Populizm (lac. populus- lud)
Dla populistów lud=naród
Definicje populizmu:
Peter Worsley: populizm jako ideologia postkolonialnych, jednopartyjnych państw Azji i Afryki, cechy: współpraca w ramach niewielkiej wspólnoty(brak antagonizmów społecznych), wrogość wobec wielkiego przemysłu.
Franciszek Ziemski: populizm poszukuje drogi rozwoju, wyjścia z zacofania społ-gosp.
Edward Shils: populizm określa napięcia między metropolią a prowincją
Alistair Hennessy: każdy ruch nie oparty na specyficznej grupie społecznej
G.A O'Donnell: populizm jako system polityczny oparty na wieloklasowej koalicji interesów, na sektorze publicznym i promocji początkowych faz uprzemysłowienia
Di Tella: pop. jako ruch polityczny, cechy: koalicyjny charakter ugrupowań, niedookreślenie ideologiczne, występowanie przeciwko elitom
R. Tokarczyk: forma ruchów polit. w których przywódcy zabiegają o popularność wśród ludu, manipulowanie masami przy użyciu demagogii
Jerzy J. Wiatr: ruch dążący do mobilizacji mas pracujących w imię niezawisłości, sprawiedliwości socjalnej i postępu.
D. Robertson: populizm jako myśl polit. ruchów Ameryki Łacińskiej i europejskich, mobilizuje uboższe warstwy społeczne przeciw instytucjom państwowym pod kontrolą charyzmatycznego przywódcy
Typologia:
A) kryterium czasu:
- historyczny(klasyczny): wiejski w USA i socjalistyczny w Rosji
- współczesny: kraje Ameryki Łacińskiej, postkolonialne, komunistyczne i
postkomunistyczne
B) kryterium źródła:
- odgórny: władza populistyczna szuka poparcia w ludzie
- oddolny: lud upatruje populistycznej władzy
C) kryterium siły społecznej, na której opiera się pop.:
- chłopski (farmerski , agrarny, wiejski)
- robotniczy(industrialny, przemysłowy, miejski)
- chłopsko- robotniczy lub robotniczo- chłopski
- lumpenproletariacki
D) kryterium stopnia radykalizmu:
- wieloklasowa partia, integrująca, o umiarkowanych poglądach, przywódca z warstw wyższych , ma poparcie w klasach wyższych i niższych
- ugrupowania głoszące umiarkowany radykalizm, szukaj oparcia w klasie robotniczej i niższych warstwach klasy średniej
- ugrupowania reformistyczne, przywódcy wywodzą się z klas wyższych, ale nie mają ich poparcia
- partie rewolucyjne- bazują na klasie robotniczej i chłopach, przywódcy z klasy średniej, ale wyalienowali się z niej i tworzą elitę rewolucyjną ( Castro)
E) kryterium treści żądań:
- polityczny- skoncentrowany wokół reżimu państwowego
- społeczny- koncentracja na dobrobycie ekonomicznym
F) kryterium form organizacyjnych:
- partyjny
- syndykalistyczny/ związków zawodowych
- spontaniczny ruch ludowy
G) kryterium związku z innymi doktrynami:
- liberalny
- konserwatywny
- socjalistyczny
- komunistyczny
- nacjonalistyczny
- faszystowski
H) Kryterium kręgu kulturowego
- rosyjski
- północnoamerykański
- latynoamerykański
- indyjski
- europejski
Źródła populizmu:
1. pojawia się zawsze w okresie depresji gosp., które dotykają najniższe warstwy społeczne(lud)
2. lud nie jest jednorodną warstwą, jest to konglomerat zawodowy, warstwowy, klasowy, wyznaniowy
3.ten zróżnicowany społecznie lud jest w stanie powściągnąć autorytarny przywódca, za pomocą demagogii, prostych prawd, wywodzących się z „mądrości ludu”. Kieruje on agresję ludu przeciw wyimaginowanemu wrogowi
Historia:
Początki populizmu wywodzą się od ugrupowania politycznego w starożytnym Rzymie- popularów(populares), rywalizując z optymatami wykorzystywali urząd trybuna ludowego dla głoszenia obietnic politycznych i socjalnych. Później znaczenie populistów zmalało: w średniowieczu to Bóg decydował o wszystkim, w odrodzeniu i oświeceniu- władca absolutny. Nikt nie pytał ludu w sprawach politycznych. Dopiero od rewolucji francuskiej mamy do czynienia z rozwojem populizmu. Rosja XIX w.- dekabryści, rewolucyjni demokraci i narodnicy, Ameryka Płn. XIX/XX w.- ruchy farmerskie przerodziły się w populistyczne, Ameryka Płd.- lata 30 i 40 XXw.
