Jarymowicz „CZY JESTEŚMY EGOISTAMI” w „Złudzenia, które pozwalają żyć.”
Reguły rządzące przetwarzaniem informacji są rozmaite, ale spora ich część jest związana ze szczególnym znaczeniem własnej osoby dla samego siebie, w tym ze szczególnym znaczeniem informacji o sobie. Jest ono przyczyną wielu tendencyjnych zniekształceń w przetwarzaniu wszelkich informacji docierających do umysłu. Jedna z ważniejszych wśród takich reguł polega na bronieniu się podmiotu przed informacjami niekorzystnymi z punktu widzenia kryteriów oceny własnej wartości. Jeśli więc nie akceptujemy postaw egoistycznych to mamy duże szanse nie dostrzec ich u samych siebie.
Możemy reagować obronnie na informacje dotyczące innych osób, o ile doszło do silnej identyfikacji, silnego utożsamiania się z nimi. Silnie zidentyfikowani z kimś reagujemy na informacje o nim podobnie jak na informacje o sobie samym.
Przeświadczenie - egoista dokonuje świadomego wyboru pomiędzy interesem własnym a cudzym, lekceważąc ten ostatni. Tymczasem wiele naszych zachowań egoistycznych przebiega poza świadomością podmiotu, co do takiego ich charakteru, gdy nie zdajemy sobie sprawy ani z tego, iż kierujemy się interesem własnym ani z tego, że działamy na szkodę innych.
Zachowania egoistyczne mogą, zatem wynikać z nieświadomości konfliktu interesów, a nie ze złych intencji. Egoizm jest zjawiskiem interpersonalnym zachodzi w relacji, między co najmniej dwiema osobami.
Oprócz zachowań jawnie cynicznych, agresywnych i brutalnych, potrafimy stosować rozmaite wyrafinowane formy zabiegów służących realizacji własnych interesów. Do nich można przede wszystkim zaliczyć umiejętne oszukiwanie i tzw. zachowania ingracjacyjne, polegające na przymilaniu się.
Egoizm niezamierzony jest oparty na pewnym szczególnym rodzaju koncentracji na samym sobie, utrudniającym trafne widzenie i rozumienie tak innych jak i... samego siebie - na tzw. egocentryzmie.
PROCESY SAMOOSZUKIWANIA wg A.Greenwalda to procesy polegające na takim przetwarzaniu informacji o sobie samym, że prowadzi ono do selektywnego ukrycia niektórych z nich przed świadomością.
W koncepcji Freuda EGO - „ja”, jako podmiotowa warstwa psychiki znajduje się pod stałym naporem 2 potężnych, a zarazem wzajemnie przeciwstawnych sił: Biologicznych (popędów) i społecznych (oddziałujących przez superego). Popędy popychają ku poszukiwaniu przyjemności a superego - tę naturalną zakazaną skłonność atakują całym arsenałów nakazów i zakazów.
Przed samym sobą chronić może oszukiwanie siebie, ukrywanie przed świadomością treści świadczących o „ja” niepochlebnie, słowem stwarzanie sobie iluzji, które pozwalają zachować komfort emocjonalny.
Mechanizmy obronne pozwalają żyć, ułatwiają przeżycie trudnych kłopotliwych emocjonalnie sytuacji. Z drugiej strony, te same mechanizmy mogą przyczyniać się do zaburzenia równowagi jeśli trafny wgląd w rzeczywistość zostanie całkowicie zastąpiony przez iluzje.
Tracąc wgląd we własne „ja” tracimy szanse na porozumienie się ze światem. Samooszukiwanie jest, więc „narzędziem „ja” Czasami wspomaga, ale czasami bywa niebezpieczną „zabawką” osłabiającą „ja”. Obronność spełnia wówczas funkcję paradoksalną: chroniąc, bowiem strefę doznań, odczuć, samoświadomości, zakłóca równowagę osobowości, utrudnia przystosowanie i hamuje rozwój.
Piaget - naturalną właściwością umysłu dziecięcego jest pierwotna niezdolność przekroczenia własnego punktu widzenia. Także umysł dorosłej osoby pełen jest takich „dziecięcy nieudolności: nieudolności decentracji - niezależności spojrzenia na sprawy z punktu widzenia innej osoby, innego ugrupowania, innej epoki. Warunkiem usunięcia tego egotyzmu jest rzeczywisty postęp: rozwój wiedzy o złożoności świata, względności prawd, różnorodności perspektyw. Bez takiej wiedzy człowiek pozostaje zanurzony w swej subiektywnej perspektywie.
