Podobnie było z edylami, którym odebrano tak ważne z punktu widzenia społecznego zabezpieczenie dostaw zboża dla ludności Rzymu i jego rozdawnictwo. Utrzymali oni jedynie sądownictwo w sprawach handlowych i policję targową.

Kwestorzy z kolei utracili swe uprawnienia skarbowe i stali się pomocnikami cesarzy i namiestników prowincji.

Całkowite znaczenie stracili natomiast cenzorzy i trybuni ludowi w związku z przeję­ciem ich uprawnień przez cesarzy.

Cesarze, którzy skupili w swych rękach w okresie pryncypatu szereg ważniejszych urzędów republikańskich, nie byli w stanie fizycznej możliwości spełniać swoich czyn­ności urzędowych osobiście. Zmuszeni byli więc do przekazywania przejętych przez siebie funkcji swoim zastępcom, którzy pełnili je z polecenia cesarza.

Cesarze zerwali z obowiązującą w czasach republiki zasadą, że mający imperium urzędnik nie może go przenosić na inne osoby. Przyczyniło się to do rozbudowy admini­stracji, a tym samym do powiększenia liczby urzędników.

Nowi urzędnicy cesarscy byli powołani i odwoływani przez cesarza i przed nim odpowiedzialni. Nominacje ich były w zasadzie nieograniczone w czasie. Nie były to już urzędy honorowe ale płatne. Za pełnienie swych funkcji urzędnicy otrzymywali pensje, nie

mieli jednak prawa do emerytury. Pensje te były zróżnicowane w zależności od zajmowa­nego stanowiska i rangi.

Zmieniony został także system rekrutacji urzędników. Od II w. po Chr. od kandyda­tów na urzędników nie wymagano już więcej odbycia służby wojskowej i stopnia oficer­skiego, lecz wykształcenia prawniczego i praktyki zawodowej.

Urzędnicy na wyższych stanowiskach nosili z reguły tytuły prefektów (praefecti), na niższych prokuratorów (procuratores).

Spośród wyższych urzędników najważniejszymi byli: prefekt pretorianów i prefekt miasta.

Prefekt pretorianów (praefectus praetorio) był dowódcą przybocznej straży cesarskiej - pretorianów, sprawował dowództwo nad wojskami stacjonującymi w Italii oraz nad całą tamtejszą administracją. Sprawował w Italii również sądownictwo w zastępstwie cesarza.

Prefekt miasta (praefectus urbi) istniał już w czasach królewskich i przywrócony został przez Augusta Oktawiana. Był on namiestnikiem cesarza w Rzymie. Miał uprawnie­nia administracyjno-policyjne i sądowe. Zarządzał Rzymem oraz czuwał nad ładem i bez­pieczeństwem w mieście. Rozpatrywał przede wszystkim sprawy karne. Od wyroku prefek­ta miasta można było odwołać się wprost do cesarza.

Inni urzędnicy to prefekt zaopatrzenia (praefectus annonae), dowódca straży pożarnej (praefectus vigilum) i naczelnik poczty cesarskiej (praefectus vehiculorum).

Do obowiązków prefekta zaopatrzenia należało zabezpieczenie dostaw zboża dla Rzymu i jego rozdzielenie między mieszkańców miasta, kontrola cen oraz jurysdykcja karna i cywilna w sprawach o spekulację zbożem, fałszowanie środków żywności oraz w sporach między dostawcami zboża i środków żywności.

Dowódca straży pożarnej odpowiedzialny był za bezpieczeństwo miasta Rzymu, głównie w nocy. Ponadto wykonywał jurysdykcję karną w sprawach o podpalenie, rabunek, przechowywanie rzeczy kradzionych (paserstwo).

Ważnym urzędnikiem był także naczelnik poczty cesarskiej, a to dlatego, że poczta połączona była z tajną policją, która inwigilowała zarówno obywateli jak i urzędników.

Wraz z urzędnikami wykształciły się w cesarstwie rzymskim pewne kolegialne instytucje i biura wzbogacające administrację rzymską.

Przyboczna rada cesarska (consilium principis) powstała już za rządów Augusta Oktawiana. Składała się początkowo z najbliższych przyjaciół cesarza, a następnie stałych doradców powoływanych spośród nobilów i ekwitów o wykształceniu prawniczym (con-siliarii). Rada była organem doradczym cesarza w najważniejszych sprawach państwo-

262

iwch Do rady należała w szczególności wykładnia ustaw. Radzie przewodniczył cesarz, w razie jego nieobecności prefekt pretorianów.

Duże znaczenie miała kancelaria cesarska, dzieląca się na biura (scrinia) przy-nominające wyspecjalizowane ministerstwa. Wyszczególnić można wśród nich biuro załat-wiaiace korespondencję (scrinium epistularum), biuro udzielające odpowiedzi na wno­szone do cesarza prośby osób prywatnych w sprawach administracyjnych i sądowych (scrinium libellorum), biuro przygotowujące projekty publicznych przemówień cesarskich (scrinium memoriae), biuro opracowujące opinie w zawiłych sprawach prawnych (scri­nium studii) i biuro spraw finansowych (scrinium rationis). Biurami tymi kierowali począt­kowo wyzwoleńcy cesarscy, a od II w. po Chr. powołani przez cesarza ekwici¹.

A. Służba publiczna

Służba publiczna jest pojęciem szerszym od ustawowego pojęcia służby cywilnej i oznacza sytuację osób pracujących we wszystkich wyróżnionych konstytucyjnie władzach. Obejmuje wszystkich, wyłanianych w wyniku wybo­rów, powołania, nominacji i umowy o pracę pracowników, realizujących ustawowe zadania poszczególnych władz nazywanych w prawie urzędnikami, funkcjonariuszami, pracownikami administracji państwowej i samorządowej, pracownikami urzędów państwowych nie będących urzędnikami służby cywil­nej, urzędnikami służby cywilnej (lub jeszcze inaczej) pełniących funkcje:

a) członków organów kolegialnych,

b) członków społecznych organów pomocniczych,

c) pracowników urzędów (organów kolegialnych i organów monokratycz-nych), którzy prezentując walory zawodowe (w tym nierzadko wiedzę, do­świadczenie i autorytet) zatrudnieni lub powołani zostali do wykonywania we wszystkich władzach państwa w sposób fachowy i ciągły zadań publicznych za odpowiednim wynagrodzeniem.

Służba publiczna sformułowana została na zasadzie równego do niej dostępu. Dostęp ten jednak nie ma charakteru bezwzględnego.

Pierwsze ograniczenie sformułowane konstytucyjnie oznacza, że służbę publiczną mogą podjąć tylko mający aktualnie obywatelstwo polskie, oczy­wiście, niezależnie od tego, gdzie mieszkają. Po drugie, prawo dostępu do służby publicznej mają tylko ci obywatele polscy, którzy korzystają z pełni praw publicznych.

* E. Klein, Powszechna historia państwa i prawa. Cześć pierwsza, Wrocław 1996, s. 27 i n.

263

---