Cechy charakterystyczne:
- brak wybitnych myślicieli
- treści populistyczne( zapożyczone z innych doktryn) głoszone głównie przez polityków
- posługuje się rozmytymi pojęciami, uproszczonymi schematami
- nie można mówić więc o zwartym, odrębnym nurcie myśli politycznej
- największą popularnością cieszy się w momencie kryzysów społecznych (optymistyczne wizje rozbudzają nadzieje prostych ludzi i motywują do działania)
- większa efektywność w opozycji niż w okresie sprawowania władzy
IDEE POPULIZMU:
CZŁOWIEK- z ludu: prosty, zwykły, religijny, pracujący, wyższość rozsądku prostego człowieka( posługuje się instynktowna mądrością) nad intelektualizowaniem elit, prymitywizm kulturowy- człowiek naturalny, nieskażony cywilizacją ( rosyjski narodnik, amerykański farmer)
LUD- ogół ludzi prostych, biednych, z miasta i wsi, uciskani polit, skrzywdzeni ekonomicznie. Lud jako źródło cnót i wartości, mitologizacja ludu. Wrogowie ludu- władze, elity, „obcy”( społecznie, klasowo, kulturowo, etnicznie, wyznaniowo), spiskowa teoria dziejów- odwieczna walka ludu z jego wrogami.
SPOŁECZEŃSTWO- składa się z małych wspólnot miejskich i wiejskich, złożonych z jednostek (obszczina w Rosji, farma w USA, panczajat w Indiach, kibuc w Izraelu, gmina w Europie). Wspólnoty są wewnętrznie solidarne-wiążą je więzi kulturowe, historia, podobne położenie ekonomiczne, wspólne cele polit.. Społeczeństwo w ujęciu populistów obejmuje szerokie masy ludowe- każdego, kto nie jest zadowolony ze swego losu i nie należy do elit. , społeczeństwo pierwotne wobec państwa
PRZYWÓDCA- charyzmatyczny przywódca, demagogiczny trybun, uważa się za „ojca narodu”, obiecuje natychmiastowe rozwiązanie problemów, odwołuje się do psychologii
tłumu, istnieje tylko dzięki aprobowaniu go przez populistyczne masy.
PAŃSTWO- instytucje państwowe uważane za wrogie, odrzucenie hegemonii określonej klasy społecznej, państwo kompromisu państwowego, przywódca neutralizuje konflikty i walki klasowe. Populizm utożsamia demokratyzm, wolność i sprawiedliwość z intencjami politycznymi przywódcy, jako zawsze wyrażającego wolę ludu.
GOSPODARKA- poszukiwanie „trzeciej drogi” między modelem socjalistycznym i kapitalistycznym. Tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel zagraniczny, sprawiedliwość społeczna i redystrybucja dóbr oparta na egalitaryźmie jest ważniejsza niż wzrost gospodarczy. Nieufność wobec nowoczesnych technologii, wielkiego przemysłu. W sferze obietnic bliższy socjalizmowi, w praktyce kapital.
ZMIANA- potrzeba szybkiej zmiany na lepsze, nie są wynikiem intelektualnego podejścia ale irracjonalnych zachowań mas ludowych, reformy są hamowane przez konieczność kompromisu z klasami wyższymi i wewnętrzną biurokrację. Populiści łatwo przechodzą od lewicowej retoryki w czasach kampanii do konserwatywnych zachowań, gdy są u władzy.
Populizm jako doktryna(elementy):
modernizacja: głównie w miastach( Ameryka Łacińska, Indie, Rosja), jedynie w USA elektorat farmerski
wieloklasowość: populizm jako ruch mas ( robotnicy miejscy, drobna burżuazja, migranci wiejscy, inteligencja, studenci i żołnierze
ekspansywność: populiści rzadko dotrzymują obietnic złożonych wyborcom, wobec czego następuje zmniejszanie się elektoratu, muszą ciągle zabiegać o poparcie coraz to nowych grup społecznych
antyelityzm: nieufność wobec profesjonalnych polityków, teorie konspiracyjne, dążenie do demokracji populistycznej, preferowanie charyzmatycznego dyktatora, skłonność do anarchizmu
przywództwo charyzmatyczne:
paternalistyczna więź między przywódcą i masami
przywódca czynnikiem konsolidującym masy
wyalienowany z własnych, wyższych grup klasowych (Peru, Rosja)
ROZWÓJ POPULIZMU:
USA
- Lata 90-te XIX w.
