Statystyka i demografia - opracowanie tematów.

Opracował: Adam Górka

Statystyka

Statystyka jest nauką o metodach badania zjawisk masowych.

Podstawowe pojęcia:

Zbiorowość statystyczna - ogół jednostek podlegających badaniu statystycznemu.

Jednostka statystyczna - jednostka podlegająca badaniu statystycznemu

Cechy statystyczne - właściwości jednostek statystycznych, na przykład: płeć, wiek, wzrost, waga, wykształcenie, przynależność partyjna. Cechy statystyczne dzielimy na cechy stałe i cechy zmienne. Cechy stałe to takie właściwości, które są takie same dla wszystkich jednostek danej zbiorowości statystycznej. Nie podlegają one analizie statystycznej a jedynie decyduja o zaliczeniu do danej zbiorowości. Cechy zmienne to takie, którymi jednostki w obrębie danej zbiorowości statystycznej się róznią. Cechy statystyczne możemy też podzielić na jakościowe i ilościowe. Cechy jakościowe są niemierzalne, natomiast cechy ilościowe są mierzalne. Idąc dalej, możemy cechy ilościowe podzielić na skokowe i ciągłe. Cechy skokowe przyjmują tylko konkretne wartości (najczęściej liczby całkowite lub naturalne). Cechy ciągłe natomiast mogą przyjmować dowolne wartości.

Szereg statystyczny - są to uporządkowane dane statystyczne. Wyróżniamy następujące rodzaje szeregów statystycznych:

• wyliczający (szczegółowy) - wylicza po kolei wszystkie zmierzone wartości cech statystycznych. Np: 0;0;0;...;1;1;2;...;3;8;10;

• rozdzielczy (punktowy) - ma postać tabeli, w której w jednej kolumnie wypisane są warianty cechy, a w drugiej odpowiadające im liczebności. Np:

Ulubiony kolor	Ilość odpowiedzi
zielony	12
żółty	5
niebieski	8
inny	13

• rozdzielczy przedziałowy - podobny do rozdzielczego ale zamiast konkretnych wariantów cechy mamy przedziały wariantów. Taki szereg budowany jest dla cech ciągłych oraz skokowych przy wielu możliwych wariantach (a więc w przeciwieństwie do rozdzielczego tylko dla cech ilościowych). Przy budowaniu takiego szeregu należy pamiętać o następujących zasadach:

• każda jednostka musi być zaliczona do jakiegoś przedziału

• jednostka może być zaliczona tylko do jednego przedziału

• przedziałów nie może być za mało ani zbyt dużo (nie więcej niz 20)

• w miarę możliwości budujemy przedziały o równych długościach

Np:

Wiek	Ilość respondentów
poniżej 15	14
15 - 30	21
30 - 45	18
45 - 60	37
60 - 75	10
75 lub więcej	4

Przy budowaniu takiego szeregu należy pamiętać o przyjęciu stałej zasady odnośnie tego, z której strony każdy przedział ma być domknięty a z której otwarty. W przykładowym szeregu, przedziały są domknięte na początku a otwarte na końcu. Oznacza to, że od przedziału 30 - 45 zalicza się osoba w wieku 30 lat ale nie zalicza się osoba w wieku 45 lat.

Obliczanie i interpretacja miar przeciętnych i zmienności:

Opisane jest to w opracowaniu Elementy statystyki opisowej autorstwa doktora Franciszka Bogowskiego, które otrzymaliśmy na zajęciach. Wymienię tu tylko te pojęcia, które nie zostały wspomniane przez pana doktora.

Kwantyle - dzielą szereg na części. Wśród kwantyli wyróżniamy odpowiednio:

• kwartyle - dzielące szereg na 4 części

• kwintyle - dzielące szereg na 5 części

• decyle - dzielące szereg na 10 części

• centyle - dzielące szereg na 100 części

Uwagę zwrócić należy jedynie na kwartyle. Oznaczamy je odpowiednio:

• Q₁ - kwartyl pierwszy

• Q₂ - kwartyl drugi

• Q₃ - kwartyl trzeci

Kwartyl pierwszy dzieli szereg tak, że 25% jednostek badanej zbiorowości ma wartość cechy mniejszą lub równą wartości kwartyla pierwszego a 75% ma wartość cechy większą lub równą wartości kwartyla pierwszego.

Kwartyl drugi dzieli szereg tak, że 50% jednostek badanej zbiorowości ma wartość cechy mniejszą lub równą wartości kwartyla drugiego i 50% ma wartość cechy większą lub równą wartości kwartyla drugiego. Kwartyl drugi jest równy medianie.

