Działania terapeutyczne dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w szkole
Szkoła jest miejscem gdzie obok przekazywania wiedzy i zasad zachowania na lekcji, czyli kierowania zachowaniem i uwagą ucznia, nauczyciel powinien wykorzystywać specjalne metody interwencji tj. obserwowanie uczniów, włącznie do uczestnictwa w lekcji, wprowadzanie zasad postępowania i zachowania się na lekcji, dawanie jasnych poleceń, komunikatów zwrotnych dotyczących zachowania dziecka, chwalenie.
Właściwe usadowienie ucznia nadpobudliwego
Bardzo ważne jest miejsce w klasie. Uczeń z ADHD powinien siedzieć w pierwszej ławce, jak najbliżej nauczyciela, albo sam, albo z najspokojniejszym dzieckiem w klasie. Christopfer Green proponuje metodę, która nazywa się „nadpobudliwą kanapką”, polegającą na posadzeniu dziecka w trzyosobowej ławce między dwoma spokojnymi, flegmatycznymi prymusami.
Nieustanne zachęcanie do pracy
Dziecko nadpobudliwe nie umie zorganizować sobie pracy, dlatego pomoc ze strony nauczyciela jest niezbędna. Powinien on nieustannie zachęcać dziecko do pracy, do systematycznego porządkowania biurka, chwalić za każde poprawnie wykonane zadanie. Nauczyć dziecko, aby przed rozpoczęciem pracy stawiało sobie pytania porządkujące typu: jaki jest problem, jak go rozwiązać, co jest najważniejsze, od czego trzeba zacząć, jaki powinien być następny krok, jaka pomoc jest mi potrzebna.
Kierowanie aktywnością dziecka
Nadruchliwość dziecka jest problemem dla niego samego, dlatego nie wolno karać dziecka za objawy zmuszając go do siedzenia w bezruchu, lecz należy właściwie pokierować tą aktywnością, prosząc o rozdanie dzieciom pomocy, przyniesienie mapy, kredy, wytarcie tablicy, podlanie kwiatków, rozładuje to nadruchliwość i pozwoli dziecku czuć się potrzebnym i akceptowanym.
Eliminacja niepotrzebnych bodźców
Dziecko nadpobudliwe jest narażone na działanie wielu bodźców rozpraszających jego uwagę, dlatego nauczyciel powinien zadbać o to aby w klasie znajdowały się tylko niezbędne do pracy przedmioty i elementy dekoracyjne. Powinny być wyeliminowane choinki i inne duże elementy dekoracyjne, które w znacznym stopniu zabierają przestrzeń, mają niewielkie działanie edukacyjne i są siedliskiem kurzu, co przy znacznej liczbie alergików w naszych klasach nie jest obojętne.
Praca systemem żetonowym
Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci przejawia się brakiem koncentracji i wieloma niewłaściwymi zachowaniami. Aby rozpocząć pracę nad eliminacją bądź ograniczeniem niepożądanych zachowań należy pamiętać o ważnych elementach, a mianowicie: zacząć od najłatwiejszych rzeczy, pracować nad jednym niepożądanym zachowaniem. W przypadku pracy systemem żetonowym można jednocześnie eliminować trzy lub cztery zachowania, ważne jest, aby na początku odnosić sukcesy, dlatego nauczyciel powinien upewnić się, że pierwsze działanie zakończy się sukcesem. Wdrażanie programu pracy nad niepożądanym zachowaniem może odbywać się w szkole tylko przez pierwsze dwie lekcje, łatwiej jest nagradzać pojawiające się zachowania pożądane niż brak zachowania niepożądanego. Np. jeśli trudnym zachowaniem jest wyrywanie się do odpowiedzi, lepiej nagradzać za każdorazowe podniesienie ręki przez ucznia, niż za brak wyrywania się do odpowiedzi. Najczęściej zdarza się, że uczniowie są ignorowani przez nauczyciela i przestają w ogóle udzielać się na lekcji a ich aktywność nakierowana jest na zakłócanie porządku w klasie. Konieczne jest stosowanie zasady wyżej wymienionej 5 „S” w reakcjach na zachowania, które mogą je wygaszać lub nasilać się. W przypadku słabych ocen osiąganych przez dziecko, należy uświadomić mu, że zachowaniem pożądanym jest oddanie pracy domowej, bądź dokończenie ćwiczenia, bardzo ważne jest wspólne z dzieckiem wyznaczanie celów, będzie miało ono poczucie sprawstwa i chętniej podejmie się jego realizacji, wyznaczanie zachowania pożądanego powinno być w takim stopniu trudności jakiemu uczeń może sprostać. Np. jeśli uczeń w ogóle nie wykonuje zadawanych na lekcji zadań, lepiej jest ustalić, że będzie nagrodzony za 20% wykonanego zadania niż za całe zadanie. Jeśli uczeń przeszkadza i zwraca się mu 15 razy uwagę, sukcesem będzie redukcja takiego zachowania do 10 razy. Najważniejsza jest koncentracja na procesie poprawy, a nie osiągnięcie doskonałości.
