Fazy rozwoju psychoseksualnego
1) Faza rozwoju płodowego rozpoczyna się w chwili zapłodnienia. W czasie współżycia miliony plemników przemierzają bardzo długą dla nich drogę w narządach rodnych kobiety, wiele z nich ginie już w pochwie. W końcu tylko jeden dociera do komórki jajowej, aby ją zapłodnić. Mężczyzna ma w zasadzie nieprzerwaną zdolność płodności od okresu dojrzewania aż do końca wydzielania plemników, co u niektórych mężczyzn przypada na późne lata życia (ojcami zostają mężczyźni nawet po 100. roku życia). W przypadku kobiety okres płodny obejmuje wiek od dojrzewania do przekwitania, czyli średnio 30-40 lat życia, ale i w tym okresie jej płodność jest cykliczna i przypada tylko na kilka dni w danym cyklu miesiączkowym. Nie w każdym cyklu jest owulacja, zatem płodność kobiety jest bardziej ograniczona czasem niż płodność mężczyzny. Płeć dziecka zależy od tego, jaki zestaw chromosomowy zawiera plemnik, który zapłodnił komórkę jajową. W przypadku chromosomu Y - będzie chłopiec, w przypadku chromosomu X - dziewczynka. Chromosomy pochodzące od obojga rodziców uwarunkują wiele cech biologicznych i psychicznych przyszłej osobowości, a ogromna liczba możliwości sprawia, że każdy człowiek jest osobowością niepowtarzalną. Badania poświęcone uwarunkowaniom rozwoju płci wskazują, że płeć żeńska jest „pierwotną”, a męska „wtórną”. Powstanie płci męskiej wymaga zadziałania swoistych czynników neurohormonalnych, które ukierunkują rozwój ośrodków mózgowych i płci biologicznej w stronę męską. Odrębności płciowe są zdeterminowane już w pierwszych 3 miesiącach życia płodowego i dalszy rozwój psychoseksualny przebiega w kierunku danej płci.
2) Faza narodzin. Przez wiele stuleci okres narodzin utożsamiano z prawidłowościami biologicznymi. Nauka koncentrowała się na ochronie zdrowia matki, prawidłowego czasu przebiegu porodu oraz niejako na „technice” porodowej, dzięki której dziecko mogło urodzić się całe i zdrowe. Dopiero postęp wiedzy pozwolił wniknąć w mechanizmy psychologiczne tej fazy rozwojowej. Dzięki powstaniu psychologii prenatalnej wiadomo znacznie więcej o życiu psychicznym płodu. Badania prowadzone w tym zakresie dowiodły, że płód jest zdolny do przeżywania emocji i odbioru psychicznego bodźców z zewnątrz. Pamiętając, że akcja porodowa trwa określony czas, że wiąże się z niedotlenieniem, trudnym przejściem przez kanał rodny, wreszcie z zasadniczą zmianą środowiska wewnątrzmacicznego na środowisko zewnętrzne (o odmiennej temperaturze, oświetleniu, akustyce, wilgotności), to jest oczywiste, że dla psychiki płodu nie jest to łatwe i przyjemne doświadczenie. Zróżnicowana w przebiegu akcja porodowa wiąże się więc z doświadczeniem stresów, może również wyzwalać lęk. Dlatego badacze tzw. psychologii głębi mówią wręcz o szoku porodowym. To wszystko skłania do przeświadczenia, że czas i typ przebiegu akcji porodowej mają zasadniczy wpływ na stan psychiczny rodzącego się dziecka. Istnieje jeszcze inny ważny czynnik - typ przywitania dziecka przez matkę. Jeśli jest ono od początku akceptowane, podobnie jak i jego płeć, to rosną szanse na jego pomyślny rozwój. W przypadku ujawnienia niechęci do dziecka jako takiego lub jego płci - jego rozwój psychoseksualny może zostać zakłócony.
