1. Co to jest filozofia? Przyczyny ekonomiczne, społeczne i polityczne powstania filozofii w starożytnej Grecji.

 

•  Filozofia (Filo- kochać, sofija- mqdrość)- miłość mądrości - pojęcie wprowadził Pitagoras dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie umiłowanie jej dostępne jest dla ludzi.

- Jest to nauka o mądrości, dla pierwszych filozofów (Tales pyt. o arche - początek) oznaczała poznanie prawdy, dla Platona najdoskonalsza z nauk (fil. podzielił na wiedzę o  zjawiskach i wiedzę o  bycie ).

- W Grecji wyraz ten oznaczał ogólnie: wiedzę, mądrość, wykształcenie.

•  Przyczyny:

- Rozkwit filozofii w Grecji nie był dziełem przypadku: ułatwiły go szczególne warunki tego kraju (uboga ziemia, położenie nad morzem - oddzielona od innych krajów, co sprzyjało nie przyciąganiu cudzoziemców).

- Oddzielenie Grecji od innych krajów (morze), chroniło ja od klęski wojen.

- Położenie to wywoływało natomiast kolonizacje i czyniło, że Grecy obcowali z kulturę innych krajów. Ustrój państwowy Grecji -duża ilość małych państw - sprzyjał wytwarzaniu się różnorodnych postaci kultury, a przy tym wzmagał ambicje. Szczep grecki, bogato przez naturę obdarzony, wydawał w dziedzinie nauki talenty nie mniej niż w poezji, plastyce czy sztuce wojskowej.

 

2.Główne działy filozofii i ich krótka charakterystyka (ontologia, teoria poznania, etyka, estetyka, filozofia społeczna, historiozofia).

a) Ontologia - ( Parmenides z Elei - teoria bytu) - nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka o bycie ( dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje ), zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy.

b) Etyka - nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania

c) Estetyka - nauka, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii (zaczątki Sofiści - zajmowali się teorią poezji).

d) Teoria poznania - ( gnoseologia, epistemologia), teoria usiłująca sformułować odpowiedź na pytania: czym jest poznanie, jaka jest jego geneza, jakie są jego warunki, czym jest podmiot, przedmiot i akt poznania, czy istnieją granice poznania (nauka o poznaniu wiedzy przez jednostkę i granicach tego poznania).

e) Historiozofia - (filozofia historii), skupia się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem, biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem badań historiozofii jest też postrzeganie procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby jego przedstawiania i rozumienia.

f) Filozofia społeczna - nauka o procesach społecznych, o odrębności bytu społecznego ( bycie społecznym i jego wartościach ).

3.Problemy ontologii.

3.1. Charakterystyka materializmu żywiołowego (Tales, Anaksymander, Anaksymenes).

- Materia świata jest ożywiona, tzw. pogląd hilozoistyczny (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie")

- istotne było pytanie o "arche", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata

a) Tales z Miletu - twierdził, że arche to żywioł wody , wszystko z niej pochodzi i do niej powraca ( wszystko ożywia ),

b) Anaksymenes z Miletu - uważał, że arche stanowi powietrze . Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd. Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi.

c) Anaksymander z Miletu - uznał tzw. apeiron , czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady ( to, co jest początkiem rzeczy jest ich zgubą )

3.2. Charakterystyka materializmu mechanistycznego (Demokryt, Kartezjusz).

- stanowisko, że materialny Wszechświat, przyroda istnieje sama z siebie i należy ją rozpatrywać niezależnie od jakichkolwiek innych, domniemanych bytów

- zarówno rzeczywistość tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) tworzona jest przez elementy proste: atomy ( atomistyczna budowa świata)

a) Demokryt z Abdery - Zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w przestrzeni ( w sposób nieuporządkowany), łącząc się w coraz to nowe przejściowe asocjacje postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem, zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy.

3.3.Charakterystyka idealizmu obiektywnego (Platon, Aureliusz, Augustyn, Tomasz z Akwinu, Hegel).

- zakłada pierwotność ducha (idei, Boga, Świadomości itp.) i wtórność materii, (jednostka nie ma wpływu na rzeczywistość),

- stanowisko związane ze stosunkiem bytu do naszej Świadomości (istnieje obiektywna rzeczywistość),

a) Platon - ( idea) - głosił, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą.

b) Tomasz z Akwinu - ( Bóg) - Sądził, że niektóre prawdy przekraczają to, co można poznać rozumem, ale się rozumowi nie przeciwstawiają. Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z  istoty i istnienia. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia.