Kwartyl trzeci dzieli szereg tak, że 75% jednostek badanej zbiorowości ma wartość cechy mniejszą lub równą wartości kwartyla trzeciego a 25% ma wartość cechy większą lub równą wartości kwartyla trzeciego.

Przykłady:

Jeżeli mamy wypisać kwartyl drugi szeregu o nieparzystej liczbie wartości cechy, podajemy wartość cechy środkowej:

Szereg: 1;3;5;5;7;11;13;28;57

Q₂ = 7

Jeżeli natomiast liczba wartości cechy jest parzysta, należy obliczyć średnią arytmetyczną dwóch środkowych wartości cechy:

Szereg: 2;4;7;12;13;18;21;36

Q₂ = (12+ 13): 2 =12,5

Klasyczny współczynnik zmienności - oznaczany jest wielką literą V. Jest to iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej wyrażony w procentach. Interpretacja klasycznego współczynnika zmienności:

• do 20% - zróżnicowanie wartości cech jest niewielkie

• do 50% - zróżnicowanie wartości cech jest średnie

• powyżej 50% - zróznicowanie wartości cech jest duże

Rozstęp - jest to różnica między największą a najmniejszą wartością cechy. Oznaczany jest wielką literą R.

Odchylenie ćwiartkowe - oznaczane jest wielką literą Q. Jest to przeciętne odchylenie od średniej w połowie obszaru zmienności. Obliczane jest przez podzielenie różnicy kwartyla trzeciego i pierwszego przez 2:

Q= (Q₃- Q₁): 2

Pozycyjny współczynnik zmienności - jest to iloraz odchylenia ćwiartkowego i mediany wyrażony w procentach. Oznacza się go V_Q.

Demografia

I - Źródła informacji demograficznej i statystycznej

Do źródeł informacji statystycznej zaliczamy:

• spisy ludności

• ewidencję bieżącą ludności

• specjalne badania metodą reprezentacyjną

• specjalne badania monograficzne

• materiały wtórne

Najważniejsze są dwa pierwsze źródła. Spis powszechny przedstawia strukturę ludności w jednym momencie, na terenie całego kraju. Naświetla również związki zachodzące pomiędzy różnymi rodzajami cech. Jeżeli chodzi o ewidencję bieżącą ludności to możemy mówić wydzielić ewidencję stanu ludności (na podstawie ksiąg meldunkowych), ewidencję ruchu naturalnego ludności (na podstawie danych urzędów stanu cywilnego) oraz ewidencję ruchu wędrówkowego (na podstawie danych MSW).

Spis powszechny:

ONZ zaleca aby był przeprowadzany w kazdym kraju raz na 10 lat - w latach podzielnych przez 10. Podstawowe warunki dobrze przeprowadzonego spisu ludności:

• precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym i czasowym

• właściwy układ formularzy, jednoznacznie sformułowane pytania

• dobra organizacja

• pozytywny stosunek ludności do spisu

Przy przygotowywaniu spisu określa się tzw. moment krytyczny spisu. W Polsce była to zazwyczaj północ. Oznacza to, że spis wykonywano według stanu o północy danego dnia.

Ewidencja:

Jest ona podstawą sprawozdawczości bieżącej. W określonych odstępach czasowych dostarcza ona danych o ruchu naturalnym i wędrówkowym ludności. Podstawowym źródłem danych ewidencyjnych są księgi stanu cywilnego i księgi meldunkowe. Nie są one prowadzone w celach wyłącznie statystycznych ale w celu uporządkowania administracji. W księgach tych rejestrowane są następujące fakty:

• małżeństwa

• rozwody

• urodzenia

• zgony

• zameldowania

• wymeldowania

Szczegółowe dane o ludności zbierane są w spisach powszechnych co 10 lat. Ewidencja nie jest aż tak szczegółowa i szeroka. W związku z tym na potrzeby demografii stosuje się często metodę szacunkową. Polega ona na ustaleniu liczebności jednostek o określonych właściwościach w badanej zbiorowości, natężenia okreslonych faktów ruchu naturalnego itd. na podstawie uzasadnionych przesłanek, trendu rozwojowego czy znajomości analogicznej struktury w podobnej zbiorowości.

II - Zjawisko urbanizacji

Urbanizację definiuje się najprościej jako zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych prowadzących do rozwoju miast i obszarów miejskich oraz wzrostu liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności państwa.

