1. Pojęcie i charakter umowy ubezpieczenia
Ubezpieczenie ze swej istoty jest urządzeniem prawnym. Pomiędzy podmiotami ubezpieczenia wytwarza się więc więź natury prawnej. Owa więź polega na tym, że zakład ubezpieczeń od ubezpieczającego, a ubezpieczający od zakładu ubezpieczeń może żądać określonego zachowania. Każda ze stron, do której kierowane są odpowiednie żądania, winna je spełnić. Ów stan prawnego powiązania istniejący pomiędzy ubezpieczającym a zakładem ubezpieczeń to prawny stosunek ubezpieczenia. Inaczej stosunkiem ubezpieczenia nazywamy stosunek prawny wiążący zakład ubezpieczeń z ubezpieczającym, na podstawie którego zakład ubezpieczeń jest zobowiązany do wypłacenia odszkodowania lub innego świadczenia w razie wystąpienia określonego zdarzenia losowego zaś ubezpieczający jest obowiązany do przestrzegania określonych warunków ubezpieczenia oraz opłacenia określonej składki ubezpieczeniowej. Stosunek ubezpieczenia nie powstaje samoistnie. W aktualnym stanie prawnym źródłem jego powstania nie może być akt prawny ani akt administracyjny. Aby doszło do nawiązania stosunku prawnego ubezpieczenia dwa podmioty, gdzie jeden jest zakładem ubezpieczeń a drugi jest ubezpieczającym muszą dokonać czynności prawnej zwanej umową ubezpieczenia. Zatem umowa kreuje prawny stosunek ubezpieczenia. Toteż należy traktować umowę ubezpieczenia jako jednorazowy consensus stron, który stwarza stosunek prawny ubezpieczenia i więź zobowiązaniową na określony okres czasu.
Sprecyzowanie prawne pojęcia umowy ubezpieczenia znajdujemy w przepisach kodeksu cywilnego, gdzie art.805 stanowi: "Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę".
Z tej definicji wynika, że zasadniczym obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest zapłacenie odszkodowania za szkodę powstałą na skutek przewidzianego w umowie zdarzenia losowego a obowiązkiem ubezpieczającego jest zapłacenie składki.
W literaturze przedmiotu spotykamy specyficzne cechy umowy ubezpieczenia. Niżej zostaną omówione główne cechy tej umowy kwalifikujące ją w obrębie ogółu umów.
Charakter zobowiązaniowy umowy ubezpieczenia wynika głównie z tego iż została zamieszczona w księdze kodeksu cywilnego zatytułowanej "Zobowiązania". Jest ona szczególną umową zobowiązaniową gdyż z jednej strony musi być wyspecjalizowany podmiot jakim jest zakład ubezpieczeń. Podmiot ten musi spełniać określone w ustawie o działalności ubezpieczeniowej wymogi formalne.
Ten wymóg ma daleko idące konsekwencje. Z jednej strony istnieje możliwość zastosowania sankcji karnej w stosunku do osób prowadzących nielegalną działalność ubezpieczeniową. Z drugiej zaś umowa odpowiadająca treścią umowie ubezpieczenia jest nieważna, jeżeli w roli podmiotu zobowiązanego do zapłaty świadczenia nie wystąpi uprawniony do prowadzenia działalności zakład ubezpieczeń. Z uwagi na ten szczególny wymóg w literaturze tę umowę określa się jako kwalifikowaną umowę zobowiązaniową.
Umowa ubezpieczenia jest typem umowy nazwanej. Wynika to wprost z faktu iż została wyodrębniona w osobną kategorię przez samego ustawodawcę.
Prawne uznanie istnienia tej umowy jako osobnej instytucji prawa zobowiązań skutkuje w ten sposób, że określone przepisy kodeksu cywilnego (art.805-834) stosowane są wyłącznie do niej. Przepisy te stosowane są wprost i mają charakter imperatywny co oznacza, że wola stron nie może ich obowiązywania wyłączyć ani zmodyfikować. Stanowią o tym przepisy art.807 k.c. "Postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia lub postanowienia umowy ubezpieczenia sprzeczne z przepisami niniejszego tytułu są nieważne, chyba że dalsze przepisy przewidują wyjątki".