3.4.Charakterystyka idealizmu subiektywnego (G.Berkely).

- stanowisko związane ze stosunkiem bytu do naszej Świadomości (istnieje subiektywna rzeczywistość), zakłada, że wszystko, co widzimy jest wytworem naszej wyobraźni (umysłu) i nie istnieje coś, co jest obiektywne (rzeczywistość).

- Człowiek ma dostęp jedynie do subiektywnie odczuwanych zjawisk istnieje tylko on jako konkretny podmiot, dla którego wszystko, poza jego Świadomością, jest jedynie układem zjawisk.

a) Berkeley - zaprzeczał istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa. Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dla niego tylko ideami (spostrzeżeniami).

3.5.Spór o substancję: charakterystyka stanowiska monistycznego.

- skrajna postać idealizmu - zakładająca, że istnieje jeden byt o naturze materialnej albo naturze duchowej.

a) Berkeley - istnieją niematerialne, nieśmiertelne dusze i Bóg

b) Hegel - stanowisko wg., którego przyroda i duch są dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwszą postacią bytu jest pojęcie i ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda. Syntezą pojęcia (idei) i przyrody (materii) jest duch.

3.6. Spór o substancję: charakterystyka stanowiska dualistycznego.

- istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad. Dwoistość

- pogląd w myśl, którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być Np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona)

a) Pitagoras - uznał za zasadę porządkującą nasz świat teorię antynomii Np. ciepło, zimno

b) Platon - sfera duchowa i materialna (najdoskonalszą formą bytu jest jednak idea).

3.7.Spór o substancję: charakterystyka stanowiska pluralistycznego.

- pogląd, wg., którego rzeczywistość składa się z różnego rodzaju bytów (typów) - cechuje się odrębnością i samodzielnością, stanowi świat sam dla siebie.

a) Empedokles - uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia.

b) Leibniz - Uznawał, że istnieje wiele substancji, które nazwał monadami. Stwarzając świat, Bóg wybierał tak monady, by stworzyć świat z możliwych najlepszy ( samoistny byt)

3.8.Spór o przyczynową strukturę świata: determinizm i indeterminizm.

a) Determinizm - pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajęcia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują.

(Demokryt z Abdery)

b) Indeterminizm - ( pojęcie wolności, nieuporządkowania) - U Epikura pojęcie odnosiło się do odchyleń atomów jako czynnika wolności w mechanistycznej koncepcji świata.

c) Spór indeterministów z deterministami dotyczy wolności woli, odpowiedzialności moralnej człowieka, celowości i przyczynowości natury, konieczności i przypadku, w końcu zasad w teorii poznania.

4.Poznanie.

4.1.Ogólna charakterystyka poznania, (co to jest poznanie, jakie są dwie strony poznania).

a) Poznanie - proces intelektualny i doświadczalny, właściwy człowiekowi, mający na celu dotarcie do wiedzy w sposób poza rozumowy.

- proces zdobywania przez człowieka wiedzy o rzeczywistości i o sobie samym, drogami do niej wiodącymi, jak też całokształtem tej wiedzy, jej sprawdzalnością, prawdziwością i użytecznością

b) Dwa aspekty poznania: metodologiczny (racjonalizm, empiryzm) i psychologiczny (racjonalizm i empiryzm genetyczny).

- racjonalizm metodologiczny dzieli się na: racjonalizm skrajny i aprioryzm umiarkowany

- na empiryzm genetyczny składa się sensualizm

4.2.Źródła poznania: charakterystyka racjonalizmu genetycznego (natywizm)(Platon, Kartezjusz).

- Natywizm - pogląd zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem.

a) Platon - Uważał on, że wiedza wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stad też wystarczy, że je sobie przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzą nazywa, anamnezis - przypomnienie.

b) Św. Augustyn - pojęcie natywizmu zostało zmodernizowane przez �w. Augustyna poprzez wprowadzenie pojęć: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te poznać, człowiek powinien skoncentrować się na swoim wnętrzu. Prawdy wieczne istniejące poza człowiekiem miały charakter ponadczasowy i istniały obiektywnie, a poznanie ich wymagało oświecenia pojętego jako fakt nadprzyrodzony, wynikający z dzieła łaski, która przypada dobrym, posiadającym czyste serce.

4.3.�ródła poznania: charakterystyka empiryzmu genetycznego (J.Locke).

- pogląd wg., którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).

a) Lock głosił, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany ( tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.

b) Arystoteles - Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w spostrzeżeniach, na podstawie, których droga abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne.

4.4.Źródła poznania: charakterystyka racjonalizmu metodologicznego (aprioryzm skrajny - Pannenides, Zenon z Elei: aprioryzm umiarkowany - Kartezjusz, Kant).

- pogląd głosi, iż cała wiedza nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

- aprioryzm - pogląd wg, którego poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, tj. a priori.

a) Aprioryzm skrajny - (Parmenides z Elei), traktujący poznanie a priori jako jedyne w pełni wartościowe ( byt jest jedyny, całkowity, niewzruszony nie był, kiedy i nie będzie)

b) Aprioryzm umiarkowany - (Kant), zakładający istnienie poznawczo wartościowej wiedza apriorycznej, którą, obok sądów analitycznych, budują sądy syntetyczne a priori ( wiedza pochodzi od świata nomenów ).

4.5.Źródła poznania: charakterystyka empiryzmu metodologicznego (skrajny - G.Berkeley, F.Bacon;

umiarkowany - Arystoteles).

- pogląd, wg., którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu - aposterioryzm.

a) skrajny - wszelkie uzasadnione twierdzenia muszą opierać się bezpośrednio na doświadczeniu

b) umiarkowany -

5.Prawda.

5. 1.Klasyczna definicja prawdy.

- Definicja prawdy - Arystoteles zdefiniował ją jako zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy (prawda jest to zgodność myśli z rzeczywistością)

5.2.Nieklasyczne definicje prawdy: teoria oczywistości.

- Twierdzenie jest wtedy prawdziwe, gdy jest oczywiste,

- Kartezjusz - Twierdzenie jest oczywiste, gdy jest proste, jasne, konkretne, ogólne, niepodważalne, nieskomplikowane, itd.,” bo czy czuwam czy śpię 2 plus 3 zawsze będzie 5, kwadrat będzie miał 4 boki, a trójkšt 3”

5.3.Nieklasyczne definicje prawdy: teoria zgody powszechnej.

- teoria zgodnie, z którą prawdziwość wydanego sądu na dany temat zależy od powszechnej zgody ludzkości (im więcej osób opowie się za daną Np. definicją zjawiska to taka właśnie interpretacja zostanie powszechnie uznana)

5.4.Nieklasyczne definicje prawdy: teoria konsensualna.

- Twierdzenie jest wtedy prawdziwe, gdy rozmówcy (znajomość tematu, poziom intelektualny) rozważając dane pojęcie za pomocą argumentacji, jeden z nich przystaje na słuszność twierdzenia przedmówcy.

5.5.Nieklasyczne definicje prawdy: teoria koherencyjna.

- K. Poper - teoria zgodnie, z którą o prawdziwości danego sądu decydują względy formalne, tzn. jego wewnętrzna, logiczna niesprzeczność oraz zgodność z całym systemem uznanych wcześniej za prawdziwe założeń i twierdzeń, w jaki ów sąd zostaje włączony (cogito ergo sum ) myślę więc jestem - Kartezjusz)

5.6.Nieklasyczne definicje prawdy: teoria utylitarystyczna.

- W. James - stwierdził, iż prawda stanowi wynik akceptacji danego sądu przez podmiot poznający na podstawie kryterium użyteczności, ( prawda musi być na użytek czegoś albo to coś na użytek prawdy).

5.7.Pojęcie prawdy względnej i absolutnej.

- Pojęcie prawdy zakłada czy istnieją takie twierdzenia bezwzględnie prawdziwe dla społeczeństwa i wszystkich czasów, czy też takich twierdzeń nie ma.

- pojęcie prawdy względnej i absolutnej jest definiowane dla określonych ludzi i czasu, dlatego też trudno jest ustalić podmiot orzekający o słuszności stwierdzenia, (prawda będzie inaczej definiowana) ze względu na jej relatywizm.

5.8. Marksistowska definicja prawdy.

- prawdziwy jest dany sąd (myśl), który jest zgodny z rzeczywistością, ale jego autentyczność może rozstrzygnąć jedynie praktyka ( działalność indywidualna i społeczna).

- Marksizm akceptuje klasyczną definicję prawdy, czyli zgodność myśli, a rzeczywistości uzupełniając ją o kryterium praktyki. Taka myśl jest zgodna z rzeczywistoscią, do której się odnosi - rozstrzygnąć może jedynie praktyka.

6.Granice poznania.

6.1.Charakterystyka epistemologicznego idealizmu immanentnego (G.Berkeley).

- idealizm immanentny - stanowisko, w myśl, którego wszelkie poznanie dokonuje się w obrębie Świadomości i jest zależne od czynników podmiotowych - neguje transcendentalny charakter przedmiotów i poznawczą przydatność zmysłów, w skrajnej postaci utożsamia rzeczywistość ze świadomością

- G. Berkeley " znamy tylko to, co jest w naszym umyśle, nie jest możliwe wyjście poza sferę immanentną"

W dziele "Traktat epistemologicznego zasadach poznania ludzkiego " Berkeley zakłada istnienie nieskończonej rozmaitości idei, (czyli przedmiotów poznania) oraz poznającego je podmiotu ( wolno określić go mianem ducha, duszy lub po prostu "ja "). Zdaniem filozofa w Świecie idei być to być postrzeganym.

6.2.Charakterystyka epistemologicznego idealizmu transcendentalnego (I.Kant)

- transcendentalny - oznacza, że w umyśle (podmiocie) istnieją wyobrażenia, które przekraczają jego granice i stosują się do przedmiotów, czyli że część naszej wiedzy odnosi się do obiektywnie istniejącego poza nami świata.

- Kant - przeprowadził dwojaki podział sądów. Po pierwsze rozróżnił sądy uzyskane na podstawie doświadczenia ( empiryczne, aposteriori ) i sądy od niego niezależne ( apriori ). Sądy apriori jako niezależne od empirii mogą mieć źródło tylko w umyśle (cechy: konieczność i powszechność). Jeśli jakiś sąd jest pomyślany jako ściśle powszechny stan, jeśli nie dopuszcza wyjątku, to nie jest wyprowadzony realistycznego empirii, lecz jest ważny apriori.

6.3.Charakterystyka realistycznego modelu poznania: koncepcja fenomenologiczna.

- Koncepcja ta polega na bezpośrednim (intuicyjnym) doświadczeniu tego, co jest dane w percepcji, a więc i innych wartości, istoty przedmiotu itd. Fenomenologiczna teoria poznania dąży do formułowania twierdzeń, które mają być prawdziwe dla wszelkiego prawa niezależnie od miejsca i czasu.

- typ poznania proponowany przez fenomenologię pozwala na uchwycenie istoty danej rzeczy, a więc możliwe jest bezpośrednie intuicyjne poznanie istoty wartości, świętości, boskości

a) E. Husserl - twierdził, że świat czasowo-przestrzenny, który mamy za rzeczywisty, jest w swej istocie "bytem, dla kogo", a nie "w sobie", jest odpowiednikiem stanów umysłu. Uważał, że tylko doświadczenie upoważnia do uznawania pewnych przedmiotów za rzeczywiste, gdyż przedmioty niezależne od doświadczenia nie pojawiają się w Świadomości. Wszystkie przedmioty są jedynie intencjonalnymi odpowiednikami Świadomości - ona jedna jest bytem, który istnieje na pewno.

7.Filozofia społeczna. Historiozofia.

7.1. Zagadnienie sensu w historii.

- przeprowadzone w haśle "historia filozofii" odróżnienie spekulatywnego i krytycznego podejęcia do filozofii historii można zilustrować, pokazując, jak odmienne grupy problemów powstają w związku z każdym z tych stanowisk. Myśliciele spekulatywni starali się znajdować odpowiedzi na pytania dotyczące samych dziejów:, jaki jest sens, czy może cel, do którego zmierzają, albo, jakie czynniki wyznaczają kierunek przemian dziejowych. Z kolei uwagę krytycznie nastawionych filozofów historii zaprzątają takie zagadnienia jak: natura poznania historycznego, możliwość zachowania obiektywności w pisaniu prac historycznych, sens, w jakim można mówić o porównaniu z innymi gałęziami współczesnej filozofii, gdzie ujawniają się problemy pochodne względem tych, które dotyczą historii jako oddzielnej dyscypliny poznawczej.

- koncepcje spekulatywne - bardzo stare jest przeświadczenie, że dzieje ludzkie nie sprowadzają się do bezsensownego, przypadkowego ciągu wydarzeń i że dlatego można wykryć w nich pewien ogólny wzór uporządkowania, który owym wydarzeniom nadałby sens albo umożliwił ich moralną akceptację.

---