Wyróżnia się 4 płaszczyzny urbanizacji:

• demograficzną (wzrost liczby ludności miejskiej, migracja z miast do wsi)

• ekonomiczną (spadek odsetka ludzi zatrudnionych w rolnictwie na rzecz przemysłu i usług)

• społeczną (upowszechnianie się mirjskiego stylu życia)

• przestrzenną (rozrost obszarów miejskich)

Zakres urbanizacji w danym państwie określa się za pomoca wskaźnika urbanizacji. Jest to odsetek ludności miejskiej w stosunku do całego społeczeństwa. Wskaźnik do 40% oznacza, że urbanizacja jest na niskim poziomie. Poziom średni to od 40% do 60%. Natomiast wskaźnik powyżej 60% oznacza wysoki stopień urbanizacji. Wskaźnik urbanizacji dla Polski to 62%.

Zjawisko urbanizacji powiązane jest z industrializacją czyli uprzemysłowieniem.

Wyróżniamy 4 etapy urbanizacji:

• wstępny

• urbanizacja (intensywny napływ ludności, powstanie slumsów i bogatych przedmieść)

• dezurbanizacja (stabilizacja liczby ludności, wyludnienie przedmieść)

• reurbanizacja (rozrost terenów podmiejskich i odrodzenie śródmieścia)

Historia miast:

W starożytności istniały tylko 2 miasta z populacją przewyższającą milion mieszkańców - Rzym i Aleksandria.

W epoce kolonialnej powstawały miasta portowe - ośrodki handlowe na wybrzeżach nowego świata.

Rewolucja przemysłowa spowodowała gwałtowny rozwój miast. Istniało zapotrzebowanie na ludzi w przemyśle a mechanizacja rolnictwa spowodowała, że ten sektor nie potrzebował już aż tak wielkiej ilości rąk do pracy.

W 1800 roku w miastach mieszkało 3% populacji świata, w 1900 już 14% a w 2000 już ponad połowa.

Aglomeracja to miasto wraz z przedmieściami. Konurbacja to kilka połączonych miast. Megalopolis to bardzo duzy kompleks wielu miast.

Pozytywne i negatywne konsekwencje urbanizacji:

plusy	minusy
łatwiejszy dostęp i mozliwość wyboru pracy	przeludnienie
dostęp do oświaty, kultury, opieki zdrowotnej	wzrost przestępczości
rozwój gospodarki (odchodzenie z rolnictwa do przemysłu i usług)	deficyt wody pitnej
	degradacja środowiska
	nasilenie się chorób zakaźnych
	obniżenie jakosci życia (slumsy)

III - Struktura ludności wg płci, wieku i stanu cywilnego

Strukturę płci obrazują wspóczynnik feminizacji i maskulenizacji. Częściej stosowany jest ten pierwszy. Można go przedstawiać w dwóch formach:

• ilość kobiet/ogólna liczba ludności

• ilość kobiet/ilość mężczyzn

Wskaźniki płci są bardzo zróżnicowane. Niektóre powody tego zróznicowania to:

• polityka państw takich jak Chiny czy Indie, które dążą do zahamowania nadmiernego przyrostu naturalnego między innymi za pomocą zmniejszenia wskaźnika feminizacji

• duża śmiertelność kobiet przy porodzie w krajach III świata spowodowana słabą jakością opieki medycznej

• zjawisko nadumieralności meżczyzn, szczególnie nasilone w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

Strukturę wieku klasyfikuje się najczęściej w następujące sposoby:

• podstawowy - grupy jednoroczne

• biologiczny (dzieci, dorośli, starsi)

• grupy pięcioletnie

• ekonomiczny (wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny)

Strukturę wieku obrazuje się często na wykresach zwanych piramidami wieku.

Na strukturę wieku w danym państwie wpływ mają 3 podstawowe czynniki:

• urodzenia

• zgony

• migracje

W Europie istnieje obecnie poważny problem jakim jest proces starzenia się społeczeństw. Polega on na znacznym wzroście odsetka ludności w wieku poprodukcyjnym. Jego powodem jest zmieniający się styl życia i odchodzenie od modelu rodziny wielodzietnej na rzecz modelu 2+2 lub nawet 2+1 oraz rozwój medycyny znacznie zwiększający przeciętną długość życia. Efekty tego procesu mogą być dramatyczne. W przyszłości nie będzie miał kto pracować na emerytury ludności będącej obecnie w wieku produkcyjnym. Rozwiązaniem może być sprowadzenie duzej liczby imigrantów z państw, których proces starzenia się społeczeństwa nie dotknął.