3) Faza niemowlęca. Okres niemowlęcy - wiążący się z relacją dziecko-matka (inaczej diada matka-dziecko) - jest szczególnie ważny dla harmonijnego rozwoju zdrowej osobowości. Jakkolwiek każda faza rozwojowa jest ważna, to jednak ta jest fundamentalna w formowaniu poczucia bezpieczeństwa, miłości i zdolności nawiązywania więzi uczuciowych w przyszłości. Matka przez bliski kontakt z dzieckiem zarówno fizyczny, jak i psychiczny, jest dla niego oparciem, źródłem pożywienia, swojskości, w nieznanym otoczeniu. Takie czynności, jak: karmienie, przewijanie, kołysanie są źródłem przyjemności o dość zróżnicowanym charakterze. Karmienie nie tylko dostarcza pożywienia, ale zbliża do ciała. Kołysanie jest źródłem uspokajającego rytmu, przypominającego rytm bicia serca w okresie płodowym. Te relacje między matką a dzieckiem umożliwiają rozwój zdrowej osobowości. W przypadku braku matki, jej obojętności, rozwija się choroba sieroca i następuje upośledzenie uczuć o nieodwracalnych skutkach. Z punktu widzenia dobra dziecka optymalne byłoby opiekowanie się nim przez matkę nieprzerwanie aż do trzeciego roku życia. Był okres, kiedy karmienie naturalne zastępowano sztucznym, ale obecnie ponownie wraca się do tradycyjnego naturalnego karmienia. Poza biologiczną wartością mleka matki, jest tu brany pod uwagę właśnie aspekt psychiczny.
4) Faza wczesnodziecięca również upływa pod znakiem więzi z matką. Relacja diadyczna poszerza się o bogatszy zakres emocji dziecka, stopniowy rozwój świadomości własnego "JA" i płciowości. Płciowość ta jest wyróżniana przez rodziców i wiąże się z podkreślaniem jej ubiorem, doborem zabawek, sposobem traktowania. Nauka higieny w tym okresie rozwojowym poszerza doznania wynikające z kontaktu z własnym ciałem. Dobra, pełna czułości, bliskości i miłości relacja między matką a dzieckiem stanowi "matrycę” przyszłych kontaktów uczuciowych dziecka. W tym czasie do świata psychicznego dziecka wkracza postać ojca. Poszerza się zatem świat relacji uczuciowych dziecka, a jednocześnie doznaje ono pierwszych doświadczeń "JA - ONI", które mogą zmieniać postawy wobec rodziców. Psychoanaliza odkryła powstające w tym okresie życia Edypa i Elektry kompleksy (Elektra), których podstawą jest zazdrość dziecka o drugiego rodzica. Faza ta ma wartość pozytywną, rozwija bowiem poczucia odrębności "JA" i inności płciowej, rodzi potrzebę starań o akceptację uczuciową. Negatywne wspomnienia tej fazy rozwojowej wiążą się z możliwością powstania wspomnianych kompleksów, będących w wieku dojrzałym przyczyną różnych problemów w związkach uczuciowych. Jeśli rodzice to rozumieją, starają się umiejętnie neutralizować przejawy zazdrości dziecka, edypalna faza rozwoju rozładowuje się. Jeśli prowadzą jednak między sobą walkę, starają się wygrywać dziecko przeciw sobie lub na skutek rozpadu małżeństwa szukają w dziecku sojusznika, to kompleksy rozwojowe pogłębiają się i mogą rzutować na przyszłe życie uczuciowe dziecka oraz jego relacje heteroseksualne.
5) Faza zabawy. W przeszłości postrzegano zabawy dziecka jako naturalne dążenie do szukania przyjemności, jako beztroskę dzieciństwa. Badania zoopsychologii i psychologii rozwojowej pozwoliły lepiej poznać specyfikę tego okresu życia i wpływ zabawy oraz baśni na rozwój psychoseksualny i osobowościowy. Świat baśni i zabaw jest niejako przygotowaniem do przyszłych ról życiowych zarówno społecznych, jak i seksualnych. Dzięki zabawie dziecko poznaje zróżnicowanie ról, odmienność płci, uczy się współdziałania z innymi. Świat baśni natomiast wprowadza w złożone kontakty międzyludzkie, w wybory moralne, określa idealne modele osobowościowe. W tym okresie rozwojowym pojawia się również ciekawość seksualna, często uzewnętrzniana w przysłowiowych "zabawach w doktora”. Dzięki nim dziecko poznaje odmienność budowy płciowej, zadaje sobie pytania, jakie są jej przyczyny, w jaki sposób przychodzi się na świat. Pojawiają się również zachowania masturbacyjne, dostarczające uczucia przyjemności z obcowania z własnym ciałem. Od postawy rodziców zależy, czy ta przejściowa faza zainteresowań i zachowań seksualnych przejdzie bezproblemowo, czy też zakoduje się poczucie czegoś niewłaściwego, które wytworzy dystans wobec ciała, konieczność traktowania go jako niebezpiecznego i obcego sobie. Rozmowa z dzieckiem, niezwracanie uwagi na masturbację (z wyjątkiem odkrycia jej innych przyczyn, np. owsicy) pozwoli mu na zaspokojenie ciekawości, oswojenie się z własnym ciałem i innością płci.