- wyrasta ze sprzeciwu wobec monopoli i arystokracji, haseł dostępu „zwykłych ludzi” do
gospodarki i polityki.
- uwaga skupiona na farmerach ( dotknięci skutkami wojny, depresji gospodarczej)
- Teksas: Przymierze Farmerskie, oparte na związkach samopomocowo-samokształceniowych,
z czasem rozprzestrzenia się na inne stany,
- w 1892r. powstaje Partia Populistyczna (występuje w imieniu ludu i reprezentuje interesy prostych ludzi,
przeciw: „plutokratom”-bankierom z Wall Street, monopolistom przemysłowym i kolejowym.
- kandydat PP na prezydenta James B. Weaver w wyborach 1892- 9%głosów (program: nieograniczone bicie
srebrnych monet, progresywny podatek dochodowy, ograniczenia pracy imigrantów kontrola państwa nad
monopolami, tanie kredyty dla farmerów, państwowe kasy oszczędnościowe dla farmerów).
- 1912 PP zostaje wchłonięta przez Partię Demokratyczną
- myśl populistyczna nasilała się w okrsesie depresji gospodarczych i kryzysów społecznych
- założenia populistyczne znalazły oddźwięk w kampanii F. D. Roosevelta - New Deal (wyrównanie pozycji
wielkiego kapitału i zwykłych ludzi, zasiłki dla bezrobotnych, kredyty dla farmerów)
- lata 50- te XX w. MACCARTYZM (J.R. McCarthy- senator z Wisconsin): ruch skierowany przeciwko
komunistom, zyskał poparcie ponad połowy społeczeństwa. Populizm stał się zagrożeniem dla demokracji
(hasło: to do czego dąży lud, musi być właściwe, prowadzi do odrzucenia profesjonalizmu, ograniczeń
konstytucyjnych, stosowanego systemu prawnego)
- lata 60 George Wallace( kandydat na prezydenta) odwoływał się bezpośrednio do niższych warstw społ.,
przeciwnik desegregacji rasowej i polityki proinflacyjnej,
- 1972r. George S. McGovern, kandydując na prezydenta, posługiwał się populistyczną retoryką( politycy są
związani z wielkim biznesem, jedynie nowi przywódcy są w stanie coś zmienić)
- 1976 James E. Carter podczas kampanii wyborczej uważał się za populistę, odwoływał się do narodu jako
całości, ale unikał demagogii, obietnic bez pokrycia, kładł nacisk na problemy ekonomiczne, redukcję
wydatków rządowych i zbilansowany budżet, krytykował polityczny establishment
- 1992 Henry Ross Perot, miliarder z Teksasu, niezależny kandydat na pezydenta, krytyka zawodowych
polityków, plutokratyczny populista- odszedł od „ideologii małego człowieka” w kierunku interesu
ekonomicznego.
- OCENA: 1. populizm jako ideologia farmerów w początkowej fazie industrializacji
2. maccartyzm uważany za zalążek ruchu faszystowskiego
3. pop. wyraża tęsknoty niższych wastw społecznych
ROSJA:
- rozwój w XIX w., był dziełem inteligencji, która występowała w imieniu chłopów (stosunki feudalno- pańszczyźniane, wspólne gminy- obszcziny: wspólna ziemia, ograniczone prawo przemieszczania się)
- inteligencja, żyjąc w warunkach państwa despotycznego, mając u buku zacofany lud, pragnęła radykalnego przewrotu, usunięcia wszelkiego zła.
