Paulina Lenart,
archiwistyka, I rok,
nr indeksu: 219395
Archiwa polskie w okresie stalinizmu (1945-1956).
W swoim referacie chciałabym przedstawić dzieje polskich archiwów państwowych w okresie powojennym. Chciałabym przedstawić przede wszystkim zmagania archiwistów w nowych, powojennych realiach, koncepcje działalności archiwów oraz gromadzenia zasobów. Okres II wojny światowej przyniósł ogromne straty. Archiwami zarządzała administracja okupanta. Najbardziej ucierpiały archiwa w Warszawie tracąc 95% zasobu (prawie całkowicie zniszczone zostały wszystkie archiwa centralne i Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy). Zniszczone zostały m.in. zbiory w Poznaniu i Płocku, straty poniosły też i inne archiwa. Mój referat to krótka synteza powojennych losów archiwów polskich i archiwaliów.
Po II wojnie światowej, gdzie to było możliwe odtworzono sieć archiwów. Włączono do niej archiwa znajdujące się na terenach byłej Rzeszy Niemieckiej przyłączonych do Polski, ale także powołano tam nowe państwowe placówki archiwalne. Poza granicami kraju pozostały posiadające cenne zasoby archiwa w Grodnie, Wilnie i Lwowie.
Dnia 29 marca 1951 r. wydany został dekret o archiwach państwowych. Wprowadził on nową organizację służby archiwalnej, a także pojęcie państwowego zasobu archiwalnego (archiwalia wytworzone przez organa i instytucje państwowe oraz pozostałe po zlikwidowanych przedsiębiorstwach prywatnych, majątkach ziemskich, partiach, organizacjach, rodzinach i osobach, które odegrały rolę historyczną). Do archiwów państwowych, w wyniku przemian ustrojowych, przejęto archiwa samorządowe, rodowe, gospodarcze. Do kierowania archiwami powołano Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Sieć archiwów państwowych została znacznie rozbudowana. Urzędy, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe zostały poddane nadzorowi archiwalnemu sprawowanemu przez państwową służbę archiwalną oraz zobowiązane do systematycznego przekazywania materiałów archiwalnych do archiwów państwowych.
Powojennych losów polskich archiwów i archiwaliów nie można rozpatrywać w oderwaniu od dziejów nie tylko państwa i narodu polskiego, ale i Europy. Rok 1945 to klęska Niemiec hitlerowskich i zmiana granic wielu państw, przesiedlenia ludności i początek formowania się dwóch wielkich bloków politycznych. Polska, która utraciła blisko 50 procent swego terytorium na rzecz republik ZSRR, zyskała na zachodzie rekompensatę wielkości około 1/3 swego nowego terytorium. Do 1989 roku była państwem podległym, tzn. należała do zewnętrznego kręgu imperium Związku Radzieckiego. Oczywiście w ciągu 45 lat zmienił się zasięg i głębokość tego uzależnienia, zmieniły się mechanizmy egzekwowania kontroli przez ZSRR.
Złożone też były stosunki polsko-niemieckie i skomplikowany, przebiegający w różnych fazach, zakończony w 1990 roku proces uznawania przez zachodniego sąsiada polskiej granicy określonej w 1945 roku protokołem poczdamskim. Trzeba też pamiętać, że w okresie PRL ważny dla dziejów narodu historyczny zasób archiwalny powstał nie tylko w kraju, lecz także w różnych polskich ośrodkach emigracyjnych. W omawianych latach osoby odpowiedzialne za archiwa musiały rozpocząć planowaną działalność od ustalenia, jakie archiwalia utracone zostały bezpowrotnie, które znajdują się za granicą i podlegają zwrotowi, a które pozostaną w archiwach sąsiadów.
Polska - z jednej strony była - była sukcesorem w stosunku do nowego terytorium na zachodzie i północy, z drugiej - poprzednikiem na tych częściach swego byłego terytorium, które dziś należą do Litwy, Białorusi i Ukrainy. Konsekwencją takiego stanu było przejęcie historycznych archiwów polskich na wschodzie przez władze ZSRR oraz tworzenie polskiej sieci archiwów na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W myśl zasady pertynencji terytorialnej, archiwa Ziem Odzyskanych zabiegały o pozyskanie od zachodnich sąsiadów choćby części zasobu, który miałby trafić do Opola, Wrocławia, Zielonej Góry, Szczecina, Gdańska i Olsztyna. Trzeba było ustalić jaka część zasobu zaginęła bezpowrotnie, a jaka znajduje się w niemieckich archiwach. Do dzisiaj trwają na ten temat polsko-niemieckie rozmowy i prace ewidencyjne.
