Barbara Malec gr. 21
Podstawowe mechanizmy kompensacyjne
Kompensacją nazywamy złożony proces dokonujący się w ustroju, który ma na celu wyrównywanie zaistniałych stanów patologicznych, czego skutkiem będzie przystosowanie organizmu do życia w środowisku pomimo zaistniałych w przebiegu choroby czy urazu warunków. Zjawisko to odbywa się dzięki mobilizowaniu ustroju do „zastąpienia” czynności, która ze względu na zaistniały stan nie może być wykonywana w „normalny” sposób. Wyrównanie to wiąże się z zwiększonym obciążeniem pracą elementów zdrowych. Procesy kompensacyjne są zapoczątkowywane przez sygnalizację o defekcie, po otrzymaniu takiej informacji z ośrodkowego układu nerwowego organizm samoczynnie uruchamia rezerwy (o ile takie posiada) kompensacyjne (warunkiem jest tu też sprawnie działający układ nerwowy - prawidłowo przekazujący, interpretujący i odpowiadający na bodźce z obwodu), dążąc do natychmiastowego dostosowania się do zmienionych warunków.
Zdolność do kompensacji jest osobniczo różna i na jej przebieg ma wpływ wiele czynników takich jak: przyczyna stanu patologicznego, jego lokalizacja, rozmiar, szybkość powstawania, wiek chorego oraz jego stan ogólny, również stan i typ psychiczny. Wszystkie te czynniki decydują w znacznej mierze o skuteczności kompensacji ale też i przebiegu procesu rehabilitacyjnego.
Podstawowym podział kompensacji wyróżnia: kompensację samoistną oraz sterowaną.
Ta pierwsza jest procesem uruchamianym przez ustrój w pierwszej kolejności, przyjmuje się uważać, że jest ona procesem mało korzystnym ponieważ mimo faktu, że organizm wybiera ją sam po zaistnieniu defektu - działa w celu samousprawnienia w jak najprostszy i najdostępniejszy dla niego sposób, co jest działaniem dobrym. Jednak kompensacja samoistna nie wykorzystuje wszystkich dostępnych rezerw organimu, często też wykorzystuje mało wartościowe wzorce do zastąpienia braków co w dłuższej perspektywie czasowej prowadzi nie tylko do nie odzyskania stanu poprzedającego proces patologiczny (jeśli taka możliwość istniała) ale nawet wystąpienie dodatkowych zaburzeń związanych ze zbyt długim przeciążaniem „zdrowych” części organizmu.
Kompensacja kierowana tak jak i samoistna ma strony dobre i złe. I tak stereotypowo przyjmuję się, że tak kierowana jest tą dobrą, lepszą od samoistnej jednak jej jakość zależy w dużej mierze od tego czy osoba za nią odpowiedzialna, dobrze ją zaplanowała, na bierząco wprowadza ewentualne poprawki i czy w odpowiednim momencie się z niej wycofa, czy też zadecyduje razem z innymi specjalistami przy braku możliwości powrotu funkcji o najbrdziej optymalnej dla danego pacjenta kompensacji, która będzie już na stałe zastępować jego braki strukturalne i/lub funkcjonalne.
Warto wspomnieć też o innym znaczącym podziale na kompensację wsteczną i zwrotną. Ta pierwsza polega na tym, że oceniamy element podległy dysfunkcji jako możliwy do „wyzdrowienia” tj. do powrotu sprawności, szukając możliwość przywrócenia reakcji ustroju na stosowaną aferentację - co jest podstawą działania zastępczości. W przypadku kompensacji zwrotnej to, co ulega zniszczeniu czy uszkodzeniu nie będzie już w stanie powrócić do pełnienia swojej funkcji i inny element będzie musiał przejąć działanie chorej jednostki, zostaje w tym celu wytworzony „nowy” wzorzec pozwalający na korzystanie z funkcji.
Kolejny z podziałów dotyczy kompensacji elementów kostnych oraz tkanek miękkich i narządów wewnętrznych w skoliozach, wyróżnia się tu kompensację: liniową, kątową i wagową.
W przypadku skrzywienia bocznego kręgosłupa, organizm dąży do wyrównania liniowego postawy ciała, do takiej sytuacji kiedy pomimo pierwotnego skrzywienia u człowieka oś długa ciała będzie przebiegać (tak jak w przypadku postawy prawidłowej) zgodnie z pionem spuszczonym ze szczytu potylicy przez szparę pośladkową i rzutować między stopy, chociaż kręgosłup nie będzie „prosty”. Kompensacja kątowa skolei poleg na wytworzeniu się dodatkowych skrzywień wtórnych do pierwotnego mających na celu wyrównaniu postawy ciała, za skrzywieniami wtórnymi idą oczywiście ich konsekwencje np. zmiany w tkankach miękkich. Skrzywienia wtórne cechują się zwykle mniejszym łukiem - wartością kątową, większą ruchomością i mniej nasilonymi zmianami strukturalnymi.
Kompensacja wagowa jest powiązana z poprzednimi, należąca wyrównań poza ośrodkową linią ciała; badanie jej polega na sprawdzeniu (wagowo) realnego rzutowania środka ciężkości osoby z bocznym skrzywieniem kręgosłupa, co prawdą jest to badanie mało dokładne jednak daje kolejne sposoby patrzenia na problemy wynikające z tej wady postawy.
Bez względu na to jaki rodzaj kompensacji zostanie wykorzystany u danego pacjenta, trzeba mieć na uwadze konieczność kontrolowania jej przebiegu oraz to że żadna kompensacja nie jest wstanie jakościowo zastąpić sprawnego działania organizmu, czy będzie sterowana czy samoistna zawsze wyższą wartość funkcjonalną przypisujemy zdrowym elementom.