Grzegolowska - Klarkowska „SAMOOBRONA PRZED SAMOOSZUKIWANIEM SIĘ”
Względna stabilność oraz spójność reprezentacji własnej osoby, którą zwiemy „strukturą ja” jest jednym z podstawowych warunków sprawnego funkcjonowania całego aparatu psychicznego.
„Struktura ja” nie tylko dąży do utrzymania stabilności w czasie oraz wewnętrznej spójności, ale także wymaga dowodów, iż jest dobra i wartościowa. Mówi się w tym przypadku o dążeniu do utrzymania pozytywnej samooceny oraz poczucia własnej wartości.
Pierwsza koncepcja psychologiczna wyjaśniająca, dlaczego ludzie oszukują samych siebie była psychoanaliza.
Początkowo Freud wiązał obronę z bolesnymi przeżyciami, procesy psychicznej samoobrony (zwane mechanizmami obronnymi) są spowodowanie cierpieniem wynikającym z konfliktu między pragnieniami człowieka a jego normami moralnymi i etycznymi. Tę koncepcję psychicznych mechanizmów obronnych można nazwać hedonistyczną, gdyż u źródeł obrony leży pragnienie unikani cierpienia.
Drugim etapem rozważań Freuda był etap homeostatyczny, gdzie podstawowego znaczenia nabrało pojęcie instynktu czy popędu instynktownego. Wg Freuda u podstaw wszelkich ludzkich zachowań leżą popędy instynktowne rozumiane jako wrodzone, biologicznie uwarunkowane siły napędowe.
Źródłem mechanizmów obronnych są okoliczności zewnętrzne blokujące swobodne ujście popędów instynktownych, a skutkami ich działania są brak świadomości popędu i lęk.
SAMOOSZUKIWANIE SIĘ polega więc na braku świadomego obrazu ważnych życiowych mechanizmów napędowych oraz treści z nimi skojarzonych. Samooszukiwanie w tym przypadku polega na odrzuceniu istotnego elementu wiedzy o sobie samym.
Ego uruchamia mechanizmy obronne wtedy, gdy pojawi się lęk sygnalizujący jakieś niebezpieczeństwo dla integracji psychicznej jednostki.
ZDARZENIA ISTOTNE DLA UTRWALENIA MECHANIZMÓW OBRONNYCH
Bezradność okresu dziecięcego
Groźba utraty opiekuna
Groźba kastracji
Groźba utraty miłości (u dziewczynek)
Poczucie winy za przekroczenie zakazów SUPEREGO.
U człowieka dorosłego rozmaite sytuacje mogą się kojarzyć z pierwotnym bolesnym zdarzeniem z dzieciństwa. Takie skojarzenia rodzą lęk i uruchamiają te mechanizmy obronne, które się w dzieciństwie utrwaliły dla przeciwdziałania pierwotnemu bolesnemu zdarzeniu.
SAMOOSZUKIWANIE SIĘ polegające na usuwaniu ze świadomości swoich najbardziej naturalnych dążeń oraz wszystkiego, co się kojarzy z nimi lub z karą za ich ujawnianie, to cena, jaką musi zachować dziecko za zachowanie opieki, miłości i szacunku rodziców i otoczenia społecznego. To cena, jaką musi zapłacić za wyzwolenie się od lęku.
Neopsychoanaliza traktowała nadal lęk jako podstawową przyczynę obronnego samooszukiwania się, obronnej ucieczki przed konfrontacją z samym sobą. Źródeł lęku upatrywano w nieprawidłowościach społecznych kontaktów człowieka, w jego samotności, bezradności czy wrogości, izolacji społecznej i wadliwych kontaktów miedzy matką a dzieckiem.
Współczesna psychologia ujmuje człowieka jako podmiot, a zarazem przedmiot poznania. Człowiek stara się niczym naukowiec poznać, uporządkować w swoim umyśle i zrozumieć otaczający go świat oraz siebie samego. Podstawowa kategorią w poznawaniu świata i własnej osoby jest wiedza.
SAMOWIEDZA - wiedza dotycząca samego siebie.
Uporządkowany system reprezentacji doświadczeń dotyczących własnej osoby nazywa się STRUKTURĄ JA
STRUKTURA JA jest:
Względnie stabilna
Zorganizowana hierarchicznie ( pewne elementy wiedzy o sobie samym są ważniejsze inne zaś mniej ważne)
Gdy „struktura ja”, się utrwali zaczyna wpływać na to, jak kolejne doświadczenia są przez jednostkę odbierane, jakie im nadaje znaczenie i jak łatwo bądź trudno zostają one zapamiętane. Łatwiej dostrzegane i zapamiętywane są te doświadczenia, które odnoszą się do „ja”, dla nich bowiem w istniejącej jego strukturze wytworzyły się pewne „matryce” czy „szablony”.