Właściwa komunikacja
Niezmiernie ważne jest w pracy z dziećmi, a zwłaszcza nadpobudliwymi wydawanie skutecznych poleceń. Przy formułowaniu poleceń należy wziąć pod uwagę następujące reguły: -nie należy wydawać poleceń, jeśli nie jest się gotowym je wyegzekwować, -zmniejszyć ilość czynników w jakikolwiek sposób odwracających uwagę dziecka, -należy zadbać aby dziecko z uwagą wysłuchało naszych poleceń (nie wypowiadaj polecenia dopóki nie osiągniesz bliskości dającej pewność, że dziecko poświęci wam swoją uwagę), -polecenia muszą wydawane zdecydowanie a nie w formie próśb, -przebywaj blisko dziecka, aby w razie potrzeby powtórzyć polecenie, -na początku polecenia powinny być wydawane w niewielkiej ilości, ponieważ zmienienie utrwalonych nawyków jest bardzo trudne, -dziecku nadpobudliwemu jest łatwiej coś robić niż nic nie robić (liczba zakazów ograniczona do minimum). Uczeń ma kłopoty ze zrozumieniem złożonych poleceń, trzeba mu udzielać krótkiego, prostego komunikatu, np. zrób przykład 3, dopiero po jego wykonaniu podawaj kolejne zadania. Ponieważ dziecko łatwo przechodzi od sensownej, uporządkowanej działalności do działalności nieuporządkowanej i bezsensownej. Początek każdej uporządkowanej działalności powinien być jasno i wyraźnie zaakcentowany. Kolejną ważną sprawą jest dawanie jasnych, zwięzłych i zrozumiałych wskazówek. Zamiast robić dziecku wyrzuty, że znowu postąpiło źle, należy powiedzieć dziecku co konkretnie powinno zrobić. Żądania powinny być wyrażone w sposób pozytywny, ponieważ dzieci chętniej słuchają pozytywnych sformułowań. Najłatwiejszą do wykonania dla dziecka jest główna część naszego polecenia np. ”nie krzycz”. W jego mózgu dla tych czynności są zgromadzone określone wyobrażenia i przebieg reakcji. Aktywują się one automatycznie, natomiast słówko „nie” jest za słabe, by „zgasić” tego typu wyobrażenia i dziecko np. krzyczy. Komunikat powinien być konkretny i rzeczowy. Szczegółowa uwaga powstrzymuje niepożądane zachowanie. Natomiast ogólne uwagi mogą prowokować dziecko i doprowadzać do eskalacji już istniejącego problemu. Skuteczna informacja o zachowaniu dziecka może korygować jego złe, błędne zachowanie, albo informować o niewłaściwym zachowaniu zwięźle, szczegółowo i bezpośrednio.
