POPULIZM
Nazwa i pojęcie
Populizm - od łac. słowa `pop ulus', które oznacza `lud'
Lud - synonim narodu i innych, dużych grup społecznych pochodzących od wspólnych przodków, tworzących historycznie ukształtowane wspólnoty terytorialne, wyróżniające się etniczną solidarnością, tożsamością językową i kulturową.
Lud - ogół ludności utrzymujących się z własnej pracy, najczęściej najemnej.
Lud - ludność wiejska.
Wszystkie te znaczenia występują w populizmie rozumianym jako ruchy polityczne i związane z nimi formy myśli politycznej - idee, ideologie, doktryny i programy.
W odróżnieniu od innych ideologii i doktryn, populizm nigdy nie miał wybitnych myślicieli otwarcie wyznających jego idee. Treści populistyczne krzewią głównie politycy.
Populizm to eklektyczna, ideologiczna konstrukcja myślowa, pretendująca do samodzielnej doktryny politycznej, złożona z elementów wyrwanych z różnych doktryn dla kształtowania przekonań politycznych ludu. Określa szczególny styl manipulacyjnej mobilizacji ludu, zmierzającego do poprawy swych warunków życiowych przez wyjście z zacofania i wejście na drogę rozwoju społeczno-ekonomicznego.
Mobilizuje lud cieszący się wielką popularnością przywódca-populista, o predyspozycjach autorytarnych, dyktatorskich i charyzmatycznych.
Podział populizmu (nurty populizmu):
Kryterium czasu
Nurt historyczny (klasyczny) - początek XX w. (USA i Rosja)
Nurt współczesny - populizm ukształtowany w Ameryce Łacińskiej, krajach postkolonialnych, komunistycznych i postkomunistycznych
Źródło inspiracji dla narodzin i rozwoju populizmu
Nurt populizmu odgórnego - sterowanie losami przez rządzących
Nurt populizmu oddolnego - rodzi się i rozwija spontanicznie wśród rządzonych
Siła społeczna
Chłopski - farmerski, wiejski
Robotniczy - industrialny, przemysłowy, miejski
Chłopsko-robotniczy lub robotniczo-chłopski
Lumpenproletariacki
Ze względu na przyjmowane lub postulowane formy organizacyjne populizmu
Partyjny
Syndykalistyczny lub związków zawodowych
Spontanicznych ruchów ludowych
Kryterium treści żądań populistycznych
Polityczny - skoncentrowany wokół autorytarnego lub demokratycznego reżimu państwowego
Społeczny - sprawy dobrobytu ekonomicznego
Drogi zmian populistycznych
Rewolucyjny
Reformistyczny
Reakcyjny
Stopień radykalizmu populistycznego
Radykalny (lewicowy)
Umiarkowany (centrystyczny)
Reakcyjny (prawicowy)
Związek populizmu z innymi doktrynami
Liberalistyczny
Konserwatywny
Socjalistyczny
Komunistyczny
Nacjonalistyczny
Faszystowski
Kryterium kręgu kulturowego
Rosyjski
Północnoamerykański
Latynoamerykański
Indyjski
Europejski
Źródła i rozwój
4 główne prawidłowości dotyczące źródeł populizmu:
Populizm skutkiem głębokich depresji gospodarczych, najdotkliwiej odczuwanych przez najniższe warstwy społeczne
Populizm konglomeratem sił społecznych
Populizm potrzebuje autorytarnego przywódcy
Populizm refleksem rodzimej kultury i tradycji
Początki populizmu wywodzą się od nieformalnego ugrupowania politycznego w starożytnej republice rzymskiej, zwanego popularami (powstało w okresie reformatorskiej działalności braci Grakchów - wykorzystywali urząd trybuna ludowego dla głoszenia obietnic politycznych i socjalnych). W następnych okresach historycznych niemal każdy wybitny polityk charakteryzował się cechami populisty.