W Warszawie, w kwietniu 1945 roku wznowiło swoją działalność Archiwum Główne Akt Dawnych. W 1948 roku włączono formalnie do Archiwum ocalałe resztki zasobu zniszczonych archiwów warszawskich - Akt Dawnych, Skarbowych i Oświecenia Publicznego. Także w tym roku reaktywowano Archiwum Akt Nowych. W ciągu 1945 roku podjęły swoją działalność wszystkie, z wyjątkiem płockiego, archiwa polskie istniejące przed wojną (Kraków, Kielce, Piotrków, Radom, Poznań, Bydgoszcz. W lutym 1945 roku podjęło działalność Archiwum Akt Dawnych województwa śląskiego w Katowicach. Archiwa państwowe w Białymstoku i Rzeszowie powołano do życia w listopadzie 1950 roku. Główny wysiłek władz archiwalnych skupił się na przejęciu i uruchomieniu istniejących dawniej archiwów we Wrocławiu, Szczecinie i Gdańsku. Po reaktywowaniu wszystkich przedwojennych archiwów na całym obszarze państwa w nowych granicach liczyły one 14 placówek.
Pierwsze lata po II wojnie światowej to okres, w którym komuniści stopniowo przejmowali pełnie władzy w Polsce. Ważnym cz elementem ich strategii (oprócz poparcia ze strony Związku Radzieckiego i wprowadzania reform) było przywrócenie systemu administracji z okresu międzywojennego. Z jednej strony był to krok dający pozór kontynuacji Rzeczpospolitej zwyciężonej przez hitlerowskie Niemcy w 1939 roku, z drugiej zaś gwarantowało płynne przejęcie władzy na terenie, na którym nie można było zainstalować, wprowadzanego już w 1944 roku, systemu rad narodowych. Niemniej, obok i tak powstałych rad narodowych, pojawili się znowu starostowie powiatowi i wojewodowie. Tak samo jak wobec władzy, administracji, życia publicznego i kulturalnego, tak wobec i archiwów zastosowano szereg reform, charakterystycznych dla okresu stalinowskiego.
Stalinizacja w archiwach objawiała się przede wszystkim ścisłym wzorowaniem na rozwiązaniach radzieckich w prawodawstwie polskim. Zgodnie z zasadą wprowadzania przedwojennego porządku w funkcjonowaniu powojennych archiwów, na czele sieci archiwalnej stanął od 19 kwietnia 1945 roku Wydział Archiwów Państwowych, przez jakiś czas funkcjonujący jako organ jednoosobowy z powodu braków kadrowych. Z czasem powiększono skład o takie postaci jak: Aleksy Bachulski, Józef Stojanowski, Antoni Rybarski, Piotr Bańkowski i Rafał Gerber. Naczelnym dyrektorem archiwów, w lutym 1945 roku, został Witold Suchodolski. Wydział Archiwów Państwowych zarządzał odbudowanymi i nowo organizowanymi archiwami w Polsce centralnej i na terenach odzyskanych. Tak samo jak przed wojną identyczne były zadania i rola archiwów.
Na skutek zmian politycznych i ustrojowych, zaczęło wcześnie mówić o potrzebie nowelizacji przedwojennych przepisów. Oficjalnie stało się to na VII Powszechnym Zjeździe Historyków we Wrocławiu i na konferencji archiwalnej, zorganizowanej tuż po Zjeździe także we Wrocławiu w 1948 roku. Witold Suchodolski w swoim referacie „Potrzeby archiwów państwowych w świetle wniosków zgłoszonych na wrocławskiej konferencji archiwistów” oraz Rafał Gerber w referacie zatytułowanym „Wytyczne do projektu nowelizacji dekretu o państwowej służbie archiwalnej” przedstawili nowe stanowiska co do przyszłości archiwów. Rzeczą najważniejszą było przystosowanie przepisów archiwalnych przede wszystkim do nowej organizacji administracyjnej, sytuacji społecznej i politycznej państwa. Proponowano zwiększenie zadań i roli archiwów wobec realizacji podjętych się reform (m. in. reformy rolnej, nacjonalizacji przemysłu). Archiwa musiały gromadzić archiwalia , które wcześniej były w prywatnym posiadaniu a w przyszłości nadzorować wszystkie narastające materiały, w tym archiwa gospodarcze, prywatne oraz urzędowe. Rafał Gerber był bardziej stanowczy w stosunku do tego rozwiązania. Zaproponował stworzenie państwowego zasobu archiwalnego oraz centralizację przechowywania, gromadzenia i nadzorowania wszystkich typów archiwaliów, nie tylko państwowych. W nowej, „ludowo-demokratycznej” Polsce do zadań archiwów należą usługi na rzecz gospodarki, polityki i kultury.