Podstawowymi elementami, z których zbudowane jest własne „ja”, są te wszystkie twierdzenia, zdania, obrazy, wyobrażenia i odczucia, które pozwalają nam określić, kim jesteśmy, a więc wyznaczają naszą tożsamość. Są to wszystkie te opisowe elementy naszych uogólnionych doświadczeń, które mają pewną stałość, powtarzalność, które były wczoraj i dziś i co do których sądzimy, że będą nas charakteryzować także w przyszłości. To wyznacza nasze poczucie osobistej tożsamości poczucie ciągłości i spójności. Ale na naszą tożsamość składają się także te wszystkie składniki naszej samowiedzy, które świadczą o naszej specyfice i unikatowości. One wyznaczają nasza tożsamość indywidualną (to co odróżnia nas od innych). I są też takie elementy naszej samowiedzy, jakie dzielimy z ważnymi dla nas grupami społecznym, wspólne dla na i dla ludzi, z którymi się utożsamiamy, z którymi czujemy więź. One wyznaczają tożsamość grupową.
Ważnym czynnikiem naszego „ja” jest to, jak siebie wartościujemy. Nasza struktura „ja” jest określona przez:
To, za kogo się uważamy
To, jak się oceniamy
Istotnym wyznacznikiem naszego „ja” jest nasza samoocena.
Nasze „Ja”
Steruje zachowaniem
Czyni je zintegrowanym, celowym i ukierunkowanym
By kontrola i integracja zachowania były możliwe, muszą być spełnione 2 podstawowe warunki:
Nasze ja musi mieć gwarantowaną pewną stabilność i spójność wewnętrzną.
Nasze ja musi mieć pozytywną wartość.
Gdy człowiek dowiaduje się od innych lub wnioskuje z własnych zachowań, że nie jest tym, kim sądził, że jest, jego „ja” jest zagrożone.
„Ja jest zagrożone także wtedy, gdy człowiek traci poczucie kontroli nad rzeczywistością, gdy jego własne zachowanie lub zdarzenia w świecie zewnętrznym wymykają się jego wpływowi.
Zagrożeniem mogą być nie dające się pogodzić niespójności w obrębie własnego „ja” (np. gdy człowiek wie, że kocha kogoś a zarazem wie, że ten ktoś go drażni). Z tym zagrożeniem człowiek może sobie radzić poprzez oszukiwanie samego siebie poprzez usuwanie ze świadomości tych elementów wiedzy o sobie, które są niewygodnie, sprzeczne niezgodne z tym, jaki siebie człowiek widzi lub chciałby widzieć.
ŚRODKI I NARZĘDZIA SAMOOBRONY (PRZEJAWY SAMOOSZUKIWANIA)
Obronność percepcyjna - niedostrzeganie tego, co zagraża l z zagrożeniem się kojarz. Jest formą obrony prze wszystkim przed nie akceptowanymi czy zagrażającymi elementami świata zewnętrznego. Często źródło zagrożenia tkwi w naszych własnych pragnieniach, uczuciach, postawach. Kiedy tak się dzieje, obrona może polegać na zaprzeczaniu zagrażającym pragnieniom lub uczuciom, na manifestowaniu postawy „nieprawda, że” lub „nie chcę tego”. To okłamywanie nie jest świadome.
Reakcja upozorowana - mechanizm obronny polega na przesadnym, sztywnym i nie dostosowanym do wymogów sytuacji manifestowaniu na zewnątrz postaw, motywów i uczuć przeciwnych do tych, które są nieświadomie odczuwane. Człowiek maskuje nie akceptowane przez siebie impulsy poprzez rozwój tendencji przeciwnej.
Odwrócenie - maskująca tendencja przeciwna przejawia się tylko wobec jednego obiektu
Wyparcie - psychiczny mechanizm odrzucenia i niedopuszczania do świadomości oraz zapominania przykrych zdarzeń, sytuacji, emocji oraz tego wszystkiego, co kojarząc się z nimi może je ponownie przywołać do naszej świadomości. Mechanizm ten działa poza naszą kontrolą, jest automatyczny. Musi ono działać stale, nie może słabnąć na chwile, bo wtedy wyparte treści zostaną uświadomione. Materiał, który ulega wyparciu nie ginie, jest motywowanym selektywnym zapominaniem. Materiał jest przechowywany w nieświadomości.