EGOCENTRYZM - kierowanie uwagi na własną osobę w warunkach zdolności do przenoszenia jej z obiektu na obiekt.
EGOCENTRYZM OBRONNY - kierowanie uwagi na „ja” w warunkach zagrożenia, w celach obronnych. Jest nieświadomością ukrytego przed samym sobą.
EGOCENTRYZM PIERWOTNY - utrzymywanie uwagi na własnych doznaniach, odczuciach, przeżyciach przy braku zdolności decentracji. Jest on nieświadomością nieznanego.
Przed świadomością są ukryte nie tylko określone treści, ale i reguły przetwarzania, niemal niemożliwe do wykrycia.
TOTALITARNE EGO - A. Greenwald użył tego określenia w odniesieniu do „ja”, które - nie tylko dla obrony przed atakiem, ale i dla umocnienia własnej pozycji - dokonuje złożonych manipulacji na informacjach, poza czynnością podmiotu.
Wśród nieświadomych zniekształceń w przetwarzaniu inf., służących obronie interesów „ja” można wyliczyć (obok związanych z obroną poczucia własnej wartości) zniekształcenia wynikające z potrzeby dookreślenia własnej tożsamości. Jednym z jej przejawów jest dążenie do zachowania własnej odrębności, które sprawia, że człowiek broni się bezwiednie przed informacjami świadczącymi o jego wysokim poziomie podobieństwa do innych ludzi, tak jakby bojąc się utraty rozeznania, co do własnej tożsamości.
Wystarczy by jakieś treści zostały po prostu zarejestrowane przez zmysły i w jakiś sposób zakodowane, aby wzbudzały pewien afekt „swojskości”, zabarwiony pozytywnie.
Poznawcza reprezentacja własnej osoby funkcjonuje podobnie jak prototypy poznawcze. - PROTOTYP - wzorzec poznawczy stanowiący układ odniesienia dla percepcji rozmaitych obiektów.
ASYMETRIA PODOBIEŃSTWA - im bardziej prototypowy jest dany obiekt, tym większe złudzenie polegające na tym, że jest on mniej podobny do innych obiektów niż owe obiekty podobne do niego.
Gdy badani opisywali najpierw siebie, a potem inną osobę, to podobieństwo opisów „ja - on” było znacząco większe, niż gdy najpierw skupiali uwagę na opisie innej osoby, a potem opisywali samych siebie. Nie w każdych warunkach „ja” spełnia funkcję prototypu.
MOTYWY ENDOCENTRYCZNE - polegają na podejmowaniu działań na rzecz innych dla uniknięcia wew. kar (w postaci poczucia winy czy wstydu) lub dla uzyskania wew. nagród (w postaci zadowolenia z siebie, podtrzymania dobrego mniemania o sobie czy przeżycia dumy). Są to motywacje, które powstają w obliczu potrzeb otoczenia, ale celem działania jest nie tylko przyczynienie się do dobra cudzego, ale i spełnienia własnych oczekiwań, co do samego siebie. Czynności są, więc zorientowane na uzyskanie owej wewnętrznej satysfakcji, a kiedy szansa taka zanika, spada także motywacja do działania. Mamy tu do czynienia z następującymi mechanizmem zaangażowania się w cudze sprawy: poruszają nas cudze one o tyle tylko, o ile zareagowanie czy nie zareagowanie na nie może przyczyniać się do zadowolenia czy niezadowolenia z samego siebie. Mamy tu, więc do czynienia ze szlachetnością czynów i pewną prozaicznością pobudek. Są one powiązane z określonym „własnym interesem”: z chęcią podtrzymania dobrego mniemania o sobie. Nie nazywamy ich jednak egoistycznymi: są przecież związane z intencją zrealizowani cudzych celów.
J. Reykowski wskazał, że źródłem zachowań prospołecznych może być po prostu chęć przyczynienia się do czegoś, a raczej chęć zdziałania czegoś, w sytuacjach znudzenia i poszukiwania stymulacji. Przy pewnej empatycznej wrażliwości możemy czuć się tak udręczeni cudzymi cierpieniami, że chcemy za wszelką cenę zrobić, coś by sytuacja uległa zmianie a nasz komfort został przywrócony. Znany też jest fakt istnienia związku pomiędzy przeżywaniem lęków i dążeniami afiliatywnymi: dążeniami do miłych, ciepłych kontaktów z innymi ludźmi. Ta chęć zbliżenia ma na celu uzyskanie wsparcia, zwiększenie poczucia bezpieczeństwa a jej następstwem może być motywacja do uczynienia czegoś dla osoby czy osób, do których podmiot lgnie.
