświat" rodziny wkomponowany jest w integralny całokształt ogólnospołecznych, ekonomicznych i kulturowych danego kraju. Podlega wpływom tych procesów, odzwierciedla je będąc odbiciem ich cech, a także wpływa na nie zaznaczając swą podmiotowość. Społecznie ukształtowana rodzina jest też z kolei podłożem wielu wewnątrzrodzinnych zjawisk o psychospołecznym, psychologicznym czy pedagogicznym charakterze. Znaczenie rodziny w życiu jednostki i społeczeństwa jest ogromne. Rodzina w końcu XX w. Poddana jest licznym zagrożeniom, niemniej jako instytucja wychodzi z tych zagrożeń obronną ręką mimo dezorganizacji i rozpadu wielu konkretnych rodzin. Polityka państwa powinna wspierać rodzinę w pełnieniu jej istotnych funkcji oraz pokonywaniu trudności.
RODZINA I JEJ FUNKCJA WYCHOWAWCZA
Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia i wychowania młodego pokolenia. Używanie określenia podstawowe środowisko wychowawcze jest poprawne, ponieważ eksponuje pedagogiczne zadania rodziny, pomija jednak fakt, że ów proces kształtowania dzieci dokonuje się na rozległym tle wszystkich problemów rodziny i towarzyszących mu sytuacji. Nieuwzględnienie ich zawęża problematykę wychowania w rodzinie, odwracając uwagę od wielorakich uwarunkowań procesu rozwoju i dorastania młodego pokolenia.
SFERY WPŁYWÓW RODZINY I ICH ZNACZENIE
W pedagogice przez wychowanie rozumie się poczynania planowe przemyślane i zorganizowane. Taki charakter ma działalność wszystkich instytucji powołanych do kształtowania osobowości dziecka i młodzieży, rozwijanie ich intelektu, przygotowania do wykonywania określonego zawodu. W pełni uzasadnione jest dążenie elementarnego zharmonizowania celów i zadań zasad i metod postępowania wychowawczego wszystkich instytucji. Zawarta w tym sformułowaniu idea wyraża się w pragnieniu stworzenia młodemu pokoleniu warunków jak najbardziej harmonijnego i wielostronnego rozwoju, przy takim równocześnie, aby to było korzystne nie tylko dla jednostki, ale również dla całego społeczeństwa, którego ta jednostka jest nierozłączną i autonomiczną częścią.
W warunkach współczesnej cywilizacji integracji wszystkich oddziałowywań wychowawczych ma szczególne znaczenie. Zarówno w obrębie wielkich czy dużych zbiorowości jak i małych jakim jest rodzina, zachodzą ciągle różne zmiany i przeobrażenia. Społeczne tło rozwoju i dorastania młodego pokolenia nie stabilne. Zwiększa się ilość bodźców oddziałujących na dzieci i młodzież niemal od pierwszych lat życia. Współdziałanie w obrębie wychowania jest absolutnie niezbędne. Nie może z tego być wyłączona rodzina. Rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży i jako takie oddziałuje na nie socjalizująco, stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia cechy patologii - w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu.
W rodzinie dziecko uczy się zaspokajania pierwszych potrzeb, reagowania na odczuwane braki, wyrażania takich uczuć, jak zadowolenie, radość, niepokój, gniew, lęk. Dziecko spotyka się po raz pierwszy z wartościowaniem: dorośli z najbliższego otoczenia określają coś jako dobre lub złe. Te bardzo proste w swojej formie informację tworzą ząb wiedzy małego dziecka o cenionym w najbliższym mu otoczeniu kręgu społecznym systemie wartości. W rodzinie małe dziecko uczy się także po raz pierwszy norm postępowania, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi, członka szerszej zbiorowości.
Rodzina kształtuje pierwsze wyobrażenie dziecka o otaczającym je świecie, panujących między ludźmi stosunkach zarówno w układach ścisłej bliskości (między członkami rodziny), jak i w tych dalszych, bardziej sformalizowanych, wynikających z konieczności wchodzenia w różnego rodzaju styczności z osobami obcymi.
Ta socjalizująca dziecko sfera wpływów rodziny jest bardzo ważna, a jej społeczno-wychowawcze konsekwencje mają niejednokrotnie decydujące znaczenie.
Problem uwidacznia się gdy rodzice staja wobec poważnych trudności wychowawczych. Całe społeczne tło życia rodziny, postawy rodziców wobec siebie i innych ludzi, wobec różnych problemów i zjawisk otaczającego świata stanowią źródło nieprawidłowych zachowań dziecka.