Anulowanie - unieszkodliwianie nieakceptowanych lub lękorodnych czynów czy zdarzeń, zarówno przeszłych jak i potencjalnie możliwych. Pokuta czy wynagrodzenie komuś wyrządzonej szkody mają na celu zmazanie winy za przewinienia
Fantazjowanie - ucieczka w marzenia (n. p. przy poczuciu malej wartości)
Idealizacja - wyolbrzymianie wartości i znaczenia jakiejś osoby, grupy, rodziny czy innego obiektu w celu niedopuszczenia do świadomości bolesnych i nieakceptowanych aspektów tego obiektu, związku z nim czy naszej agresji wobec niego. Gdy nie możemy sami sprostać własnym ambicjom i ideałom rzutujemy je na kogoś innego.
Obronna identyfikacja - ktoś, kogo spostrzegamy jako wzór cnót, może stać się obiektem swoistego naśladownictwa, możemy dzięki temu poczuć sie lepiej
Izolacja - oddzielenie naszych uczuć od naszych działań lub inne formy pozbawienia doświadczeń ich negatywnej otoczki emocjonalnej
Kompensacja - zastępcze formy pokonywania swoich braków czy defektów. Służy redukcji napięcia wynikającego z uświadomienia sobie własnych defektów poprzez szczególne rozwijanie słabych stron.
Projekcja - przypisywanie innym własnych nieakceptowanych i nieuświadomionych cech, motywów czy emocji w celu redukcji lęku i cierpienia wynikających z posiadania tych właściwości. Jednym z przejawów jest obarczanie innych ludzi winą za własne nieakceptowane zachowania.
Przemieszczenie - zastępcze rozładowanie emocji np. rąbane drewna.
Racjonalizacja - usprawiedliwianie lub mylne uzasadnianie nie akceptowanych impulsów, potrzeb, uczuć, zachowań i motywów tak, aby mogły być tolerowane i akceptowane. Chroni nas przed poczuciem zawodu i upokorzenia, które powstaje gdy nie zostaną zaspokojone nasze pragnienia.
Każdy człowiek ma swój własny repertuar technik samoobrony psychicznej. Wszystkie one mają pewne cechy wspólne. Są to błędy i zniekształcenia celowe, umotywowane i ukierunkowane. Występują wtedy, gdy zagrożone jest nasz „ja” i służą unieszkodliwieniu tego zagrożenia. Sygnałem ostrzegawczym uruchamiającym mechanizmy obronne jest lęk lub inne przykre emocje.
Wszystkie mechanizmy obronne chronią przed zagrożeniem „ja” poprzez odcinanie lub zniekształcenia sygnałów zagrożenia, nadawanie informacjom nowych znaczeń. Zniekształcają nasza wiedze o świecie i naszą samowiedzę. Wszystkie są formami samooszukiwania się, choć wcale tego nie jesteśmy świadomi. Świadomość to końcowa faza przetwarzania informacji.
Życie codzienne pokazuje, że ludzie często nie słyszą tego, czego nie chcą słyszeć.
H. Sackiem i R. Gur określili warunki konieczne i wystarczające by można było mówić o samooszukiwaniu się. Są one następujące:
Jednostka musi mieć 2 sprzeczne przekonania
Te 2 przekonania muszą występować równocześnie
Jedno z tych przekonań musi być nieświadome i ten brak świadomości jest umotywowany.
KONSEKWENCJE MECHANIZMÓW OBRONNYCH:
Pierwotne korzyści wewnętrzne w postaci osłabienia bolesnej emocji
Pierwotne korzyści zewnętrzne w postaci ograniczonego i zniekształconego zaspokojenia wypartego popędu
Korzyści wtórne w postaci innych zysków osiąganych z przejawianych objawów neurotycznych, jeżeli dojdzie do ich ukształtowani się w wyniku działania mechanizmów obronnych
Mniej zniekształceń obronnych będzie przejawiał ten, kto ma wysoką i adekwatną, ale i realistyczną ocenę samego siebie, kto jest poznawczo otwarty, a nie zamknięty na nowe informacje, kto nie jest egocentrycznie nastawiony do świata, lecz potrafi przyjąć cudzy punkt widzenia.