MOTWACJE ENDOCENTRYCZNE - kojarzyć się mogą ze zdolnością człowieka do czynów szlachetnych i pięknych, mimo że centralną postacią w relacjach podmiotu ze światem jest sam podmiot, a nie świat zewnętrzny a głównym celem jego działań jest zaspokojenie jakiejś własnej potrzeby. Motywacje te mogą być jednak dostosowane do własnych potrzeb tak dalece, że bliźniemu przynoszą szkody zamiast korzyści. Nasze dobre intencje rozmijać się mogą z potrzebami naszych partnerów, a nasze pojmowanie ich dobra - ich rzeczywistym dobrem.
MOTYWY EGZOCENTRYCZNE - są związane z tworzeniem się w umyśle tzw. struktur „poza ja” (systemów informacji dotyczących rzeczywistości zewnętrznej) i koncentracją uwagi podmiotu na stanach otoczenia, a nie własnych. Odbywa się to za pośrednictwem decentracji i poznawczego „przejmowani perspektywy” otoczenia, „chodzenia” w cudzą rolę, w cudze położenie. Podejmowane pod wpływem tego rodzaju koncentracji działania są ukierunkowane na zmianę sytuacji w otoczeniu, a nie w samym sobie.
Wpływ świata zewnętrznego polega częściowo na przywłaszczaniu sobie przez „ja” jego norm, wartości i wzorców działań.
Potężnym źródłem motywacji jest tzw. rozbieżność poznawcza prowadząca do nieprzyjemnego emocjonalnie poczucia dysonansu. Dysonans pojawia się, oczywiście nie tylko wtedy, gdy chodzi o „ja”, ale także i wtedy, gdy napływające informacje dotyczą rzeczywistości zewnętrznej i nie są zgodne z posiadanymi poznawczymi schematami świata. A że własne schematy zmieniamy opornie, powstaje tendencja do zniekształcania informacji lub... zmieniania świata.
Reykowski - Standardy pozaosobiste istotne dla wzbudzania motywacji do zmieniania istniejącego stanu rzeczy:
Standardy normalne - „poza ja” biorą się z obserwacji świata i kształtowani się w umyśle wiedzy o nim - wiedzy o tym, jaki świat jest. Powstaje pewne pojęcie normy tego, co typowe i naturalne
Standardy idealne „poza ja” to wizje lepszego świata. Powstają dzięki obserwacji lepszego życia lub są generowane przez twórczy umysł. Popychają ku ulepszeniu, upiększeniu, podnoszeniu na wyżyny tego, co „normalne”.
W przypadku mechanizmów endocentrycznych uzyskanie satysfakcji jest celem podejmowanego działania, zaś w przypadku mechanizmów egzocentrycznych satysfakcja może być nieoczekiwanym następstwem, skutkiem działania podjętego ze względu na inny cel. Co więcej, może się pojawić nawet i wtedy, gdy do realizacji celu przyczyni się ktoś inny. Satysfakcja nie jest bowiem następstwem jakiejś zmiany własnego stanu, lecz poprawy sytuacji zewnętrznej, zmiany dotyczącej innej osoby czy cudzych spraw - o ile zmiany te są zgodne ze standardami „poza ja”: uznawanymi przez podmiot kryteriom dobra, sprawiedliwości itp.
W toku rozwoju podmiot staje się przedmiotem dla samego siebie. Możliwa staje się rozmowa z samym sobą i samopoznanie. Tworzy się system informacji o samym sobie, zwany samowiedzą, „Ja” ma wizję własnego „ja” - a dzięki temu zyskuje też stopniowo władzę nad „ja”.
JA PODMIOTOWE - to sfera doznań, odczuć i świadomości (ja doznające i ja poznające) a także pragnień i sprawstwa (ja obdarzone wolą, ja jako podmiot działania). Jest ono poznawalne za pośrednictwem obserwowalnych w funkcjonowaniu człowieka ustosunkowań emocjonalnych, manifestowanych upodobań, postaw, dokonywanych wyborów, podejmowanych celów itp.