6) Wczesny okres szkolny. W tym okresie w sferze seksualnej istnieje pozorna "cisza”. Jest to jednak złudne spostrzeżenie, cały przebieg rozwoju wiąże się bowiem również m.in. z formowaniem samoświadomości seksualnej i przyszłych ról życiowych. W życiu psychicznym dziecka coraz większe znaczenie zaczyna wywierać homoerotyczne środowisko rówieśnicze (osobnicy tej samej płci). Dzięki kontaktom z tą jednorodną grupą płciową dziecko przyswaja sobie pewne wzorce płciowe, ma świadomość przynależności do własnej płci i narastające poczucie inności drugiej płci (często wyrażane niechęcią wobec niej i dystansem oraz postawą wyższości). Poza grupą rówieśniczą, również duże znaczenie ma osobowość wychowawców. Są oni tzw. osobami znaczącymi, nośnikami pewnych wzorców bycia, tworzywem do identyfikacji i naśladownictwa. Kontakt z treściami przyswajanymi przez naukę, kulturę masową i opiniami rówieśników jest tworzywem m.in. do powstania postawy wobec własnej i drugiej płci. Od pozycji w grupie rówieśniczej i postaw rówieśników zależy, czy pojawi się poczucie własnej wartości, czy też kompleksy, potrzeba izolowania się, poczucie osamotnienia. Nie bez znaczenia jest feminizacja zawodów pedagogicznych. W domach rodzinnych osobą znaczącą jest na ogół matka, w szkole dominują kobiety. Powstaje zatem sytuacja, że płeć żeńska ma liczne osoby znaczące, a męska o wiele mniej. W przypadku chłopców może to niekorzystnie wpłynąć na ich identyfikację z męskością, a w przypadku dziewcząt - ułatwić identyfikację z rolą kobiecą. Może to być przyczyną "zniewieścienia” wielu współczesnych mężczyzn, rywalizacji i trudności komunikacji między płciami.
7) Faza dojrzewania. Okres dojrzewania dzieli się na trzy podokresy: wczesne dojrzewanie (11-14 lat), fazę środkową (15-18 lat), późny okres dojrzewania (18-21 lat). Okres dojrzewania trwa przez wiele lat, a wiąże się to z różnym czasem osiągania dojrzałości biologicznej, uczuciowej, psychicznej, społecznej. Wydłużenie czasu dojrzewania jest charakterystyczne dla wysoko rozwiniętych krajów współczesnej cywilizacji. W przeszłości dojrzewanie traktowano jako wejście w rolę dorosłego. Obecnie dojrzewanie biologiczne staje się coraz wcześniejsze, a osiąganie dojrzałości psychicznej i społecznej coraz późniejsze. To zjawisko rodzi problemy związane z seksualnością. Dojrzewanie biologiczne zaczyna się jeszcze przed „oficjalnym okresem dojrzewania. Przebiega przez kolejne fazy rozwojowe, a w 6.-7. roku życia u dziewcząt i w 8.-9. roku życia u chłopców pojawia się adrenarche - czyli dojrzałość płciowa nadnerczową. W tym wieku kora nadnerczy zaczyna wydzielać hormony androgenne. Właściwy okres dojrzewania zaczyna się u dziewcząt około 11.-12. roku życia, a u chłopców około 13.-14. roku życia pod wpływem wydzielania przez podwzgórze (część międzymózgowia) GnRH (gonadoliberyny). Pod jej wpływem zaczyna się zmieniać stężenie innych hormonów - LH i FSH. Złożone procesy sterują dalszym przebiegiem dojrzewania, prowadząc do gonadarche - dojrzałości płciowej gonadalnej. Pulsacyjne wydzielanie FSH i LH prowadzi do szybkiego rozwoju jąder u chłopców, wzrostu stężenia testosteronu (wytwarzanego przez jądra) i inhibiny. Zaczyna się nader złożony proces sprzężenia zwrotnego w układzie hormonalnym.