IV - Struktura społeczno-zawodowa oraz zatrudnienia

Podstawowa zmiana jaka zaszła lub zachodzi w światowych gospodarkach wraz z ich rozwojem to odchodzenie od rolnictwa na rzecz przemysłu i usług. Powody tej tendencji to:

• rozwój technologiczny

• zmiana stylu życia

• mechanizacja

• urbanizacja

Czynniki określające strukture społeczno-zawodową:

• stopień uprzemysłowienia (zatrudnienie w przemyśle)

• stosunek ludności w wieku produkcyjnym do całości polulacji

• wskaźnik bezrobocia

W latach 90. w Polsce zmieniła się znacznie struktura wykształcenia. Bardzo wielu ludzi zaczęło starać się o dyplom magistra. Winikało to ze zmiany świadomości ludzi. Nobilitowana została nauka przy kompromitacji proletariatu. Niemały wpływ miała na to działalność państwa. Należało poprawić statystykę ludzi z wykształceniem wyższym. W związku z tym zaczęto propagować wyższe wykształcenie i zwiększać limity przyjęć na studia, szczególnie na stosunkowo tanie kierunki.

V - Ruch naturalny ludności

Na ruch naturalny ludności składają się małżeństwa, rozwody, urodzenia i zgony. Między tymi elementami istnieją silne zależności.

Małżeńskość to proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce małżeństwa i rozwodu czyli intensywność tych zjawisk, ich zmiany i zróżnicowanie demograficzne.

Samo małżeństwo to zgodnie z polskim prawem związek jednego mężczyzny i jednej kobiety. Małżeństwo może być rozwiązane przez śmierć lub rozwód.

Rozwód to rozwiązanie związku małżeńskiego przez odpowiedni sąd w formie przypisanej prawem.

Żywe urodzenie to całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, który po tej czynności wykazuje jakiekolwiek oznaki życia.

Urodzenie martwe natomiast to zgon następujacy przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem dziecka z ustroju matki.

Płodność to stosunek liczby urodzeń w danym okresie do liczby kobiet w wieku płodnym.

Rodność to stosunek liczby urodzeń w danym okresie do ogólnej liczby ludności.

Dzietność to ilość dzieci rodzonych przez statystyczną kobietę.

Zgon definiuje się jako stan ustania oznak życia z powodu nieodwracalnego załamania funkcji organizmu.

VI - Migracje

Migracje wewnętrzne to zmiany miejsca pobytu stałego lub czasowego, związane z przekroczeniem granicy administracyjnej miasta lub gminy. Do migracji wewnętrznych zalicza się również przemeldowania z pobytu czasowego na pobyt stały. Zmiana miejsca zamieszkania w ramach tej samej jednostki administracyjnej nie jest traktowana jako migracja. Migracją nie jest również przemieszczenie krótkotrwałe na czas do 2 miesięcy.

Migracje zagraniczne to przemieszczenia stałe lub czasowe, w których następuje przekroczenie granicy państwa. Z punktu widzenia państwa opuszczanego migracja jest emigracją, natomiast z punktu widzenia państwa przyjmującego jest imigracją.

Migracje długookresowe to migracje na co najmniej 12 miesięcy. Można określać czas pobytu w kategorii czasu zamierzanego pobytu jak i pobytu faktycznego.

Migracje krótkookresowe to migracje na czas od 2 do 12 miesięcy.

Migracje na pobyt stały są szczególną formą migracji długookresowych i związane są z osiedlaniem się w nowym miejscu. Przypadki migracji na pobyt stały znajdują odzwierciedlenie w ewidencji ludności.

Migracje czasowe dotyczy zarówno migracji długo- jak i krótkookresowych. Jej charakterystyczną cechą jest brak zamiaru migranta do pozostania w danym miejscu na stałe.

Repatriant to osoba powracająca do kraju w sposób prawnie zorganizowany po stałym lub długokresowym pobycie za granicą. Wyjazd z kraju mógł mieć charakter przymusowy ale również dobrowolny.

Kraj urodzenia to kraj, w którym dana osoba przyszła na świat, przy zastrzeżeniu, że uwzględnia się aktualne granice państw. Jeżeli ktoś urodził się we Lwowie przed 1939 rokiem to pomimo tego, że były to wtedy ziemie polskie, jego krajem urodzenia jest Ukraina.