Totalne nauczanie
Ponieważ dzieci nadpobudliwe, często mają niesprawne mechanizmy regulujące uwagę. Trudniej jest im wybrać to co jest istotne, dlatego łatwiej im jest uczyć się, kiedy materiał jest podany zwięźle i precyzyjnie, ważne elementy zapisane są inną czcionką lub zaznaczone kolorem. Doskonałym sposobem szybszego i trwalszego uczenia się jest wykonywanie map myśli, które „angażują większość umiejętności umysłu-słowa, obraz, liczby, logikę, rytm, kolor i zmysł przestrzeni - w ramach jednej techniki”. Wyróżnianie najważniejszych zagadnień i informacji i podkreślanie ich na kolorowo, zaznaczenie ich podczas wypowiedzi sygnałem „to ważne”, stosowanie schematów, diagramów, tabeli i pomocy wizualnych jest bardzo pomocne w pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Uwaga takiego dziecka powinna być atakowana przez informacje: jednoczesne przedstawianie diagramu i głośne, skrótowe przedstawianie jego treści. Ważne jest też sprawdzanie zrozumienia przekazywanych informacji. Dziecko powinno znać wyraźnie moment, do którego pracuje. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym konieczne jest nieustanne zachęcanie do wysiłku. Zajęcia edukacyjne powinny być rozłożone w czasie, przeplatane różnymi formami zabawy, konieczne jest przestrzeganie następujących zasad pedagogicznych. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy. Konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach.
Pomoc nauczyciela w zorganizowaniu pracy dziecka
Dziecko musi wiedzieć, jakie zachowania są niedopuszczalne i jakie za to grożą konsekwencje. Bardzo dobrze robią wywieszone w klasie regulaminy. Dlatego nauczyciel musi tworzyć uporządkowany świat. Aby pomóc dziecku zorganizować pracę można korzystać z zeszytu, w którym uczeń zapisuje wszystkie prace domowe. Aby uniknąć nieprzygotowania się przez dziecko do zajęć należy przed wyjściem z klasy zapytać go, co ma zrobić w domu i jakie przynieść pomoce.
Wygaszanie niepożądanych zachowań
W pracy z dzieckiem nadpobudliwym jak i każdym innym, należy kontrolować głos i mowę ciała. W najbardziej nieprzyjemnych dla nauczyciela sytuacjach powinien on zachować spokój, chociaż z doświadczenia wiemy, ze nauczyciele często ulegają emocjom i rozładowywują je na uczniach. Dla dziecka z ADHD jest to zachęta do niepożądanych zachowań, ponieważ wtedy coś się dzieje w klasie i można się pośmiać. „Chwile, kiedy nauczyciel daje się ponieść niekontrolowanej agresji, są oczekiwane przez wiele dzieci, służą im, bowiem do racjonalizacji własnego postępowania”. Największą nagrodą dla dziecka jest uwaga osoby dorosłej. Zatem zachowania niepożądane jak i ich brak w ogromnym stopniu zależy od nauczycieli, a właściwie od reakcji na pożądane i niepożądane zachowania. Jeżeli dziecko zrobi coś i w rezultacie nauczyciel nie zareaguje, to zmniejsza się prawdopodobieństwo, że dziecko powtórzy to samo zachowanie w przyszłości. Niepożądane zachowania dziecka należy regulować nie używając zwrotów „nie kręć się”, ” bądź grzeczny” itp. tylko ukierunkować jego uwagę, zwolnić tempo. Nie można zmniejszyć niepożądanego zachowania, zawsze trzeba je zastąpić innym pożądanym. Całe oddziaływanie powinno odbywać się bez pośpiechu, uwagi powinny być robione głosem nieco stłumionym i jakby w zwolnionym tempie. Trzeba unikać długich rozwlekłych przemówień, uwagi muszą być krótkie, zwięzłe i jasne.
Chwalenie
Najlepszą formą oddziaływań na dziecko jest chwalenie, dlatego zadaniem nauczyciela nie jest czyhanie na moment nieprzygotowania się do lekcji, tylko wychwycenie pozytywnych zachowań, aby móc udzielić pochwały. Skuteczna „dobra pochwała składa się z dwóch części:
Dorosły opisuje z uznaniem, co widzi lub czuje.
Dziecko po wysłuchaniu opinii potrafi pochwalić się samo.