Silnie oddziałującym czynnikiem na dziecko w rodzinie jest właściwy dla niej klimat psychiczny. Dobry klimat psychiczny zespala rodzinę jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozładowywanie konfliktów, pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania najbardziej korzystnego z punktu widzenia rozwoju osobowości dziecka i jego przygotowania do życia hamuje dążenia egoistyczne, pobudza wyobraźnię, wzbogaca całe życie rodzinne o wartości najcenniejsze, bo niewymierne.
Klimat psychiczny wywiera największy wpływ na to, jakie jest podstawowe środowisko życia dziecka. Warunki ekonomiczne tworzą oprawę codziennej egzystencji, pozwalają na pełniejsze zaspokajanie potrzeb materialnych, są także ważne ze względu na większe możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych, ale nie stanowią wyznacznika poziomu kulturalnego rodziny i jej członków. Najbardziej negatywne zjawiska rodzą się w sferze klimatu psychicznego, który tworzy układ stosunków między ludźmi, ich postawy i cechy osobowościowe. Nie eliminują ich takie czynniki, jak wykształcenie, pozycja dorosłych, ich indywidualne aspiracje, osiągane sukcesy, społeczny prestiż rodziny. Wyższy poziom kulturalny dorosłych może jedynie osłabić drastyczność niektórych sytuacji. Trzeba jednak mieć na uwadze również i to, że z wyższą kulturą osobistą wiąże się na ogół większa wrażliwość na stresy, nabrzmiałe konflikty, brak wzajemnego zrozumienia. Są to dyspozycje wzmacniające tendencje do uwolnienia się poprzez rozwód od związku, który z różnych względów stał się trudny do zaakceptowania. Nie trzeba uzasadniać, w jakim stopniu zagraża to trwałości rodziny.
GŁÓWNE KIERUNKI WSPÓŁCZESNYCH ZAINTERESOWAŃ RODZINĄ
Problematykę rodziny podejmuje obecnie wiele dyscyplin. Każda z nich posługuje się nieco odmienną definicją, eksponując aspekty najbardziej istotne z punktu widzenia głównego przedmiotu rozważań. Różne definicje mają jedna wspólną cechę - eksponują jej znaczenie zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa.
Zainteresowanie rodziną obejmuje obecnie wszystkie dziedziny jej życia i niemal wszystkie występujące w niej zjawiska oraz problemy. Analizę badawczą podejmują socjologowie, psychologowie, pedagodzy, demografowie, prawnicy i ekonomiści, a także lekarze różnych specjalności.
Rozpad rodziny, niedostatki w zakresie spełnionej przez nią funkcji opiekuńczej, niewydolność wychowawcza, zrywanie się więzi rodzinnych i zanikanie poczucia odpowiedzialności w wymiarze międzypokoleniowym narastanie sytuacji konfliktowych to źródła wielu zjawisk negatywnych, które wymagają ingerencji i interwencji z zewnątrz, angażują siły i środki społeczne. Potrzebna jest pomoc wielostronna. Pomoc rodzinom wielodzietnym, ludziom w podeszłym wieku - pomoc materialna, która ma również poważne znaczenie. Pomocą jest poradnictwo wychowawcze. Potrzebna jest pomoc w nauczeniu się organizowania życia rodzinnego, organizowania współżycia na co dzień, rozwiązywania sytuacji konfliktowych, planowania rodziny itp. Badania wykazują, że zakłócenia w jakiejś chociażby jednej dziedzinie życia rodzinnego znajdują szeroki rezonans w innych.
Demokratyzacja życia nie pozostaje bez wpływu na kształtowanie się sytuacji rodzinnych. Aktywność zawodowa kobiet nie wynika jedynie i wyłącznie z przesłanek ekonomicznych. Kobiety chcą zdobyć pozycję społeczną same, a można to osiągnąć poprzez pracę zawodową. Cały system wychowania nastawiony jest na rozwijanie indywidualnych zainteresowań, pasji i ambicji obojga płci. Przygotowuje on do wykonywania różnych zawodów. Wiele spośród nich uległo feminizacji. Jest więc społeczne zapotrzebowanie na pracowników i to niejednokrotnie właśnie kobiet (nauczycielki przedszkoli). Budząca niepokój nietrwałość współczesnej rodziny to także przyczyna dążenia kobiet do zapewnienia sobie warunków materialnej egzystencji. Nie mniej ważne w perspektywie upływającego czasu jest wypracowanie sobie zabezpieczenia emerytalnego, aby nie być zdanym na pomoc dzieci czy pomoc społeczną.
