Komu i do czego potrzebne są normy?

Życie społeczne, niezależnie od tego, jak dużo swobody pozostawia swoim uczestnikom, rządzi się pewnymi normami regulującymi ich zachowania. Są to normy różnego rodzaju, o różnym pochodzeniu, mocy oraz często obwarowane całkiem odmiennymi sankcjami. Skąd biorą się takie normy, dlaczego ludzie się do nich stosują i czy można je zmieniać - oto pytania, na które uczniowie szukają odpowiedzi.

Cele

Po zajęciach uczniowie powinni umieć:

• wymienić różne rodzaje norm regulujących zachowania jednostek w życiu społecznym oraz podać ich przykłady;

• uzasadnić potrzebę "społecznej kontroli" i wymienić różne jej formy;

• określić normy, odnoszące się do konkretnej sytuacji społecznej, w tym normy obowiązujące na lekcjach edukacji prawnej i obywatelskiej.

Środki dydaktyczne

1. Tekst "Z normami stykamy się od urodzenia..."

2. Jaka to norma?

3. Ćwiczenie: Co z tym zrobimy?

4. Tekst "Komu potrzebna jest kontrola społeczna?"

Przebieg zajęć

1. Powiedz uczniom, że zajęcia te dotyczyć będą szeroko rozumianych norm regulujących wszystkie sfery ludzkiego życia i umożliwiających funkcjonowanie społeczeństwa i państwa. Poproś, by uczniowie podali przykłady norm, i zapisuj je na tablicy. Następnie spróbujcie połączyć je w szersze kategorie. Rozdaj materiał pomocniczy nr 1 i poleć jego uważną lekturę oraz skonfrontowanie z kategoriami zapisanymi wcześniej na tablicy.

2. Zadaniem uczniów będzie teraz zastosowanie wiadomości uzyskanych po przeczytaniu tekstu Moniki Płatek i wykonanie ćwiczenia "Jaka to norma?". Po udzieleniu odpowiedzi na pytania uczniowie w ławce wymieniają się swoimi pracami i nawzajem sprawdzają poprawność rozwiązań. Skoryguj ewentualne błędy.

3. Zwróć uwagę, że wśród norm społecznych są zarówno takie, które pochodzą "z góry" (stanowione przez państwo normy prawne, regulamin pracy, opracowany przez zarząd firmy), jak i takie, które tworzone są niejako "od dołu". Z tymi drugimi mamy do czynienia na przykład wówczas, gdy grupa przyjaciół umawia się na wspólny rejs żeglarski. Może ona wtedy samodzielnie wypracować dodatkowe reguły, które obowiązywać będą tylko członków danej grupy. Zastanówcie się, które z tych norm łatwiej jest uznać za "swoje" i naprawdę je "uwewnętrznić". Oczywiście w życiu społecznym oba rodzaje norm są ze sobą zazwyczaj mocno powiązane, choć zdarzają się wyjątki - na przykład organizacja mafijna, której reguły wewnętrzne są całkowicie niezgodne z podstawowymi normami moralnymi i prawnymi. Z oboma rodzajami norm uczniowie będą mieli do czynienia w trakcie wykonywania kolejnego ćwiczenia "Co z tym zrobimy?". Gdy zakończą pracę (w parach lub grupach), omówcie na forum klasy poszczególne przypadki naruszania (lub tylko zagrożenia) norm oraz propozycje rozwiązania przedstawionych w ćwiczeniu trudnych sytuacji.

4. Jak widać to było w poprzednich dwóch ćwiczeniach, same normy - nawet najlepiej sformułowane - jeszcze nie wystarczą. Muszą istnieć mechanizmy, skłaniające ludzi do ich przestrzegania. Powiedz uczniom, że warunkiem funkcjonowania społeczeństwa jest "kontrola społeczna", to znaczy taki system działań - formalnych i nieformalnych - z pomocą których społeczeństwo "wymusza" na poszczególnych jednostkach wypełnianie norm. Uczniowie zapoznają się z tekstem wybitnego socjologa Petera L. Bergera pod tytułem "Komu potrzebna jest kontrola społeczna?" i odnajdują w nim różne formy takiej kontroli. Wypiszcie je na tablicy. Następnie nauczyciel wskazuje kolejno kilku uczniów, którzy mają podawać swoje własne przykłady ilustrujące poszczególne formy kontroli społecznej. Przykłady powinny być konkretne i dotyczyć ich własnego życia, doświadczeń postaci ze sceny życia publicznego czy też losów bohaterów literackich lub filmowych.

5. Wyjaśnij uczniom, że - co pewnie już sami zauważyli - na zajęciach z edukacji obywatelskiej obowiązują nieco inne reguły niż na lekcjach z historii czy fizyki. Wynika to między innymi stąd, że umiejętności obywatelskich nie da się zdobyć tylko siedząc w ławkach czy czytając o ludziach, którzy zasłużyli się dla dobra publicznego. Nie oznacza to jednak, że na lekcjach tych nie będą obowiązywały pewne zasady: niektóre specyficzne dla tych właśnie zajęć, inne identyczne jak na lekcjach z pozostałych przedmiotów.