Od 1950 roku ma miejsce bardzo aktywna centralizacja akt, polegająca na przejmowaniu przez archiwa państwowe archiwaliów władz samorządowych i włączeniu ich do sieci państwowej. w ten sposób archiwa historyczne stawały się jedną z wielu części składowych archiwów państwowych. próbowano na wzór radziecki stworzyć archiwa specjalne do gromadzenia i przechowywanie innych niż akta archiwaliów i włączyć do sieci archiwalnej. Udało się powołać jedynie Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. od 1951 roku Wydział Archiwów Państwowych zastąpiła Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych a urzędnicy Naczelnej Dyrekcji równie skrupulatnie kontrolowali dyscyplinę pracy. Kontrola odbywała się albo osobiści albo przez sprawdzenie specjalnej dokumentacji. Sprawdzano listy obecności w pracy, rejestr wyjść w sprawach służbowych i prywatnych, punktualność rozpoczynania i kończenia pracy. Archiwiści byli zmuszani do prowadzenia tzw. dzienników pracy. Równie intensywnie sprawdzano tematykę i częstotliwość zebrań naukowych w poszczególnych archiwach.
Najbardziej wrażliwe na oddziaływania w tamtym czasie były sprawy personalne. Wprowadzono zakaz podejmowania przez archiwistów dodatkowych prac i ściśle egzekwowano tego zakazu. Także w archiwach wzorem innych jednostek organizacyjnych wprowadzono planowanie pracy, wieloletnie lub na krótkie odcinki czasu. Próbowano także sformalizować pracę archiwalną, wprowadzając w archiwach narady robocze. Ich głównym zadaniem było ustalenie zadań na dany dzień lub najbliższą przyszłość.
Od 1951 roku zaczął obowiązywać regulamin tymczasowego zespołowego współzawodnictwa w archiwach., wzorowany na regulaminie Ministerstwa Oświaty. Nie uniknięto także indoktrynacji. Dyrektorzy archiwów byli zobowiązani do przeprowadzenia stałych szkoleń. Archiwa i archiwalia padły też ofiarą nadmiernej obawy o przeciekanie tajemnic państwowych i służbowych. Zmiany dotyczyły głownie ograniczenia dostępu do niektórych archiwów.
Tak samo jak w polityce tak i w archiwistyce dość znaczące piętno odcisnęła partia. Nie można oddzielać zagadnienia powojennej archiwistyki w oderwaniu od ówczesnej sytuacji politycznej, całkowitego podporządkowania ZSRR oraz swoistej „monopartyjności” państwa. Partia jako istotny czynnik władzy państwowej musiała posiadać swoje archiwa. Archiwa partyjne należały do grupy wyodrębnionych, pozostających poza obrębem sieci podległej naczelnemu dyrektorowi archiwów państwowych. Założenia ustawodawstwa archiwalnego jednoznacznie regulowały ten problem. Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach zaliczała archiwa partii politycznych, organizacji politycznych, spółdzielczych i społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych do niepaństwowego zasobu archiwalnego.
Archiwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej miały charakter wielozakładowy. Zadaniem ich było systematyczne gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie dokumentacji wytworzonej przez instancje i ogniwa działające w strukturze partii. Głównie chodziło o przygotowanie wytworzonych akt do prowadzenia bieżącej działalności propagandowej. Ponadto do archiwów tych należało gromadzenie i tworzenie zbiorów specjalnych, dokumentujących ruch rewolucyjny i robotniczy. W ich zasobie znalazły się akta osobowe i materiały wspomnieniowe działaczy, fotografie, druki ulotne, filmy, nagrania, wydawnictwa partyjne. Zbiory te powstawały najczęściej z materiałów własnych (wykonywanych niekiedy na zamówienie) oraz pochodzących z zewnątrz, najczęściej gromadzonych w drodze darowizn. Akta osobowe i materiały wspomnieniowe były traktowane, na podstawie zaleceń wewnętrznych, jako jeden zbiór. Tworzono z obu typów materiałów teczkę akt działacza, chociaż ich pochodzenie było różne. Nie ulega wątpliwości, że były to odstępstwa od zasad archiwalnych, nieodpowiadające ustaleniom metodycznym obowiązującym w państwowej służbie archiwalnej, wynikały jednak z bieżących potrzeb instancji partyjnych.