Obywatelstwo to prawna więź między osobą a państwem. Obywatelstwo nie definiuje pochodzenia etnicznego ani narodowości.

Cudzoziemiec to osoba nie posiadająca obywatelstwa państwa, w którym aktualnie się znajduje.

Bezpaństwowiec to osoba nie posiadająca obywatelstwa żadnego kraju.

Uchodźca to osoba przebywająca poza granicami państwa, którego obywatelstwo posiada, ze względu na obawę przed prześladowaniem. Powodem prześladowania może być rasa, religia, narodowość, przynalezność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne.

Azyl poza Polską jest synonimem statusu uchodźcy. W Polsce jednak oznacza oddzielną instytucję uregulowaną konstytucyjnie i ustawowo. Azyl jest nadawany wyjątkowo i tylko gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej.

Strumień migracyjny to liczba migrantów wyjeżdżających z kraju lub do niego przyjeżdżających w danym okresie.

Zasoby imigracyjne to ilośc imigrantów w kraju w danym momencie.

Przyczyny migracji mogą być różne. Przyjąć należy, że migranta coś z kraju ojczystego musi wypychać a coś innego go do nowego kraju przyciągać. Przykładowe przyczyny migracji to:

• chęć polepszenia statusu materialnego

• zapewnienie sobie wygody

• ucieczka przed represjami

• dostępność gruntów uprawnych lub zatrudnienia

• chęć dołączenia do rodziny

Teorie imigracji:

• model oczekiwanej wartości - człowiek, mając wybór, zawsze dąży do uzyskania dla siebie jak największych korzyści. W tym modelu jednostka migruje, ponieważ uważa, że jest to droga do uzyskania tychże korzyści.

• model progu stresu - naruszenie równowagi między potrzebami a warunkami powoduje stres. Stres ten może doprowadzić do poszukiwania nowego miejsca zamieszkania.

• model relatywnej deprywacji i relatywnej frustracji - zakłada, że zawsze istnieje różnica między tym czego jednostka oczekuje, a tym co faktycznie ma (człowiekowi zawsze jest mało). Istnieje tu pewien mechanizm: jednostka jest pozbawiona jakiegoś dobra. Zauważa to dobro u kogoś innego i dochodzi do przekonania, że jej też się ono należy. Aby je osiągnąć jest gotowa do migracji.

• model kosztów - korzyści ekonomicznych - jest to model czysto ekonomiczny zakładający, że jednostka migruje gdy korzyści płynące z tej migracji przewyższają jej koszty.

• model ciążenia - jest to teoria angielskiego geografa Ravensteina pochodząca z XIX wieku. Mówi ona, że głównym powodem migracji są względy ekonomiczne a liczba osób migrujących zmniejsza się w miarę powiększania odległości od kraju macierzystego. Innymi słowy, ludzie migrują żeby zarobić ale nie chcą się za bardzo oddalać od swojego państwa. Ravenstein zakładał również, że wraz z rozwojem środków komunikacji liczba migrantów będzie wzrastać a największe strumienie migracji powstaną na osi Indie-Chiny-Rosja. Ostatni punkt tej teorii na razie się jednak nie sprawdził.

• teoria push-and-pull - zakłada, że decyzja o migracji jest złożonym procesem i nalezy ją analizując przez sprawdzenie czynników wypychających i przyciagających. Do czynników wypychających należą: konflikty zbrojne, totalitaryzm, prześladowania, przesiedlenia, dyskryminacja mniejszości (lub większości), terroryzm, pogwałcenie praw człowieka, ubóstwo, głód, bezrobocie czy kataklizmy. Do czynników przyciągających natomiast można zaliczyć: gwarancje socjalne, chłonny rynek pracy, możliwość kształcenia się, rozwój gospodarczy, szanse na dobrobyt, stabilność polityczną, demokrację, pluralizm, ochronę praw człowieka czy przestrzeń do życia.

• teoria wyboru społecznego (Nowa Ekonomia Migracji) - zwraca uwagę na fakt, że decyzje w sprawie migracji podejmowane są kolektywnie, w grupach społecznych takich jak rodzina. Nowa Ekonomia Migracji oznacza teorię gospodarstwa domowego, według której rodzina wysyła za granicę jedno lub więcej dzieci, pokrywa ich koszty utrzymania do czasu znalezienia pracy w zamian za co migrant zobowiązuje się przysyłać później do domu część zarobionych pieniędzy.

---