Początków populizmu współczesnego należy poszukiwać w XIX w. Klimat intelektualny dla populizmu kształtował radykalizm haseł rewolucji francuskiej, Wiosna Ludów i nadzieje narodowowyzwoleńcze. Populizm zaznaczył swoją obecność na obu kontynentach amerykańskich (Ameryka Północna - XIX/XX - ruchy farmerskie; Ameryka Południowa - lata 30. i 40. XX). W Europie populizm znalazł zwolenników we Francji (P. Poujade, J. Chirac), w Niemczech (naziści, F. J. Strauss), w Danii (M. Glistrup). Silne tendencje populistyczne charakteryzowały również Jesień Narodów (transformacja ustrojów państw socjalistycznych w ustroje krypto kapitalistyczne.
Idee populizmu
Człowiek - dzieli wszystkie cechy przypisywane ludowi; człowiek prosty, zwykły, przeciętny, religijny i pracujący; nie należy do elit;
Lud - składa się z ogółu ludzi prostych i biednych, ze wsi i miasta, uciskanych politycznie i skrzywdzonych ekonomicznie; źródło cnót i wartości ogólnonarodowych; wrogowie ludu to: władza, elity - zawiązują spiski;
Społeczeństwo - składa się z małych wspólnot; zespolone są wewnętrznie więzami solidaryzmu; unika podziału swoich członków;
Przywódca - jest uosobieniem wszystkich nadziei ludu; charyzmatyczny mesjasz, obdarzony talentem demagogicznym; potrafi schlebiać masom ludowym, odwołuje się do psychologii tłumu, żeruje na irracjonalnych uczuciach, mnoży obietnice bez pokrycia;
Państwo - jest dodatkiem do przywódcy obdarzonego pełnią władzy;
Gospodarka - sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie; pożądany model gospodarki - tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, niezbędne relikty rzemiosła, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel zagraniczny;
Zmiany - są dziełem nawiedzonych ideą zmian mas ludowych, zniecierpliwionych powolnością działania władz państwowych.
Metody populizmu
Demagogia - dominująca metoda przywódców populistycznych (sposób oddziaływania na opinię publiczną, kształtowanie postaw, odczuć czy emocji w celu osiągnięcia własnych celów, opiera się na umiejętności efektownego przemawiania, zachowań, które oddziałują bardziej na sferę emocjonalną niż racjonalną oraz składaniu atrakcyjnych obietnic, najczęściej bez pokrycia).
Trzy metody demagogiczne:
- nienaruszająca logiki (demagogia liczbowa i fałszywy autorytet)
- naruszająca logikę (bifurkacja - założenie, że istnieją tylko dwie możliwe opinie na dany temat)
- argumenty związane z dyskusją (przytaczanie faktów niezwiązanych z tematem i atak emocjonalny)
Populizm rosyjski
Ukształtował się w XIX w, dzięki ugrupowaniom radykalnych myślicieli inteligenckich występującym w imieniu chłopstwa.
Aleksander Hercen - troska o poprawę doli ludu wiejskiego; proponował bezpośrednie przejście od feudalizmu do socjalizmu.
Nikołaj Czernyszewski - nie idealizując ludu wiejskiego, zachęcał inteligencję rosyjską, aby sama zrealizowała jego ideały.
Bakunin - przeceniał dojrzałość polityczną rosyjskiego ludu wiejskiego.
Partia Ziemia i Wola - najważniejszy cel to podział ziemi między chłopów, głosiła hasło wolności wszystkich obywateli Rosji.
Narodnictwo obejmuje wszystkie nurty populizmu rosyjskiego (agraryzm socjalistyczny, pokora elit wobec mas ludowych, odrzucenie zachodnich wzorów kulturowych, przejście do socjalizmu).
Przełom XIX i XX - polemika populistów z komunistami.
Populizm w Rosji odrodził się po upadku ZSRR - Borys Jelcyn.
Populizm północnoamerykański
Początkowo populizm amerykański splatał się z agraryzmem amerykańskim.