Decyzje co do takiego postępowania rzutowały na metody opracowywania materiałów zgromadzonych w archiwach partyjnych. Już w archiwach państwowych podległych naczelnemu dyrektorowi archiwów państwowych stwierdzono, że zasoby byłych archiwów PZPR, zreorganizowanych lub zlikwidowanych, zawierają — oprócz dokumentacji własnej i jednostek podległych — również akta Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, przejętych w drodze sukcesji po zjednoczeniu ruchu robotniczego 15 XII 1948 r. Tam też znajdują się akta organizacji młodzieżowych. W zasobach partyjnych trafiają się ponadto zespoły obce, jak: Stronnictwa Pracy i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Można też trafić na kolekcje dokumentów obejmujące lata międzywojenne i okres okupacji niemieckiej, lub zbiory prasy codziennej. Archiwa państwowe przejęły po byłej PZPR ogromne zasoby archiwalne.
Spuścizna wojewódzkich archiwów partyjnych różniła się objętościowo, a ich funkcjonowanie obejmowało różny okres czasu. Jedne archiwa działały już od 1944 r. i zawierały przekazy źródłowe od początku powstania Polskiej Partii Robotniczej. Inne powstały po zjednoczeniu ruchu robotniczego w grudniu 1948 r. Zasób jeszcze innej grupy bierze swój początek od nowego podziału administracyjnego kraju w czerwcu 1975r. i powołania równocześnie nowych komitetów wojewódzkich PZPR.
Wszystkie przeobrażenia strukturalno-organizacyjne PZPR znalazły swoje odbicie w materiałach przejętych przez archiwa państwowe i włączonych do państwowego zasobu archiwalnego. Szczególnego znaczenia nabierają dokumenty wytworzone w początkowym okresie po II wojnie światowej. W archiwaliach tych znajdują odzwierciedlenie również przeobrażenia administracyjno- gospodarcze kraju i wszystkie ważniejsze problemy dziejów Polski po 1944r. W kolekcjach i spuściznach są też nawiązania do lat okupacji, np. walk partyzanckich toczonych przez różne ugrupowania polityczne. Szczególnego znaczenia nabierają źródła w postaci informacji, opinii, protokołów narad i decyzji partyjnych różnego szczebla traktujące o wydarzeniach politycznych, gospodarczych i społecznych w kraju, aż po rok 1989.
W środowisku naukowym zainteresowanie tymi materiałami archiwalnymi jest duże. Podobne zjawisko występuje również w innych krajach Europy środkowowschodniej, o czym mówiono na międzynarodowej konferencji poświęconej archiwom popartyjnym, zorganizowanej przez polską służbę archiwalną w Starej Wsi (28 IX - 1 X 1995), pod patronatem Międzynarodowej Rady Archiwów. Wygłoszone referaty wykazały wiele zbieżnych problemów, towarzyszących zarówno sposobowi przejmowania dokumentacji partyjnej do zasobu państwowego, jak też związanych z metodyką archiwalną. Równocześnie zarysowały się odmienne zasady postępowania w odniesieniu do przejętego zasobu. Postanowiono więc dokonywać, w trybie roboczym, wymiany doświadczeń. Zgłoszono również propozycję dotyczącą opracowania wspólnych informatorów o bazie źródłowej do wybranych problemów z dziejów międzynarodowych stosunków partyjnych. Można sądzić, że przyczyni się to do rozwoju badań naukowych w oparciu o te ważne, a dotąd w stopniu nie wystarczającym wykorzystane archiwa.
Podsumowując można uznać, że archiwa nie ominął proces stalinizacji. Miał on jednak dosyć ograniczony wpływ na podstawowe zadania i funkcjonowanie archiwów. Wprawdzie archiwa nie mogły ignorować indoktrynacji archiwistów, narzuconych norm pracy, czy obowiązującej terminologii, ale najważniejsze osiągnięcia archiwalne, aktualne po dzisiejszy dzień, powstały właśnie wówczas. Należy pamiętać, iż archiwa, wobec braku innych ośrodków naukowych, były jedynym miejscem rozwoju naukowego archiwistyki. Niesprzyjającym zjawiskiem było to, iż działo się to w izolacji od archiwistyki zachodnich państw europejskich.
Bibliografia
Archiwa polskie i ich zbiory, pod red. Kazimierza Kozłowskiego, Warszawa 2000.
Archiwa ziem zachodnich i północnych Polski (1945-2005) : tradycja i współczesne wyzwania : materiały z sesji naukowej, która odbyła się 21 września 2005 r. w Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie , pod red. Kazimierza Kozłowskiego, Warszawa - Szczecin 2007.
Janosz-Biskupowa Irena, Archiwa uniwersyteckie w Polsce Ludowej 1945-1955, Archeion 1968, T.48, s.99-110.