Wśród prawników występują liczne kontrowersje dotyczące wzajemności umowy ubezpieczenia. Niektórzy autorzy twierdzą, że umowa ubezpieczenia jest umową wzajemną inni zaś, że jest tej cechy pozbawiona, gdyż świadczenia pieniężne stron nie są ekwiwalentne. Na potwierdzenie tego drugiego stanowiska jego zwolennicy przytaczają argument stwierdzający, że ubezpieczający, który płacił przez wiele lat składki ubezpieczeniowe, może w zamian nie uzyskać żadnego odszkodowania, jeżeli w okresie ubezpieczenia nie nastąpił wypadek ubezpieczeniowy. Inny ubezpieczający, który zapłacił niewielką składkę, np. tylko za jeden okres ubezpieczenia ,może otrzymać odszkodowanie równe wielokrotności zapłaconej składki. Z ekonomicznego punktu widzenia stanowisko kwestionujące wzajemność umowy ubezpieczenia nie jest słuszne. Wartość świadczeń pieniężnych nie powinna być oceniana jedynie na podstawie ich nominalnej wysokości, lecz raczej z punktu widzenia ich użyteczności dla osoby otrzymują- cej świadczenie. Zagadnienie to jest ważne, gdyż równowaga składek i świadczeń ubezpieczeniowych jest istotną cechą działalności ubezpieczeniowej oraz podsta- wą kalkulacji składek i budowy taryf ubezpieczeniowych.
Kontrowersje dotyczące wzajemności umowy ubezpieczenia wiążą się z pytaniem co jest właściwie przedmiotem świadczenia ubezpieczeniowego. W tej sprawie istnieją dwie teorie: teoria świadczenia pieniężnego oraz teoria ponoszenia ryzyka.
Stosownie do drugiej teorii za ekwiwalent opłaconej składki należy uznać przejęcie i ponoszenie ryzyka przez zakład ubezpieczeń, a nie sam fakt ewentualnego wypłacenia przezeń świadczenia ubezpieczeniowego jak to ujmują zwolennicy pierwszej z wymienionych teorii. Teoria o przejęciu i ponoszeniu ryzyka znalazła wyraz w wydawanych w różnych krajach przepisach prawnych dotyczących umowy ubezpieczenia. W naszych przepisach prawnych kodeksu cywilnego oraz ustawy o działalności ubezpieczeniowej teoria ta nie jest explicite wyrażona co prowadzi nadal do kontrowersyjnych poglądów dotyczących wzajemności umowy ubezpieczenia.
Kolejną cechą umowy ubezpieczenia jest jej konsensualny charakter.
Do zawarcia bowiem umowy ubezpieczenia dochodzi z chwilą złożenia przez strony zgodnych oświadczeń woli czyli consensusu. W tej mierze nie jest koniecznym wykonanie umowy tj. zapłacenie składki oraz wydanie dokumentu ubezpieczenia. Osobną kwestią jest natomiast początek okresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, który tylko może być uzależniony od opłacenia składki.
Sam consensus wystarcza bowiem, by zakład ubezpieczeń mógł domagać się od ubezpieczającego wykonania obowiązku opłacenia składki a ubezpieczający od zakładu ubezpieczeń wydania dokumentu ubezpieczenia. Formalnym początkiem ubezpieczenia jest więc moment zawarcia umowy. Po złożeniu zgodnych oświadczeń woli (consensus) nie można uznać ubezpieczenia za niebyłe tylko dlatego, że ubezpieczający nie zapłacił składki a zakład ubezpieczeń nie wydał dokumentu ubezpieczenia.
Zdaniem wielu ubezpieczeniowców charakterystyczną cechą umowy ubezpieczenia jest jej losowość. Stanowisko takie jest tylko częściowo słuszne. Faktem jest, że efekt ekonomiczny każdej pojedynczej umowy ubezpieczenia zależy od nastąpienia lub nienastąpienia określonego zdarzenia losowego. Ubezpieczający zgadza się na opłacenie składki właściwie po to, aby uniknąć negatywnych skutków takich zdarzeń. Z drugiej strony działalność zakładu ubezpieczeń jest oparta na prawidłowych podstawach statystyczno-matematycznych, a więc na właściwej kalkulacji składek i obejmująca dużą zbiorowość ubezpieczeń jest wolna od losowości w wyższym stopniu niż działalność innych jednostek gospodarczych.
Bezspornym jest, że umowa ubezpieczenia jest umową dwustronnie zobowiązującą. Zarówno zakład ubezpieczeń jak też ubezpieczający są wzajemnie wierzycielami i dłużnikami. Nie budzą sprzeczności takie cechy umowy ubezpieczenia jak to, że jest umową odpłatną, kauzalną, umową najwyższego zaufania oraz umową o świadczenie usług. W dzisiejszej dobie należy uznać, że umowa ta jest umową masową oraz adhezyjną.
2. Strony umowy ubezpieczenia, ich prawa i obowiązki.
Umowa ubezpieczenia jest umową kwalifikowaną tzn. jedną ze stron musi być podmiot uprawniony do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej jakim jest zakład ubezpieczeń. O uznaniu czy dany podmiot będący stroną umowy ubezpieczenia jest zakładem ubezpieczeń nie decyduje jego nazwa. Zakładem ubezpieczeń jest wyłącznie podmiot prowadzący działalność ubezpieczeniową za zezwoleniem udzielonym przez Ministra Finansów na podstawie art.2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Zgodnie z przepisami art.11 w/w ustawy zakład ubezpieczeń może prowadzić swoją działalność w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. W świetle przepisów art.10 ust.2 ustawy zakład ubezpieczeń nie może prowadzić jednocześnie działalności w dziale ubezpieczeń na życie i w dziale pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz ubezpieczeń majątkowych.