JA PRZEDMIOTOWE - sfera podlegająca kontroli ze strony „ja podmiotowego” jako sfera dostępnych obserwacjom reakcji i zachowań (nad którymi „ja podmiotowe sprawuje kontrole rzeczywistą) oraz sfera poznawczych reprezentacji własnej osoby(podlegająca kontroli poznawczej, wglądowi i wartościowaniu)
SAMOPOZNANIE jest warunkiem koniecznym wszelkich procesów świadomego samosterowania, sprawowania przez podmiot kontroli rzeczywistej, faktycznego osiągani pożądanych zmian w samym sobie. Zdolność ta jest upośredniona przez ściśle powiązane z procesami samopoznania - procesy wartościowania siebie i świata. Rozwojowi samowiedzy towarzyszy rozwój systemu wartości i tworzenia się wizji „ja idealnego”, co łącznie stanowi podstawę samoocen. Na początku nie ma jednak samowiedzy, nie ma pojęcia „ja”. Procesy rozwojowe polegają na dokonywaniu refleksji nad samym sobą, na próbach zrozumienia siebie i dookreślenia własnej tożsamości.
Fundamentalnym procesem leżącym u podstaw poznawania samego siebie jest proces różnicowania „ja” - „nie ja”: proces dookreślania tego, co specyficznie własne, unikalne na tle całego otaczającego świata. Szczególną zaś rolę pośredniczącą w osiąganiu wglądu w ja pełnią porównania siebie z innymi ludźmi.
Niezgodność tego, co w świecie zewnętrznym i wewnętrznym prowokuje rozważanie własnego punktu widzenia i opowiedzenia się za czymś, wymusza rozwój samodzielności
Fundamentalne znaczenie dla rozwoju ma uformowanie się elementarnej struktury „ja”.
Dokonuje się ono dzięki doznaniu świadomości własnego istnienia i poznawczemu odkryciu „ja”. To odkrycie „ja” to wyodrębnienie się podmiotu i utworzenie się podstawowego schematu, do którego odnoszone sa później wszelkie dalsze doświadczenia umożliwiające rozwój. Dalszy rozwój wymaga wzrostu zróżnicowania środowiska. Rozpoznawanie nowego polega na różnicowaniu. Milowy krok naprzód w rozwoju od pierwotnego egocentryzmu ko zdolności decentracji jest możliwy dzięki różnicowaniu ja - inni, narastaniu świadomości istnienia wokół odmiennych przekonań i perspektyw.
Poznanie i samopoznanie prowadzą ku dobremu, leżą bowiem u podstaw zdolności rozumienia świata, prowadzą ku odczuciu familiarności (gdy człowiek zapoznaje się z czymś, to powstaje wrażenie oswojenia, rodzaj odczucia zażyłości), dostarczają kryteriów do oceny dobre - złe.
ODKRYCIE „JA” - poznawcze uprzedmiotowienie samego siebie, samopoznanie i dookreślenie własnej tożsamości - prowadzi ku wyższym formom społecznego zaangażowania odrębnego jakościowo względem zaangażowań konformistycznych.
KONFORMIZM - podporządkowanie swojego myślenia i zachowania przekonaniom i wymaganiom otoczenia prowadzi do wspólnoty pozornej. Prawdziwa wspólnota jest możliwa, gdy podmiot o dookreślonej tożsamości i celach spostrzega podobieństwo celów własnych i cudzych, gdy rozróżniając pomiędzy tożsamością własną i cudzą, dostrzegając autonomię i odrębność drugiego podmiotu dostrzega wspólnotę celów.
Więź międzyludzka oparta jest na spostrzeganiu podobieństw i różnic.
Różnice są poszukiwane w zakresie „ja przedmiotowego” dzięki dostrzeganiu różnic „ja” zostaje rozpoznane.
Podobieństwa są nagradzające dla „ja podmiotowego” dzięki nim nie jest ono osamotnione
Bez różnicowania ja - inni, możemy całkowicie podlegać sterowaniu zewnętrznemu i działać prospołecznie wyłącznie z poczucia powinności. Gdy podmiot osiąga zdolność samosterowania, wówczas angażuje się z własnej woli.
W warunkach utrudniających indywiduację (poznawcze wyodrębnienie własnej osoby - ja przedmiotowego) podmiot koncentruje się automatycznie na obronie, a taka koncentracja stanowi tę formę egocentryzmu, na której szczególnie cierpi zdolność do pozaosobistego angażowania się.