SŁOWIANOFILE:
1. wyższośc kultury słowiańskiej nad zachodnią
2. wartości: harmonia społeczna, duchowość, Rosja powinna manifestować własną odrębność
3. Rosja nie potrzebowała prawnych zabezpieczeń demokracji (sama w sobie była jednolita i spójna)
4. ideał: gmina rosyjska, mir, przemysłowy artel- oparte na idei braterstwa
ALEKSANDER HERCEN
ojciec populizmu (chociaż sam nie był populistą)
„O rozwoju idei rewolucyjnych w Rosji” 1850
„Lud rosyjski i socjalizm” 1851
wspólnota chłopska przechowuje kolektywizm w idealnej formie
naród rosyjski może ominąć stadium burżuazyjne i od razu przejść do socjalizmu
przed wojną krymską wierzył w triumf Słowiańszczyzny i zbawienie przez nią świata, gdy tak się nie stało, wyczekiwał ogólnoświatowej katastrofy, w której Rosja odegrać miała bardzo ważną rolę
NIKOŁAJ CZERNYSZEWSKI
- nie idealizował chłopów, byli oni jednak zdolni do przeciwstawienia się kapitalistycznej modernizacji Rosji
- główne zadanie inteligencji: zaspokajanie potrzeb ludu
MICHAŁ BAKUNIN
nawoływał inteligencję do „chodzenia w lud”, wierzył, że chłopi są przygotowani do rewolucji socjalistycznej
akcja „pójścia w lud” w 1874- aresztowano 800 osób, okazało się, że chłopi nie myślą o rewolucji
ZIEMIA I WOLA
- partia populistyczna powstała w 1876r
- podział ziemi między chłopów, wolność wszystkich obywateli Rosji, powołanie samorządu lokalnego
- ideał: Rosja socjalistyczna, pozbawiona autokratycznego rządu, nierówności społecznych i ekonomicznych
- antykapitalistyczny socjalizm agrarny
- członkowie mieli obsesję terroru, konflikty wokół tej kwestii spowodowały rozłam Ziemi i Woli na: Wolę
Ludu(terroryści) i Czarny Podział (przeciw terroryzmowi)
ESEROWCY:
1901-Partia Socjalistów Rewolucjonistów
baza społeczna: chłopi, robotnicy i inteligencja
partia ponadklasowa, oparta na „ludzie pracowniczym”
populistyczna krytyka kapitalizmu ,socjalizacja ziemi (zachowanie wspólnoty gminnej)
terroryzm jako jedyny sposób działania
po przejęciu władzy przez Lenina w 1917r zlikwidowano partię, (chociaż Lenin przejął rozwiązania zawarte w programie socjalistów- rewolucjonistów, tak samo posługiwał się terrorem, charyzmatyczne przywództwo doprowadzone do kultu jednostki w okresie stalinowskim)
OCENA:
- populizm w Rosji obejmuje zarówno rewolucjyjne jak i nierewolucyjne ideologie
- chłopi zostali osamotnieni jako źródło idei populistycznych, sami mieli niewiele współnego z populizmem
- idealizowanie wiejskiego chłopa
- pod koniec XIX w. rywalizacja między populizmem (romantyczny mesjanizm) a marksizmem (obiektywizm, nauka), wiele kół radykalnych odeszło od populizmu na stronę marksizmu.
AMERYKA ŁACIŃSKA
-oparcie w miastach, rozwój w latach 1930-1960, był odpowiedzią na strukturalne kryzysy
ŻETULIZM (Brazylia)
Getulio Vargas, dwukrotny prezydent kraju, gdy utracił poparcie armii popełnił samobójstwo(w1954), populizm istniał do zamachu stanu w 1964r
populizm autorytarny- nacjonalizacja wybranych gałęzi gospodarki(głównie z obcym kapitałem), przeprowadzenie reformy rolnej zaspokajającej żądania chłopów, industrializacja, rozwój oświaty i opieki zdrowotnej
nowy styl dyktatury- dobroczyńca i przyjaciel ludu,(powołanie Min.Pracy, 8h dzień pracy, płaca minimalna, odszkodowania, płatny urlop; jednocześnie: zakaz strajków, ograniczenie roli związków zawodowych , zakaz tworzenia partii polit.