Prowadzenie działalności ubezpieczeniowej bez zezwolenia jest przestępstwem.
Przepisy art.90 ustawy stanowią, że jeżeli nielegalną działalność ubezpieczeniową prowadzi osoba fizyczna podlega ona karze pozbawienia wolności do lat 2,ograniczeniu wolności albo grzywny. Tej samej karze podlega osoba fizyczna działająca w imieniu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej.
Nazwa "zakład ubezpieczeń" jest nazwą zastrzeżoną. Przepis art.90j ustawy stanowi :"Kto prowadząc działalność gospodarczą ,nie będąc zakładem ubezpieczeń lub brokerem używa w nazwie zakładu albo do określenia działalności lub reklamie wyrazów wskazujących na działalność ubezpieczeniową lub brokerską zakresie ubezpieczeń, podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny". Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się takiego czynu działając w imieniu osoby prawnej.
Zakład ubezpieczeń jest tą stroną umowy, która w zamian za składkę zobowiązuje się udzielać ochrony ubezpieczeniowej, a w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego wypłacić umówione świadczenie. Zakład ubezpieczeń jest koniecznym uczestnikiem prawnego stosunku ubezpieczenia. Jak wcześniej zaznaczono, gdyby umowę o treści umowy ubezpieczenia zawarła przejmując ryzyko inna niż zakład ubezpieczeń osoba, umowa ta byłaby z mocy prawa nieważna. Przepisy kodeksu cywilnego w art.58 czynią czynność prawną nieważną jeżeli czynność prawna jest sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy lub jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Nieważnymi zatem będą zarówno czynności prawne podjęte przez inny podmiot niż zakład ubezpieczeń jak też czynności podjęte przez zakład ubezpieczeń przekraczające zakres udzielonego zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej.
Problematycznym pozostaje fakt występowania w umowie ubezpieczenia po stronie zakładu ubezpieczeń dwóch lub więcej podmiotów jako zakładów ubezpieczeń. Ma to miejsce coraz częściej jako, że zakłady ubezpieczeń przyjmują do ubezpieczenia ryzyka w formie umowy koasekuracyjnej tzn. w przypadku przyjęcia do ubezpieczenia ryzyka którego wartość przekracza 25% rezerw techniczno-ubezpieczeniowych i kapitału własnego pojedynczego zakładu ubezpieczeń. Zakład ten w drodze umowy z drugim zakładem ubezpieczeń dzieli z nim ponoszone ryzyko. W aktualnym stanie prawnym nie ma regulacji prawnej dopuszczającej zawieranie koasekuracyjnych umów ubezpieczenia. Zgodnie bowiem z regulacją prawną zawartą w kodeksie cywilnym w umowie ubezpieczenia po stronie przejmującej ryzyko może występować tylko jeden zakład ubezpieczeń. Na dzisiaj jest to istotny problem prawny szczególnie dla zakładów ubezpieczeń, które coraz częściej zawierają umowy koasekuracji. Wskazanym jest by w pracach legislacyjnych nad nowelizacją kodeksu cywilnego ten problem znalazł dokładne unormowanie.
Drugą stroną umowy ubezpieczenia jest ubezpieczający. Ubezpieczającym jest osoba, która we własnym imieniu zawiera umowę z zakładem ubezpieczeń.
W aktualnym stanie prawnym są to osoby fizyczne oraz osoby prawne. Sporną w nauce jest kwestia zdolności do czynności prawnych tzw. ułomnych osób prawnych takich jak: spółki cywilne, spółki komandytowe, spółki jawne. Zgodnie z doktryną te organizmy gospodarcze nie posiadają zdolności do czynności prawnych.
Praktyka ubezpieczeniowa dopuszcza zawieranie umów ubezpieczenia z tymi jednostkami gospodarczymi. Ten przypadek jest przykładem na to, że unormowania prawne nie nadążają za bieżącą praktyką gospodarczą. Wskazanym jest zatem postulowanie by prowadzone prace nad nowelizacją prawa wzięły ten przypadek pod uwagę.
Zawarcie umowy ubezpieczenia jest czynnością prawną wymagająca od osoby fizycznej pełnej zdolności do czynności prawnych. Zatem stroną umowy ubezpieczenia mogą być osoby pełnoletnie i nie ubezwłasnowolnione. Ważność umowy ubezpieczenia zawartej przez osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych oraz przez osoby częściowo ubezwłasnowolnione zależy od potwierdzenia tej czynności przez ich przedstawiciela ustawowego. Umowa ubezpieczenia przeważnie jest zawierana na rzecz samego ubezpieczającego.
Może być jednak zawarta na rzecz innej niż ubezpieczający osoby tzw. osoby trzeciej. Zatem za osobę trzecią uznać należy taką osobę, której przysługuje prawo do świadczenia mimo, że nie jest ona ubezpieczającym.
Umowa ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej posiada swoją regulację prawną w art.808 kodeksu cywilnego. W ubezpieczeniach majątkowych częste są przypadki zawierania umów ubezpieczenia we własnym imieniu cudzego interesu majątkowego. Przeważnie między ubezpieczającym a osobą trzecią istnieje inny stosunek prawny, z którego wynika dla ubezpieczającego obowiązek zawarcia takiej umowy ubezpieczenia np. umowa leasingu, użyczenia, itp.
Jak już uprzednio zostało powiedziane umowa ubezpieczenia jest umową dwustronnie zobowiązującą. Oznacza to, że treścią zobowiązaniowego stosunku prawnego są obowiązki każdej ze stron umowy i odpowiadające im uprawnienia drugiej strony. Zarówno zakład ubezpieczeń jak i ubezpieczający są jednocześnie i dłużnikiem i wierzycielem. Każda ze stron umowy obciążona jest bowiem obowiązkami a uprawnienia odpowiadające tym obowiązkom mogą być realizowane w drodze przymusu.
Na ubezpieczającym ciąży szereg obowiązków. Pierwszym z nich jest obowiązek występujący jeszcze przed zawarciem umowy ubezpieczenia. Polega on na podaniu do wiadomości zakładu ubezpieczeń wszystkich znanych sobie okoliczności ,o które zakład ubezpieczeń zapytywał w formularzu oferty albo przed zawarciem umowy w innych pismach. Jest to tzw. deklaracja ryzyka.
Z zawarciem umowy ubezpieczający zobowiązuje się do wykonania dalszych obowiązków.
Najważniejszym jest zapłata przez ubezpieczającego składki. Składka winna być zapłacona wyłącznie za okres, za który zakład ubezpieczeń ponosił odpowiedzialność w wysokości ustalonej przez strony w umowie. Zapłata składki powinna być dokonana jednocześnie z zawarciem umowy a jeżeli umowa doszła do skutku przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia - w ciągu 14 dni od dnia jego doręczenia. Niewykonanie tego obowiązku pociąga za sobą bezpośrednie i dotkliwe konsekwencje. Pierwszą jest popadnięcie ubezpieczającego w zwłokę.
Dalsze regulują przepisy art.814 kodeksu cywilnego, stanowiąc: "... Jeżeli zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność jeszcze przed zapłaceniem składki, a składka nie została opłacona w terminie, zakład ubezpieczeń może odstąpić od umowy ze skutkiem natychmiastowym, zawiadamiając o tym jednocześnie ubezpieczającego i żądać zapłaty składki za okres, przez który ponosił odpowiedzialność. W braku odstąpienia od umowy, rozwiązuje się ona z końcem okresu, naktóry przypadała nie zapłacona składka".
Nie mniej ważnym niż zapłata składki obowiązkiem ubezpieczającego jest obowiązek zgłaszania w czasie trwania umowy zmian okoliczności, o które zakład ubezpieczeń zapytywał w ofercie lub innych pismach przed zawarciem ubezpieczenia. Uchybienie temu obowiązkowi lub podanie fałszywych informacji o zmianach okoliczności mogą w pewnych warunkach zgodnie z przepisami art. 815 kodeksu cywilnego uczynić zakład ubezpieczeń wolnym od odpowiedzialności, chyba że okoliczności te nie miały wpływu na zwiększenie prawdopodo-bieństwa wypadku objętego umową ubezpieczenia. Ubezpieczający ponadto obowiązany jest do powstrzymania się od działań, które mogą zwiększać ryzyko powstania wypadku. Dotyczy to jednak okoliczności, o które zakład ubezpieczeń zapytywał w ofercie przed zawarciem umowy.
W okresie trwania umowy ubezpieczenia ubezpieczający jest zobowiązany do zapewnienia przestrzegania przez niego i osoby, za które ponosi odpowiedzialność przepisów bezpieczeństwa oraz nie spowodowanie wypadku przez siebie lub te osoby.
W razie nastąpienia wypadku ubezpieczeniowego ubezpieczający jest zobowiązany do użycia wszelkich i dostępnych i rozsądnych środków w celu ograniczenia ujemnych skutków tego wypadku. Bez zgody zakładu ubezpieczeń nie powinien on jednak dokonywać zmian w stanie rzeczy spowodowanym przez wypadek. Powinien on zezwolić przedstawicielowi zakładu ubezpieczeń na przeprowadzenie dochodzeń mających na celu ustalenie okoliczności wypadku oraz wysokości roszczeń ubezpieczeniowych. Z tym obowiązkiem wiąże się obowiązek zawiadomienia przez ubezpieczającego zakładu ubezpieczeń o wypadku.
Obowiązek ten zmierza do umożliwienia zakładowi ubezpieczeń ustalenia okoliczności wypadku i jego następstw oraz zapobieżenia jego skutkom. Ponadto ubezpieczający winien przedstawić zakładowi ubezpieczeń odpowiednią dokumentację i udzielić wszelkich informacji umożliwiających stwierdzenie faktu powstania szkody, jej okoliczności oraz rozmiarów.
Niewykonanie obowiązku zawiadomienia w wyznaczonym umową terminie zakładu ubezpieczeń może być podstawą odmowy spełnienia świadczenia lub jego zmniejszenia. Jest to bardzo surowa sankcja dla ubezpieczającego. Jej zastosowanie jest możliwym w przypadku wykazania, że pomiędzy zaniechaniem ubezpieczającego a ostatecznym rozmiarem wypadku zachodzi związek przyczynowy.
Zgodnie z przepisami art. 819 kodeksu cywilnego zgłoszenie zakładowi ubezpieczeń wypadku przez ubezpieczającego przerywa bieg terminów przedawnienia roszczeń do zakładu ubezpieczeń o świadczenie.
Wymienione wyżej obowiązki ubezpieczającego nie wyczerpują całego ich katalogu wymienianego w ogólnych warunkach ubezpieczenia dotyczących poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. Obecnie na rynku ubezpieczeniowym daje się zauważyć tendencje do poszerzania obowiązków ubezpieczającego szczególnie w zakresie zabezpieczenia mienia przed kradzieżą z włamaniem.
Z charakteru umowy ubezpieczenia jako umowy dwustronnie zobowiązującej wynikają określone obowiązki zakładu ubezpieczeń.
Do podstawowego obowiązku zakładu ubezpieczeń należy zgodnie z przepisami art.809 kodeksu cywilnego potwierdzenie zawarcia umowy ubezpieczenia polisą, legitymacją ubezpieczeniową, tymczasowym zaświadczeniem lub innym dokumentem ubezpieczenia oraz jego doręczenie ubezpieczającemu. Ponadto zgodnie z przepisami art.6 ust.5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej: "Przy zawieraniu umowy ubezpieczenia zakład ubezpieczeń ma obowiązek doręczyć, bez wezwania, stronie ubezpieczającej tekst ogólnych warunków ubezpieczenia, podpisany przez co najmniej dwóch członków zarządu".
Drugim bardzo ważnym obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest wypłata świadczenia ubezpieczeniowego w razie zajścia przewidzianego w umowie ubezpieczenia wypadku.
3. Przedmiot ubezpieczenia majątkowego.
Ogólne unormowanie pojęcia ubezpieczenia majątkowego zawierają przepisy art.821 kodeksu cywilnego stanowiące: "Ubezpieczenie majątkowe może dotyczyć mienia albo odpowiedzialności cywilnej". Zaś art.822 kodeksu cywilnego stanowi: "Przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na której rzecz zostaje zawarta umowa ubezpieczenia".
Zatem przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każda wartość majątkowa, a więc nie tylko przedmioty i obiekty narażone na szkodę losową, ale również inne dobra majątkowe, w których uzyskaniu lub zachowaniu zainteresowany jest ubezpieczający. Przedmiotem ubezpieczenia mogą być więc nie tylko przedmioty materialne, ale również interes majątkowy ubezpieczającego dający się ocenić w pieniądzach. Ubezpieczenie może zatem chronić ubezpieczającego również od utraty zysku i innych strat majątkowych powstałych w związku z określonym zdarzeniem losowym.
Przykładem może być ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej, w którym nie ma materialnego przedmiotu ubezpieczenia, lecz jest interes majątkowy, a mianowicie straty pieniężne, które może ponieść ubezpieczający w związku z nastąpieniem określonego wypadku losowego i powstaniem z tego tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczającego.
Ubezpieczenie wartości majątkowych w szerokim tego słowa znaczeniu występuje często w ubezpieczeniach morskich, w których przedmiotem ubezpieczenia może być nie tylko statek i ładunek, ale również fracht, opłaty za przewóz pasażerów, spodziewany zysk na przewożonym ładunku, udział w wydatkach na pokrycie awarii wspólnej, zobowiązania powstające z tytułu awarii wspólnej, itp.
4. Ryzyka objęte ochroną ubezpieczeniową.
Najbardziej ogólnie rzecz ujmując, ryzykiem nazywamy możliwość nastąpienia określonego zdarzenia, wypadku lub szkody losowej. W tym sensie termin ryzyko jest synonimem niebezpieczeństwa zagrażającego obiektom lub osobom. W praktyce ubezpieczeniowej można spotkać podział ryzyk na obiektywne i subiektywne. Podział ten wynika z okoliczności związanych z realizacją niebezpieczeństwa. Ryzyko jest obiektywne, jeżeli źródłem jego istnienia są fizyczne właściwości ubezpieczonego obiektu. Natomiast ryzyko jest subiektywne, jeśli tkwi ono w osobie właściciela danego obiektu.
Ryzyko może oznaczać również ilościową ocenę stopnia możliwości nastąpienia szkody losowej w danym obiekcie lub nieszczęśliwego wypadku, z tym że wielkość ryzyka zależy również od oczekiwanej intensywności działania danego zdarzenia losowego.
Termin "ryzyko" jest często utożsamiany z wszelkim niebezpieczeństwem zagrażającym danym obiektom lub osobom. Słusznym wydaje się odnoszenie pojęcia ryzyka do takich niebezpieczeństw, których prawdopodobieństwo nastąpienia oraz oczekiwaną intensywność działania można ocenić. Najczęściej do tej oceny wykorzystywane są metody statystyczne.
Należy dodać, że w języku ubezpieczeniowym istnieje jeszcze jedno znaczenie terminu ryzyko; mianowicie pojęcie to stosuje się do określenia zespołu obiektów lub osób, które wskutek jednego wypadku losowego mogą ulec zniszczeniu lub uszkodzeniu. Podział obiektów objętych daną umową ubezpieczenia na oddzielne ryzyka ma istotne znaczenie przy taryfowaniu ubezpieczeń oraz podejmowaniu decyzji dotyczących reasekuracji danego ubezpieczenia.
Należy zatem podać definicje pojęć składających się na zbiorcze pojęcie ryzyka.Dotyczy to: zdarzenia, wypadku i szkody losowej.
Zdarzenie losowe powstaje w wyniku działania przyczyn ubocznych działających odmiennie w każdym indywidualnym zjawisku w przeciwieństwie do przyczyn głównych, które działają zawsze i w ten sam sposób w każdym poszczególnym zjawisku.
Wypadek losowy stanowi zdarzenie losowe powodujące bądż szkodę majątkową, bądż utratę życia, zdrowia lub zdolności do pracy człowieka.
Jako szkodę losowa traktować należy szkodę majątkową powstałą w wyniku wypadku losowego. Potocznie określana jest mianem nieszczęśliwego wypadku.
Sprawą nie budzącą wątpliwości jest fakt, iż ochrona ubezpieczeniowa dotyczy zdarzeń losowych, a więc takich, których z góry nie da się przewidzieć.
Z reguły nie są objęte ubezpieczeniem np. straty wynikające z normalnego zużycia przedmiotów lub takie, które powstały jeszcze przed zawarciem umowy ubezpieczenia. Z ubezpieczenia są wyłączone również szkody, które nastąpiły wskutek świadomego działania osób ubezpieczonych, chyba że postępowanie takie miało na celu zmniejszenie innych szkód. Zatem z ubezpieczenia wyłączone są wszystkie wypadki nielosowe rozmyślnie spowodowane przez ubezpieczonych, a nawet w pewnych sytuacjach wynikłe wskutek ich rażącego niedbalstwa.
Ponadto w przepisach dotyczących danego ubezpieczenia mogą być wyłączone niektóre obiekty a także pewne wypadki losowe np. takie, którym odpowiada wyjątkowo wysokie ryzyko, albo dla których wysokości ryzyka nie da się ustalić.
Wypadki losowe objęte ochroną ubezpieczeniową, a więc wypadki, za które zakład ubezpieczeń na mocy istniejących przepisów musi wypłacić odszkodowanie lub świadczenie, nazywamy wypadkami ubezpieczeniowymi.
Systematyka wypadków losowych i związana z nią systematyka wypadków ubezpieczeniowych ma poważne znaczenie praktyczne. Prawidłowo zbudowana systematyka ułatwia analizę przyczyn wypadków ubezpieczeniowych, a to z kolei stanowi podstawę do planowania działalności zakładu ubezpieczeń w zakresie szeroko pojętej prewencji ubezpieczeniowej.
Najczęściej wypadki losowe dzieli się na dwa zasadnicze typy. Jeden to klęski żywiołowe, wynikające z działania sił przyrody. Drugie zaś to nieszczęśliwe wypadki wynikające z działania człowieka. Ten prosty podział okazuje się niewystarczający by wyczerpująco określić omawiane pojęcia. Nie wszystkie bowiem zdarzenia losowe o charakterze przyrodniczym mogą być nazwane klęskami żywiołowymi i odwrotnie. Liczne wypadki mające źródło w warunkach środowiska lub ustroju społecznego, mogą wywierać skutki o charakterze klęsk żywiołowych np. katastrofy komunikacyjne, pożary o dużym zasięgu działania.
W nauce wykształcił się następujący podział wypadków losowych:
a) klęski i inne wypadki żywiołowe o dużym zakresie działania,
b) wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwolone,
c) awarie i inne wypadki techniczne,
d) wypadki komunikacyjne,
e) wypadki w zatrudnieniu powodujące śmierć lub trwałe inwalidztwo.
W praktyce ubezpieczenia dzielone są z uwzględnieniem zarówno przedmiotu jaki niebezpieczeństw objętych ochroną ubezpieczeniową. Biorąc pod uwagę te kryteria rozróżniamy następujące podstawowe rodzaje ubezpieczeń:
a) ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych,
b) ubezpieczenie transportowe,
c) ubezpieczenie pojazdów samochodowych od uszkodzeń,
d) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej,
e) ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku.
Ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych obejmuje prawie wszystkie niebezpieczeństwa, które mogą dotknąć wszelkich przedmiotów materialnych a więc zarówno ryzyka pożaru, uderzenia pioruna, różnego rodzaju wybuchy, szkody spowodowane przez huragan, powódź, lawiny, trzęsienie, zapadanie i osuwanie się ziemi, upadek lub przymusowe lądowanie statku powietrznego. W zakresie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń znajdują się z reguły koszty ratunku i uprzątnięcia pogorzeliska, itp.
W ubezpieczeniach transportowych zakład ubezpieczeń odpowiada za wszelkie szkody losowe jakie mogą się zdarzyć w czasie transportu lądowego, morskiego, rzecznego, itp. wskutek zderzenia się, zatonięcia lub najechania na mieliznę środków transportu, pożaru, uderzenia pioruna, kradzieży, itp.
W ubezpieczeniu pojazdów samochodowych od uszkodzeń do zakresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń wchodzą wszelkie szkody, jakie mogą dotknąć ubezpieczony pojazd wskutek wypadku losowego. Dotyczy to: pożaru, pioruna, wybuchu, zderzenia, kradzieży, rabunku, uszkodzenia przez inne osoby.
Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej obejmuje ubezpieczenie OC ogólne. To ubezpieczenie zawierają przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, transportowe, zakłady usługowe, właściciele nieruchomości. Specyficznym ubezpieczenie jest ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów samochodowych oraz ubezpieczenie OC rolników. Ubezpieczenia te są ubezpieczeniami obowiązkowymi.
Ze względu na czas trwania umowy ubezpieczenia majątkowego dzielimy na umowy krótkoterminowe, roczne i długoterminowe. Ponadto występują ubezpieczenia, których czas trwania nie jest z góry ściśle określony np. ubezpieczenie statku lub ładunku na okres danego rejsu. Tego rodzaju ubezpieczenie trwa tak długo, jak długo ubezpieczony przedmiot jest narażony na określone niebezpieczeństwo.
Data zawarcia umowy ubezpieczenia nie zawsze pokrywa się z datą rozpoczęcia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, która jak już było wspomniane może być
uzależniona od opłacenia składki lub spełnienia innych warunków przez ubezpieczającego. Niektóre warunki ogólne ubezpieczeń stosują okres wyczekiwania tzw. karencji. Celem stosowania karencji jest zapobieżenie zawieraniu umów ubezpieczenia w takim momencie, gdy grozi już bezpośrednio nastąpienie wypadku losowego.
Umowa ubezpieczenia wygasa z upływem terminu na jaki została zawarta.
W niektórych ubezpieczeniach (obowiązkowych) umowy zawarte na czas 1 roku a nie wypowiedziane na koniec okresu ulegają automatycznemu przedłużeniu na następny okres. Warunek ten nazywany jest klauzulą prolongacyjną.
Umowa ubezpieczenia może wygasnąć przed upływem terminu na jaki została zawarta wskutek wypowiedzenia lub odstąpienia od umowy.
Za specyficzny wypadek wygaśnięcia umowy ubezpieczenia uznaje sięabandon, występujący w ubezpieczeniach morskich. Polega on na zrzeczeniu się przez ubezpieczającego na rzecz zakładu ubezpieczeń wszelkich praw do przedmiotu ubezpieczenia w zamian za wypłatę pełnej sumy ubezpieczenia.
W przypadku zmiany właściciela ubezpieczonej nieruchomości umowa ubezpieczenia nie wygasa a prawa i obowiązki wynikające z tej umowy przechodzą z mocy prawa na nowego właściciela. W przypadku umowy ubezpieczenia ruchomości w razie zmiany właściciela umowa wygasa z chwilą przejścia własności na nowego właściciela.
5. Ogólne warunki ubezpieczenia.
Umowy ubezpieczenia należą do umów powszechnie zawieranych. Stąd wynika konieczność opracowania przez zakłady ubezpieczeń wzorców typowych umów. Następnie wg tych wzorców zawierane są umowy ubezpieczenia.
Obowiązek opracowywania ogólnych warunków ubezpieczenia wynika z przepisów art.812 kodeksu cywilnego stanowiącego iż zakład ubezpieczeń obowiązany jest podać w dokumencie ubezpieczenia tekst ogólnych warunków ubezpieczenia, na których podstawie umowa została zawarta. Bardziej szczegółową regulację tej materii zawierają przepisy art.6 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, stanowiące: "Ogólne warunki ubezpieczeń, z wyjątkiem ubezpieczeń wymienionych w art.4, oraz taryfy i wysokość stawek ubezpieczeniowych ustala zakład ubezpieczeń".
Przepisy ustawy w art.6 ust. 2stanowią, iż" ogólne warunki ubezpieczenia określają w szczególności przedmiot i zakres ubezpieczenia, sposób zawierania umowy ubezpieczenia, zakres i czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń prawa i obowiązki stron umowy, sposób ustalania wysokości szkody oraz wypłaty odszkodowań lub świadczeń".
Zgodnie z przepisami art.5 ust.1 ustawy Minister Finansów w drodze rozporządzenia, określa ogólne warunki ubezpieczeń obowiązkowych.
Ogólne warunki ubezpieczenia są więc przepisami prawnymi dotyczącymi wszystkich ubezpieczeń danego działu lub rodzaju ubezpieczeń. Ustalają one prawa i obowiązki stron oraz normują ich postępowanie wynikające z wykonywania umowy ubezpieczenia. Przepisy zawarte w ogólnych warunkach ubezpieczenia muszą być zgodne z ogólnymi normami prawnymi, które regulują zasady zawierania umów ubezpieczenia. Dotyczy to szczególnie odnośnych przepisów kodeksu cywilnego, ustawy o działalności ubezpieczeniowej, kodeksu morskiego.
Typowe, ogólne warunki regulują m.in.:
a) przedmiot ubezpieczenia,
b) zakres odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń,
c) występowanie i rodzaj ograniczeń odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń,
d) sposób zawarcia umowy ubezpieczenia,
e) okres trwania ubezpieczenia,
f) rodzaje świadczeń i sposób ustalania sumy ubezpieczenia,
g) sposób ustalania składki ubezpieczeniowej i sposób jej zapłaty,
h) obowiązki ubezpieczającego w czasie trwania umowy ubezpieczenia,
i) obowiązki ubezpieczającego w razie wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego,
j) sposób i termin ustalenia wysokości szkody przez zakład ubezpieczeń,
k) termin wypłaty odszkodowania lub świadczenia,
l) okoliczności uzasadniające odmowę uznania roszczeń ubezpieczającego do
zakładu ubezpieczeń.
Ponadto ogólne warunki regulują inne zagadnienia t.j prawo stron do wypowiedzenia umowy ubezpieczenia, warunki zawierania ubezpieczeń na rzecz osób trzecich, tryb i terminy dochodzenia roszczeń wzajemnych.
Stwierdzić należy, że ogólne warunki ubezpieczeń obowiązkowych mają charakter aktów normatywnych. Stanowione są bowiem na podstawie delegacji ustawowej w drodze rozporządzenia Ministra Finansów a publikowane są w Dzienniku Ustaw. Są więc przepisami prawa a strony umowy mogą je pomijać, modyfikować wyłącznie w tych przypadkach gdy same ogólne warunki na to pozwalają.
Ogólne warunki ubezpieczeń stanowione przez zakłady ubezpieczeń nie mają waloru przepisów prawa lecz są postanowieniami umownymi. Strony umowy ubezpieczenia mogą je zmieniać, modyfikować w dowolnym zakresie.
Ogólne warunki ubezpieczeń powinny być starannie opracowywane przez zakłady ubezpieczeń. W razie sporu o odszkodowanie, spowodowanego przez dwuznaczne brzmienie przepisów ubezpieczeniowych, racja przeważnie jest przyznawana ubezpieczającemu. Dowodzi temu praktyka sądowa w zakresie orzecznictwa w sprawach ubezpieczeniowych.
6. Literatura
1. A.Banasiński,Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1993
2. M.Drzewicki, Umowa ubezpieczenia gospodarczego i inne zagadnienia ubezpieczeniowości dla praktyków, Jaktorów 1996
3. K.Karśnicki,J.Ławrynowicz,Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Teksty, orzecznictwo, komentarze, Warszawa 1969
4. Kodeks cywilny z komentarzem, red. J. Winiarz, Warszawa 1989
5. W.Mogilski, Charakter prawny ogólnych warunków ubezpieczenia, "Prawo Asekuracyjne" 1995 nr 2
6. System prawa cywilnego T. III, Wrocław 1973
7.Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej. Praca zbiorowa pod red. A. Wąsiewicza, Bydgoszcz 1994
8.W.Warkałło,W.Marek,W.Mogilski,Prawo ubezpieczeniowe, Warszawa 1983