Dla dziecka z ADHD najważniejsze są pochwały i nagrody. Są najskuteczniejszym środkiem wychowawczym. Pochwała działa wtedy, kiedy jest jednoznaczna i natychmiastowa. Nie powinna zawierać krytyki: Zamiast „powinieneś mieć zawsze taki porządek na ławce jak teraz”, powiedz „twoje biurko wygląda doskonale”. Pochwała powinna być szczera i spontaniczna, udzielana publicznie. Chwalić trzeba często (5 do 10 razy na godzinę), aby dziecko słyszało o sobie pozytywne komentarze. Konieczne jest utrzymanie przeważającej liczby pozytywnych wzmocnień w stosunku do negatywnych.
Potrzeba akceptacji
Każdy człowiek potrzebuje akceptacji, dziecku najbardziej zależy na uznaniu rówieśników, skoro nie może zaistnieć jako dobry uczeń zwraca na siebie uwagę zachowaniami niewłaściwymi. Po pewnym czasie staje się błaznem klasowym, ale taka rola wcale mu nie odpowiada. Często jest wyśmiewany, zaczyna nienawidzić szkoły, ucieka na wagary. Jego sytuacja się jeszcze bardziej komplikuje, zaległości rosą. Praca z takim uczniem jest bardzo trudna. „Im dłużej trwają zaburzenia zachowania, tym trudniej jest zmienić sposób postępowania dziecka, nastolatka, czy młodego dorosłego. W pewnym momencie kolejne nieakceptowane, trudne i konfliktowe zachowania zaczynają się wzajemnie napędzać, i w końcu nie wiadomo kiedy przestają być sposobem na reagowanie w trudnych sytuacjach a stają się sposobem na życie i stylem życia.
Ciągła obserwacja dziecka
W pracy nad zmianą zachowań dziecka należy: zwracać uwagę na wszystkie rzeczy, które dziecko robi dobrze w danym dniu, nie zapomnieć nawet o takich drobiazgach, jak wyjęcie swoich rzeczy z tornistra, posprzątanie po sobie ławki po lekcji, wsunięcie krzesła, pomoc koledze czy nauczycielowi w drobnej sprawie, zwracać uwagę na te trudne sytuacje, które przebiegają spokojniej niż zawsze, pokazać uczniowi, co was cieszy w jego zachowaniu. Należy koniecznie notować wszelkie pozytywne zmiany. Założyć dziennik dobrych zachowań dla określonego dziecka. Pod koniec lekcji należy porozmawiać o tym, co dobrego wydarzyło się tego dnia. Nie należy oczekiwać cudów, zachowania dzieci nie zmienią się od razu „Podstawą akceptacji szkoły, uważania nauki za odprężającą, a nie uciążliwą jest przyjazny układ między uczniem a nauczycielem.
Znaczenie wczesnego diagnozowania
Aby uniknąć ciężkiej pracy nad zmianą utrwalonych, trudnych do zmiany zachowań niepożądanych na pożądane u nastolatka, należy jak najszybciej wychwytywać dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, aby rozpocząć współpracę z rodziną w celu działań terapeutycznych. Specjaliści w tej dziedzinie uważają, że „tylko profilaktyka i bardzo wczesne rozpoczęcie terapii indywidualnej dziecka oraz terapii rodzinnej, znacząco zwiększa szansę na zmianę zachowania dziecka, i może zapobiec rozwinięciu się pełnego obrazu zaburzeń zachowania prowadzących do kłopotów z prawem. Wychwycenie w grupie dziecka z nadpobudliwością psychoruchową jest obowiązkiem nauczyciela, natomiast szkoła ma obowiązek umieszczenie dziecka w klasie integracyjnej z dwójka nauczycieli. W praktyce jest zupełnie inaczej, problem ten jest najczęściej wyłapywany dopiero wtedy, kiedy nauczyciel nie radzi sobie z dekoncentracją ucznia na lekcji, wzmożoną pobudliwością ruchową na przerwach lub w klasie albo silnymi, nieadekwatnymi reakcjami emocjonalnymi na stosunkowo neutralne bodźce otoczenia. Jedyne, co szkoła robi dla dziecka to proponuje zajęcia indywidualne. One natomiast nie rozwiązują problemu, tylko izolują dziecko, pozbawiają możliwości uczenia się zasad współdziałania z innymi, rozumienia sytuacji społecznych.
Opracowała : mgr Danuta Gralczyk
nauczyciel w SP 65 w Szczecinie