Vargas ojcem całego narodu ( nie tylko ludu), Nowe Państwo opiera się na warstwach średnich i na klasie robotniczej,
okres Nowego Państwa miał stanowić przejście do interwencjonizmu państwowego,
po II w.św. w miejsce Nowego Państwa- Państwo Narodowe(oparcie na klasach niższych, zwrot w kierunku lewicy)
1945- Brazylijska Partia Pracy (PTB) i Partia Społeczno-Demokratyczna (PSD)
lata 50-te: Vargas jako prezydent próbował łączyć ustępstwa gosp. i socjalne na rzecz mas ludowych z pozostawieniem status quo klas wyższych
PERONIZM (Argentyna)
Juan Domingo Peron (1895-1974), dwukrotny prezydent
duże znaczenie miał kult jego żony Evity i Izabelity, która przejęła władzę po jego śmierci
Od początku zabiegał o poparcie szerokich mas społeczeństwa, bazował na klasie robotniczej (zyskał poparcie związków zawodowych)- peronizm socjalny: ustawodawstwo pracy, płace minimalne, zabezpieczenia socjalne, prawa wyborcze dla kobiet
Peronizm polityczny: sojusz wieloklasowy, kojarzony z korporacjonizmem, faszyzmem i falangizmem
Wraz z załamaniem się powojennego boomu eksportowego peronizm zaczął upadać
1955 zamach stanu, Peron ucieka z kraju, w 1973r w wyborach wygrywa peronista, który przekazuje mu władzę
APRYZM (Peru)
- Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy (APRA) , założony w 1924 przez Victora Raula
Haya de la Torre
- APRA: braterstwo, zaufanie do charyzmatycznego przywódcy, wywodzącego się z klas
wyższych, używanie religijnej retoryki (chrześcijańska misja uwolnienia narodu spod
władztwa faryzeuszy politycznych) - tylko APRA może zabezpieczyć Peru
- brak haseł walki klasowej,
- nacjonalizacja zagranicznej własności ziemi i przemysłu, walka z imperializmem USA
- ruch antyimperialistyczny, antyfeudalny, nacjonalistyczny i ludowy, hasła solidaryzmu
społecznego, podniesienie poziomu moralności w życiu publicznym
- kreował się jako ruch ponadnarodowy, latynoamerykański
- 1968r. władzę przejmuje wojsko, przejmując także niektóre hasła apryzmu
INDIE
MAHATMA GANDHI
1. trzy cele:
-zaszczepienie ludzkości zasad moralnych
-przeprowadzenie reform strukturalnych
-walka o niepodległość
2. był blisko ludu, przemawiał w miejscowym języku, widział potencjał w szerokich masach społ., dążył do
ich uaktywnienia
3. zasada walki bez gwałtu (niewykonywanie pracy, strajki, demonstracje, niepłacenie podatków, głodówki)
4. cel: powstanie społeczeństwa uwolnionego od państwa(oświecona anarchia), społ.
zorganizowane na wzór panczajatu- samorządu wiejskiego
5. modernizacja jako zło, hasło powrotu do tradycyjnych stosunków produkcji (odrodzenie rzemiosła) i
samowystarczalności
JAWAHARLAL NEHRU
źródła: myśl Gandhiego, ideały socjalizmu
partia: Indyjski Kongres Narodowy
wprowadzenie sprawiedliwości społ., rozwiązanie sprzeczności klasowych bez walki, poprzez kompromis interesów klas wyższych z potrzebami klas niższych
hasła: demokracja parlam, planowanie gospodarcze, nacjonalizacja przemysłu, postęp techniczny państwo świeckie, równouprawnienie, rolnictwo oparte na spółdzielczym systemie uprawy ziemi,
INDIRA GANDHI
-hasła dobrobytu gospod, stabilności politycznej, integracji narodowej
-zwrot ku masom, próby wprowadzenia zasad sprawiedliwości społecznej(kontrola cen, walka ze spekulacją żywności
- interwencjonizm państwowy, przyspieszona industrializacja, umocnienie sektora państwowego,
- reforma rolna: podział nadwyżek ziemi między bezrolnych, wydzielenie działek dla biedoty wiejskiej pod budowę domów
EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA
pojawił się pod koniec XIXw , jako wynik narastającego niezadowolenia mas chłopskich(głód, brak ziemi)
populizm jako ważna faza rozwoju w rozwoju ruchu chłopskiego (W. Witos B. Wysłouch- Polska, A. Stambolijski- Bułgaria, K. Stere- Rumunia), przywódcy chłopscy nie chcieli utożsamiać się z myślą populistyczną,
idee pop. przejęte przez ugrupowania faszystowskie i komunistyczne,
sensu stricto populistyczny charakter miała opozycja w krajach realnego socjalizmu (Polska- Solidarność, Bułgaria- Związek Sił Demokratycznych, Rumunia-Front Ocalenia Narodowego, Węgry- Węgierskie Forum Demokratyczne, Czechosłowacja- Forum Obywatelskie, NRD- Nowe Forum.)
poparcie szerokich mas
powszechne niezadowolenie społeczne
jasno zdefiniowany wróg
charyzmatyczny przywódca
obecnie pop. związany z nacjonalizmem, przywiązanie do tradycji narodowej, wartości chrześcijańskich, wyszukiwanie „wrogów”