Leśkiewicz Rafał, Badanie procesów archiwotwórczych na przykładzie akt Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu (1946-1955), Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Tom 1/2008
Lewandowska Maria, Kadra archiwów państwowych w Polsce Ludowej (1945-1983), Warszawa - Łódź 1988.
Pańków Stanisława, Archiwa, Łódź 1975.
Perzyna Paweł, Problematyka rozpoznania struktury zasobu i zespołowości akt cywilnych organów bezpieczeństwa oraz ich informatycznego opisu, Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Tom 2/2009
R. Gerber, Wytyczne do projektu nowelizacji dekretu o państwowej służbie archiwalnej, Archeion 1948, t. 18, s. 61-70.
Robótka Halina, Archiwa i archiwistyka w okresie stalinizacji, Zeszyty Naukowe WSHE t. V, Włocławek 2000, s.131-147.
Roman Wanda, Powstanie, rozwój i działalność Centralnego Archiwum Wojskowego w latach 1945-1990, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, Nr 15: 1992, s. 58-73.
Sprawozdanie Wydziału Archiwów Państwowych z działalności w roku 1949, Archeion 1951, t. 19-20, s. 467-468.
Sprawozdanie z działalności państwowej służby archiwalnej w 1953 r., Archeion 1954, t. 23, s.169-170.
Tomczak Andrzej, Zarys dziejów archiwów polskich. Cz. 2, Od wybuchu I wojny światowej do roku 1978, Toruń 1980.
Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 VII 1983, Dz.U. PRL nr 38, została opublikowana w ,,Archeionie”, t. 80, 1986, s.5-6.
W. Suchodolski, Potrzeby archiwów państwowych w świetle wniosków zgłoszonych na wrocławskiej konferencji archiwistów, Archeion 1948, t. 18, s. 47-60.
Woszczyński Bolesław, Dokumentacja partyjna w polskich archiwach państwowych 1938-1949, Archeion 1996, t. 96, s.38 - 49.
Ziemie zachodnie i północne w latach 1945-1949 : informator o materiałach archiwalnych, T. 1, oprac. Maria Lewandowska, Maria Turlejska, Warszawa 1976.
K. Kozłowski, Powojenne dzieje archiwów polskich [w:] Archiwa polskie i ich zbiory, pod red. Kazimierza Kozłowskiego, Warszawa 2000, s. 33.
Ibidem, s. 34.
Ibidem.
A. Tomczak, Zarys dziejów archiwów polskich. Cz. 2, Od wybuchu I wojny światowej do roku 1978, Toruń 1980, s. 126-127.
Ibidem, s.127.
H. Robótka, Archiwa i archiwistyka w okresie stalinizacji, Zeszyty Naukowe WSHE t. V, Włocławek 2000, s.131.
Ibidem, s.132.
W. Suchodolski, Potrzeby archiwów państwowych w świetle wniosków zgłoszonych na wrocławskiej konferencji archiwistów, Archeion 1948, t. 18, s. 47-60; R. Gerber, Wytyczne do projektu nowelizacji dekretu o państwowej służbie archiwalnej, Archeion 1948, t. 18, s. 61-70.
H. Robótka, Archiwa i archiwistyka w okresie stalinizacji..., s. 134.
Ibidem, s.135.
Sprawozdanie z działalności państwowej służby archiwalnej w 1953 r., Archeion 1954, t. 23,
s. 169-170.
Sprawozdanie Wydziału Archiwów Państwowych z działalności w roku 1949, Archeion 1951, t. 19-20, s. 467.
Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 VII 1983, Dz.U. PRL nr 38, została opublikowana w ,,Archeionie”, t. 80, 1986, s. 5 i nast.
B. Woszczyński, Dokumentacja partyjna w polskich archiwach państwowych 1938-1949, Archeion 1996, t. 96, s.38.
A. Przywuska, Dokumentacja aktowa organów władzy i administracji państwowej stopnia gromadzkiego, powiatowego i wojewódzkiego z lat 1950-1975, ,,Archeion'', t. 79, 1985, s. 140-141.
B. Woszczyński, Dokumentacja partyjna w polskich archiwach państwowych 1938-1949..., s. 42.
A. Przywuska, Dokumentacja aktowa organów władzy i administracji państwowej stopnia gromadzkiego, powiatowego i wojewódzkiego z lat 1950-1975, s. 142.
B. Woszczyński, Dokumentacja partyjna w polskich archiwach państwowych 1938-1949..., s. 44.
Materiały konferencji ,,Archiwa popartyjne w Europie Środkowej i Wschodniej'', Warszawa 1996.
1