Praca zawodowa matki wpływa na życie rodzinne i wychowanie dzieci.
FUNKCJA WYCHOWAWCZA RODZINY
Obecnie wymaga ona nieco innej interpretacji aniżeli w minionych epokach. Wcześniejszy i intensywny rozwój intelektualny dzieci i młodzieży powoduje wzrost samego procesu socjalizacji. Stworzone przez dorosłych wzory osobowe i wzory zachowań, ich postawy i poglądy oraz znacznie szersze oddziaływanie środowiska pozarodzinnego, z którym dziecko wcześnie wchodzi w pośrednie lub bezpośrednie kontakty, pogłębiają często różnice między oddziaływaniami naturalnymi, spontanicznymi, przypadkowymi, a wychowawczą działalnością rodziny. Nakłada to na dorosłych obowiązek wnikliwego śledzenia rozwoju dziecka, dobrej organizacji życia rodzinnego oraz przemyślanego postępowania wychowawczego. Postulat współdziałania z nimi jest nie tylko wskazaniem, lecz koniecznością uwarunkowaną troską o prawidłowy, wszechstronny rozwój młodego pokolenia.
Wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania. Wychowania w prawidłowej rodzinie nie jest w stanie zastąpić żadna placówka opiekuńczo-wychowawcza.
W odczuciach społeczeństwa, a także jednostki mieć rodzinę, to znaczy mieć własne zaplecze społeczne, własne wyraźnie określone miejsce w jakiejś strukturze, jej obyczajowości, tradycjach, kulturze.
Do podstawowych dziedzin planowego oddziaływania rodziny zaliczyć należy:
troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka
troskę o prawidłowy rozwój intelektualny dziecka
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych)
wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej
rozbudzanie potrzeb kulturalnych i zainteresowań
wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych
uspołecznianie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata
przygotowanie go do samodzielnego życia
uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami
uodparnianie na napotykane trudności, kształtowanie silnej woli
rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej, narodowej
rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie
kształtowanie ambicji i aspiracji na poziomie własnych możliwości
uczenie umiaru i skromności
uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (jeżeli nie są szkodliwe społecznie)
rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku dla tradycji narodowych.
Niektóre rodziny obszerne sfery oddziaływań pozostawiają szkole lub innym instytucjom, wychodząc z założenia, że należy to wyłącznie do ich obowiązków. Nie bierze się pod uwagę, że bez udziału i wsparcia rodziny nikt nie wpoi dziecku zasad moralnych, którymi będzie się ono zawsze w życiu konsekwentnie kierowało. Największe starania szkoły mogą okazać się daremne, jeżeli dom nie będzie zainteresowany nauką dziecka i osiąganymi w niej postępami.
Bywają również wyjątki. Wpływ środowiska pozarodzinnego oraz własna praca nad samym sobą mogą uzupełnić braki wychowania domowego lub też zniwelować jego negatywne wpływy. Wówczas pojawia się u dorastającego dziecka dążenie do izolacji od rodziny niechęć do utrzymywania z nią kontaktów. Nie zawsze tzw. wstydzenie się rodziców wynika z próżności czy snobizmu dziecka. Naturalną jego potrzebą jest pragnienie bycia dumnym z rodziców. Dorośli nie zawsze uświadamiają sobie fakt, że wiek, zajmowana pozycja społeczna, stwarzana rodzinie korzystna sytuacja materialna nie stanowią czynników, które rodziłyby u dzieci głęboką akceptację wewnętrzną, z której to uczucie się rodzi.
RODZINA ZASTĘPCZA -
-oznacza każdą formę opieki, przez którą zapewnia się potrzebującemu warunki ogniska domowego i to zarówno w gronie dalszych stopniem krewnych (poza rodzicami biologicznymi) lub rodzinie obcej, czy nawet u osoby samotnej, jak też w ramach organizacyjnych instytucji społecznej lub zakładu publicznego (Czachórski - 85)
Rodzina zastępcza jest formą całkowitej, okresowej opieki nad dzieckiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym właściwej opieki rodziców generacyjnych.
Pełnienie społecznej funkcji rodziny zastępczej może być powierzone osobom, które:
dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej
mają obywatelstwo polskie, zamieszkują w kraju, korzystają z praw cywilnych i obywatelskich
nie były pozbawione praw rodzicielskich i opiekuńczych
mają ukończony co najmniej 24 rok życia
nie są chore psychicznie, zakaźnie
mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania.