ABUSIR Stanowisko archeologiczne Abusir zajmuje skraj pustynnego płaskowyżu w pobliżu współczesnej wioski Abusir. To tutaj wybrali na miejsce swojego pochówku królowie V dynastii: Sahure, Neferikare, Reneferet oraz Niuserre.
Piramidy władców V dynastii znacząco ustępują jakością budowlą wznoszonym za czasów IV dynastii. Teraz przeważnie rdzeń wykonywano z luźno obrobionych bloków wapienia, a tylko oblicowanie formowano z dobrej jakości tego budulca. Stosowanie podobnej techniki budowlanej sprawiło, że do naszych czasów budowle te przetrwały w opłakanym stanie. Dlatego biorąc pod uwagę te czynniki może zadziwiać fakt, że w porównaniu z poprzednią dynastią, ilość dekoracji reliefowej znajdującej się w królewskich kompleksach grobowych jest znacząco większa.
Sahure
Komora grobowa:
- Wejście do piramidy prowadziło pasażem od jej północnej strony. Początkowy opadający odcinek jest wyłożony granitem, następnie korytarz już wapienny biegnie poziomo aż do granitowej zasuwy. Później schodzi znów w dół aż do podłużnej komory grobowej, przed którą jest ponownie krótki odcinek wyłożenia korytarzu granitem. Nad komorą, zbudowaną z wapienia z Tura, znajduje się strop namiotowy złożony z trzech warstw potężnych wapiennych bloków.
Dolna świątynia:
- posiada 2 przystanie:
Przystań wschodnia - Dostępna jest przez portyk z posadzką wykonaną z bazaltu oraz stropem wapiennym pomalowanym na niebiesko i dekorowanym płaskorzeźbionymi gwiazdami na niebieskim tle. Całość miała imitować niebo. Kolumny granitowe portyku stanowią imitację palm daktylowych. Taka forma kolumny jest nowością, wcześniej w tego typu architekturze były stosowane kolumny papirusowe oraz lotosowe. Drewniane kolumny palmowe, np: wspierały dach kabiny łodzi Cheopsa. Na kolumnach w portyku znajdowały się kamienne architrawy z tytulaturą królewską, natomiast same ściany pokryte były dekoracją reliefową, między innymi znajdowało się tutaj wyobrażenie króla, który jako sfinks depcze pokonanych wrogów.
Przystań południowa - tutaj kolumny okrągłe pozbawione kapiteli.
Obydwie przystanie prowadziły do tzw. T - kształtnego pomieszczenia, które dawało dostęp do drogi procesyjnej. Miała ona długość 235m, a jej ściany były w całości pokryte dekoracją reliefową z takimi scenami jak ,np: bogowie prowadzący wrogów Egiptu - tego typu przedstawienia umieszczone na ścianach drogi procesyjnej miały prawdopodobnie ostrzegać wszelkie złe siły przed naruszeniem bezpieczeństwa świątyni. Ten rodzaj przedstawień znamy po raz pierwszy z kompleksu Sahure. Od 1994 roku gdy w okolicy drogi procesyjnej Sahure znów trwają wykopaliska efektem jest odkrywanie nowych bloków zdobionych reliefowo, np: grupa wyniszczonych Beduinów.
Plan kompleksu grobowego Sahure będzie już obowiązywał jako kanoniczny dla późniejszych królewskich założeń grobowych. Granitowe wejście z drogi procesyjnej prowadzi do długiego przedsionka per-ur (dom wielkich). Za nim znajduje się otwarty dziedziniec z granitowymi palmowymi kolumnami - dziedziniec Useh. Reliefy ze ścian dziedzińca przedstawiają zwycięstwo króla nad Azjatami i Libijczykami. Jedna z tych scen pokazuje króla zabijającego pojmanego wodza libijskiego, czemu przygląda się i błaga o łaskę jego rodzina. Korytarz który obiegał dziedziniec, był również dekorowany reliefowo. Po jego północnej stronie widniał relief ukazujący króla podczas łowienia ryb oraz polowania na dzikie ptactwo, natomiast po południowej znajdował się ogromny relief ze sceną polowania. Na nim król wraz z dworzanami uczestniczył w polowaniu. Władca tutaj jest gwarantem spokoju, poskramia dziką przyrodę, która jest wrogiem maat. Kolejne ciekawe przedstawienie reliefowe znajduje się na wschodniej ścianie korytarza oddzielającego frontalną od wewnętrznej części świątyni. Jest to ukazanie króla obserwującego flotę pełnomorskich statków. Niestety nie ma opisanego celu wyprawy.
Dekoracja przy portyku wejściowym dla kapłanów ( aby w celu celebrowania kultu grobowego nie musieli korzystać z rampy ) - pochód bóstw obfitości oraz bóstwo nilowego.
Dalszym punktem już kanonicznego planu kompleksu Sahure jest komnata z 5 niszami na posągi, z której było jedyne przejście do sanktuarium oraz 5 pomieszczeń do niego przylegających. Podłoga sanktuarium była wyłożona białym alabastrem, a. ściany były zdobione reliefami, np.: z bogami niosącymi królowi dary żywności. W podłodze tego pomieszczenia wykuto basen ( prawdopodobnie do spełniania ofiar płynnych czy innych aktów obrzędowych ). Posiadał on system odprowadzania płynów przez miedzianą rurę połączoną z podziemnym systemem kanalizacyjnym poprowadzonym pod posadzką. Dwa z pięciu pomieszczeń przylegających do sanktuarium również posiadały takie baseny. W górnej świątyni mieściły się ponadto piętrowe pomieszczenia magazynowe, dostępne przez dwie wnęki wsparte na kolumnach papirusowych.
Piramida satelitarna mieści się w tym samym miejscu co u Cheopsa, co będzie już standardową pozycją aż do końca starego państwa.
Kolejny z władców Neferikare był prawdopodobnie bratem Sahure. Informacja ta przekazywana jest nam poprzez tekst tzw. papirus Westcar. Chciał on prawdopodobnie wybudować piramidę, która by przewyższyła rozmiarami piramidę brata. W przypadku budowli Neferikare nie jest wiadome czy była ona planowana jako schodkowa, składała by się wówczas z 6 kondygnacji, czy miała zostać w kolejnych fazach budowy przekształcona w ostrosłupową. Za przyjęciem takiego wyjaśnienia może świadczyć to, że znaleziono po S i Zach. stronie piramidy resztki obmurowania. Może to prowadzić do rozumowania, że budowniczowie chcieli powiększyć budowle dodając obmurowanie oraz okładzinę, ale nie zdążono nigdy tego zrobić.
We wnętrzu piramidy znajdowała się podobnie jak u Sahure komora grobowa przykryta 3 warstwowym sklepieniem namiotowym.
Sam kompleks grobowy sprawia wrażenie kończonego w pośpiechu. Pomieszczenie z niszami na posągi oraz sanktuarium były zbudowane z kamienia ale już korytarz oraz hala wejściowa wykonane były z cegły mułowej. Ponadto zastosowano drewniane kolumny imitujące połączone wiązki lotosu. Pod samą dolną świątynie oraz drogę procesyjną zdążono położyć tylko fundamenty. Obydwie te konstrukcje ostatecznie zaanektował do swojego kompleksu Niuserre.
Dzielnice mieszkalne, ludzi obsługujących kult grobowy królów były zwyczajowo umieszczane przy dolnej świątyni. Ze względu na specyficzną sytuację kompleksu Niuserre, założono ja przy górnej świątyni. Właśnie tam znaleziono archiwum papirusowe, głównie z tekstami administracyjnymi dotyczącymi kultu Neferikare.
Jedną z bardziej zagadkowych i ciekawych postaci nekropoli Abusir jest królowa Chentkaus, której piramidka znajduje się koło kompleksu Neferikare. Jej imię po raz pierwszy zostało znalezione na bloku z piramidy Neferikare, gdzie jest przedstawiona jako ,, królewska żona Chentkaus”. Po wykopaliskach czeskiej misji archeologicznej, gdy można było szczegółowo przebadać kompleks, odkryto przy wejściu wapienne filary pomalowane tak aby udawać granit, czerwoną farbą z czarnym nakrapianiem. Znajdowała się na nich również inskrypcja z imieniem i tytułami Chentkaus analogicznymi do tych które posiadała królowa Chentkaus z Giza. Na inskrypcji można dostrzec także królewski ureus, czyli symbol władzy królewskiej. Po tym odkryciu pojawiła się hipoteza, że są to dwie i te same osoby. Miroslav Verner, dyrektor czeskiej misji archeologicznej w Abusir, jest zdania, że ten tytuł powinno się czytać jako ,, matka króla dolnego i górnego Egiptu”, zamiast ,, król górnego i dolnego Egiptu”. Dzisiaj raczej przyjmuje się to pierwsze wyjaśnienie jak i fakt, że są to 2 różne postacie. Z kompleksu grobowego pochodzi też inskrypcja pokazująca, że do tytułu ,,żona króla” później dodano jeszcze ,,matka”. Powyższe fakty wspierają hipotezę, że gdy syn Chentkaus doszedł do władzy, podwyższył jej status oraz rozbudował kompleks grobowy dodają między innymi piramidkę satelitarną. Świadczy to o tym jak ważną rolę odgrywała matka przyszłego króla. Samo umiejscowienie piramidy Chenkaus w miejscu gdzie u Snofru w piramidzie łamanej i u Chefrena w Giza znajdowała się piramidka satelitarna może skłaniać do rozważań na temat roli piramidek satelitarnych przynależnych do królewskiego ka, a rolą królowej matki która przenosi królewskie ka z jednego pokolenia na następne.
W świątyni Chentkaus znaleziono jak u Neferikare zbiór papirusów administracyjnych opisujących kult grobowy.
Kolejnym władcą, który postanowił zbudować w Abusir swój grobowiec był syn Neferikare Reneferet. Była to już ostatnia budowla umieszczona na linii ze świątynią w Heliopolis. W przypadku tego władcy mamy do czynienia z dość unikalną sytuacją. Większość świątyni grobowej była zbudowana z cegły mułowej, ponadto brak było wzniesienia piramidy przez co teren ten był mało atrakcyjny dla złodziei, dlatego można było go przebadać skuteczniej niż w przypadku budowli z wapienia. Budowniczowie Renefereta ze względu na jego krótki okres panowania zdążyli tylko wyrównać teren pod piramidę postawić jeden stopień budowli oraz rozpocząć kopanie dołu pod komorę grobową. Sam rów służący do wynoszenia urobku miał w późniejszych stadiach budowy zamienić się w pasaż do komory grobowej. Ze względu na ukończenie tylko jednego stopnia piramidy zdecydowano się wykończyć grób jako dużą mastabę.
W przeciwieństwie do samej piramidy, świątynia grobowa była dużo lepiej wykończona. Verner uważa, że pierwsza faza budowy kompleksu została zakończona pomiędzy śmiercią króla a jego pogrzebem przez efemerycznego władcę Szepseskare. Chodzi tu o budynek przy samej piramidzie z sanktuarium i 3 pomieszczeniami magazynowymi, w pobliżu którego Verner znalazł pieczęcie z imieniem horusowym tego władcy. Jednakże cała reszta kompleksu została wybudowana z cegły mułowej przez Niuserre. W tej fazie budowy dodano jedną z najwcześniejszych znanych nam sal hipostylowych w starożytnym Egipcie. Cztery rzędy drewnianych kolumn, ustawionych na wapiennych bazach, podtrzymywały dach. Kompleks zawierał również rzeźnie kultową, określaną w dokumentach administracyjnych jako sanktuarium noża. Było ono w użyciu aż do zabudowania przez 3 fazę budowy, która nadała całości standardowa T kształtną postać.
U Renefereta odkryto spory zespół posągów kultowych. Do nich należą między innymi:
- wapienny posążek Ranefereta w objęciu Horusa, za którego ziemską postać był uważany król
- bazaltowy posąg króla w pozycji stojącej
- bazaltowy posąg króla w pozycji siedzącej
- drewniane statuetki wrogów Egiptu, klęczą mają ręce związane na plecach, prawdopodobnie były osadzone w większej całości.
Z kompleksu pochodzi też rytualny zestaw obiektów używanych przy ceremonii otwarcia ust.
Niuserre
Jego piramida już nie znajduje się na osiowym założeniu z Heliopolis. Sam rdzeń budowli powstał jako piramida schodkowa, pokryta oblicowaniem z dobrego wapienia. We wnętrzu piramidy komorę grobową poprzedzał przedsionek, który tak samo jak komora był wyłożony dobrym wapieniem oraz zwieńczony namiotowym sklepieniem.
Niuserre przejął dolną świątynie grobową oraz część jego drogi procesyjnej. Górny odcinek drogi zburzono a dolny załamano pod kątem w kierunku kompleksu, który ma zmieniony plan ale nadal zachowuje charakterystyczne elementy standardowego kompleksu królewskiego. Plany budowy świątyni uległy zmianie ze względu na stojące na osi piramidy mastaby ze wczesnej V dynastii, które władca zdecydował się uszanować. Nowością w królewskiej architekturze grobowej jest występowanie małego przedsionka podtrzymywanego pojedynczym filarem oraz umieszczenie czegoś w rodzaju protopylonów na bokach kompleksu.
Po za królewskimi założeniami grobowymi warto powiedzieć o grobowcu wezyra Ptahshepsesa, należącego do najważniejszych i najokazalszych grobowców prywatnych nekropoli Abusir. Jego życie przypadło na czasy panowania Neferikare oraz głównie Niuserre.
Sama mastaba była budowana w 3 fazach mogących odzwierciedlać zdobywanie przez wezyra coraz wyższej pozycji społecznej. Na samym początku zaplanowany był grobowiec z kilkoma pomieszczeniami. Dopiero później dodano do niego wejście przez portyk z dwoma lotosowymi kolumnami wapiennymi oraz pomieszczenie z niszami na 3 posągi. Te elementy architektoniczne nie pojawiały się w grobowcach zwykłych śmiertelników co już daje nam znać o wysokim statusie Ptahshepsesa. Ponadto wybudowano dziedziniec filarowy z filarami dekorowanymi przedstawieniem wezyra oraz jego imieniem i tytułami. Na zwieńczeniu jednego z filarów odkryto inskrypcje poświadczającą po za funkcją wezyra czyli najwyższego dostojnika państwa, szczególna rolę Ptahshepsesa, mianowicie tytuł królewskiego syna. Obok tej informacji z dziedzińca pochodzi również wzmianka o tym, że był on nadzorcą robót królewskich, w tym budowy kompleksu grobowego Niuserre. W ostatniej już fazie rozbudowy dodano nowe monumentalne wejście do grobowca z kolumnami lotosowymi wykonanymi z granitu oraz pomieszczenie, które być może służyło do przechowywanie rytualnej barki. W komorze grobowej znaleziono 2 granitowe sarkofagi, jeden Ptahshepsesa, a drugi jego żony księżniczki Khamerernebty. Całe wnętrze mastaby było dekorowane licznymi przedstawieniami reliefowymi:
Powody założenia nekropoli królewskiej w Abusir.
- Hipoteza o tym, że Abusir zostało mianowane świętym miejscem ze względu na bliskość świątyni solarnej Userkafa. - Biorąc pod uwagę rolę jaką świątynie solarne wykonywały w kulcie grobowym królów, jest logiczne, aby świątynie i kompleksy grobowe znajdowały się w bliskiej odległości względem siebie. Mianowicie dary składane w kulcie króla najpierw przechodziły przez świątynie solarne (być może miały być tam rytualnie oczyszczane przez promienie słońca).
Po za religijnymi powodami, których nie możemy w pełni wyjaśnić. Innym argumentem, już bardziej praktycznym, przemawiającym na rzecz usytuowania nekropoli królewskiej w Abusir jest obecność kamieniołomu wapienia, znajdującego się na południowym zachodzie Abusir. Ponadto, w Abusir była naturalna grobla, nad którą można było umieścić dolne świątynie co również mogło mieć wpływ na wybór miejsca pod nekropolę.
Historia badań:
- XIX wiek Karl Richard Lepsious odkrycie w Abusir piramid
- lata 20 XX w. Ludwig Burchard odkopuje piramidy Sahure, Neferikare oraz Niuserre
- początek lat 60 XXw. Ekspedycja uniwersytetu Karola z Pragi zaczyna prace w rejonie mastaby Ptahshepsesa, która była już badana pod koniec Xix. Ale nigdy nie dokończono prac. Z czeskiej ekspedycji warto wymienić takie nazwiska jak: Frantisek Lexa, Jaroslav Cerny, Zbytek Zaba.
- W 1976 koncesja Czechów została rozszerzona, czego efektem było między innymi eksploracja kompleksu Chenkaus czy Reneferata.