1892 - powstanie ogólnokrajowej Partii Populistycznej (przed 1912 została wchłonięta przez Partię Demokratyczną)
Przeciwstawiał masy ludowe garstkom plutokratów (osoba wywierająca wpływ na decyzje polityczne za pomocą środków finansowych)
Farmerom przyznawał przewagę pracowitości, moralności, naturalności jako legitymację do sprawowania władzy nad całym społeczeństwem.
J. R. McCarthy - jego demagogiczny atak przeciwko komunistom zyskał aprobatę około połowy społeczeństwa amerykańskiego.
G. Wallace - stawiał czoło desegregacji rasowej i polityce proinflacyjnej.
J. E. Carter - unikał prymitywnej demagogii i tanich obietnic dla ludu, w sposób rzeczowy rozważał problemy ekonomiczne kraju z punktu widzenia zwykłego człowieka.
H. R. Perot - próbował przeobrazić populizm amerykański w populizm plutokraty
Populizm południowoamerykański
Nie zawiera żadnych oryginalnych treści.
Intryguje nazwami:
„żetulizm” - od imienia Getulio D. Vargasa; realizował populizm autorytarny, budował ustrój polityczny zwany Nowe Państwo;
„peronizm” - J. D. Peron; populistyczna doktryna polityczna, roztaczająca wizję sprawiedliwego ustroju społecznego,
„apryzm” - ukształtowana na podstawie skrótu nazwy sojuszu politycznego (Alianza Popular Revolucionaria Americana) założonego przez V. R. H. de la Torre; zwalczał relikty feudalizmu i wpływy imperializmu, odwoływał się do mas ludowych, których traktował jak jedną, wielką, bratnią rodzinę.
Populizm indyjski
Nakładanie się treści populistycznych na nacjonalistyczne.
Próba równoważenia stosunku między szacunkiem dla długotrwałej hinduskiej tradycji a koniecznością dokonywania procesów modernizacyjnych wymuszanych kontaktami Indii ze światem.
Idea zjednoczenia wieloetnicznego i wielowyznaniowego narodu w ramach państwa narodowego, przezwyciężającego utrwalone różnice, szczególnie między hindusami a muzułmanami.
Wybitni myśliciele to: Mahatma Gandhi, Jawaharlal Nehru i Indira Gandhi.
Populizm środkowoeuropejski
Miał związek z agraryzmem środkowoeuropejskim, populizmem rosyjskim, nacjonalizmem, faszyzmem i komunizmem.
Miał miejsce w Polsce, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Czechosłowacji i na Węgrzech.
Główne zadanie to rozwiązanie problemów rolnictwa.
Przedstawiciele: W. Witos, B. Wysłoucha, K. Stere, A. Stambolijski, S. Markowicz, M. Hodź.
Owładnął większość ruchów opozycyjnych zwróconych przeciwko systemom państw: „Solidarność”, Front Ocalenia Narodowego, Związek Sił Demokratycznych, Węgierskie Forum Demokratyczne, Forum Obywatelskie, Nowe Forum.
Ruchy opozycyjne przemawiały w imieniu całych społeczeństw. Sprzeciwiały się ekonomicznemu ubóstwu społeczeństw. Miały charakter antypaństwowy i antypartyjny. Odwoływały się do wartości chrześcijańskich.
Największy , ogólnoświatowy rozgłos zyskał Lech Wałęsa - przywódca polskiej „Solidarności”, która rozpoczęła zwycięski pochód ruchów opozycyjnych w krajach europejskich.
Oceny populizmu
Zamyka przegląd współczesnych doktryn politycznych - przejmuje i adaptuje do swoich potrzeb niemal każdą ideę.
Największym wyzwanie dla populizmu jest zdobycie władzy, ponieważ wówczas przychodzi „czas prawdy” - konieczność realizacji wcześniejszych obietnic.
Jest ideologicznym wyrazem zniecierpliwienia ludu stagnacją społeczną lub powolnością rozwoju społecznego.
Wzywa do gwałtownego przyspieszania zmian społecznych za pomocą szybkich decyzji przywódcy.