Poproś teraz, aby uczniowie - pracując w parach lub czwórkach - wypisali na kartkach takie normy, zarówno te które obowiązują jedynie na zajęciach z edukacji obywatelskiej, jak i te, które obowiązują na wszystkich lekcjach, w tym także na kształceniu obywatelskim (np. "nie wypowiadamy się jednocześnie"). Gdy zakończą pracę, zestawcie ze sobą jej rezultaty i stwórzcie z nich jedną wspólną listę. Nauczyciel powinien, oczywiście, sprawdzić, czy normy zostały właściwie odczytane i sformułowane. Wypisz je kolorowymi flamastrami na dużym arkuszu papieru, dbając by nie zamieszczać reguł, które zostały niewłaściwie odczytane albo takich, których nie masz zamiaru przestrzegać. Będzie to coś w rodzaju kodeksu postępowania na lekcjach edukacji obywatelskiej. Zostaw trochę miejsca, tak aby można było jeszcze coś dopisać.

6. Zaproponuj, by uczniowie podyskutowali o tych regułach, a także zastanowili się, jakie inne normy warto byłoby na lekcjach edukacji obywatelskiej wprowadzić. Jeśli uczniowie mają jakieś nowe propozycje, omówcie je i oceńcie ich sensowność z punktu widzenia wiedzy i umiejętności, które uczniowie mają zdobyć. Ostateczna decyzja o wpisaniu norm należy do ciebie. Gdy obawiasz się zbyt "rewolucyjnych" zmian, możesz niektóre propozycje uczniów zapisać "warunkowo", umawiając się z nimi, że jeśli okaże się, iż są one nierealistyczne, zostaną z kodeksu wykreślone.

Po zakończeniu pracy umieśćcie arkusz w klasie na eksponowanym miejscu.

7. Jeżeli do tej pory nie zajmowaliście się sprawą kar za łamanie norm wyjaśnij, że integralnym elementem każdego zestawu reguł są także zazwyczaj sankcje i zaproponuj rozmowę na ten temat. Wyjaśnij, jakie sankcje zamierzasz sam stosować, zapytaj uczniów, jakie są ich propozycje.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1

Z normami stykamy się od urodzenia...

Z normami stykamy się od urodzenia. Przyjście na świat oznacza nieuchronne wkroczenie w krąg ustaleń, reguł, nakazów, zakazów. Najpierw poznajemy zasady współżycia obowiązujące w domu rodzinnym, na podwórku wśród rówieśników. Potem musimy dostosować się do reguł panujących w szkole, klubie sportowym, harcerstwie... Im stajemy się starsi, tym więcej norm wpływa na nasze życie. Prócz tych o charakterze moralnym, obyczajowym coraz większą rolę odgrywają normy prawne. Dojrzewając stajemy się niezależni, twórczy, dynamiczni, rozpędzeni. Jak pojazdy mkniemy w różnych kierunkach. Żeby uniknąć kolizji, potrzebujemy jednak znaków drogowych - reguł i zasad postępowania, które uwzględniają bezpieczeństwo wszystkich na drodze oraz, jeśli zostały należycie opracowane i ustawione w dobrych miejscach, przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka wypadku. (...)

Jeśli stwierdzamy, że prawo to zespół zasad postępowania, to musimy zaznaczyć, że obok prawa pozytywnego występują także inne regulatory zachowań, takie jak moralność, religia, obyczaj. Prawo ocenia tylko zachowania zewnętrzne. Ocenie moralnej, odniesieniu do tego, co dobre, a co złe, oprócz zachowań podlegają także nasze intencje, zamiary, stosunek do samego siebie oraz Istoty Najwyższej. W przypadku obyczaju w grę wchodzą pewne przez daną społeczność utrwalone schematy zachowań określające, co wypada, a czego nie wypada robić. Często zdarza się, że ta sama norma jest składnikiem kilku regulatorów zachowań, np. "nie kradnij" jest nakazem prawa, moralności i większości obyczajów (zakaz kradzieży we własnym środowisku obowiązuje także wśród kieszonkowców). Ale bywa tak, że to samo zjawisko czy zdarzenie jest widziane przez prawo, moralność i obyczaj inaczej. Na przykład ślub, sposób formalnego zawierania małżeństwa, dopuszczalność rozwodów są traktowane różnie przez prawo, moralność, obyczaj czy normy religijne (w przypadku Kościoła katolickiego zawarte w kodeksie prawa kanonicznego).

Monika Płatek, Z prawem na ty, Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 1997, s. 9 i 15

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2

Jaka to norma?

Przeczytaj uważnie poniższe przykłady i określ, z jakiego rodzaju normami mamy tu do czynienia, jakie jest ich źródło i na jakie konsekwencje narażona może być osoba, która ich nie przestrzega. Pamiętaj, że w wielu wypadkach ta sama norma może wynikać jednocześnie z nakazów prawa, moralności, religii czy obyczaju.

1. Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego narzędzia, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5. (Art. 175 kodeksu karnego)

.......................................................................................................................................................

2. Nie będziesz miał innych bogów przede mną.

.......................................................................................................................................................

3. Jadąc autobusem lub tramwajem należy ustąpić miejsca osobom starszym.

.......................................................................................................................................................

4. Nie kłam.

.......................................................................................................................................................

5. Przyjaciół nie opuszcza się w biedzie.

.......................................................................................................................................................

6. Nie kradnij.

.......................................................................................................................................................

7. Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu (Art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności)

.......................................................................................................................................................

8. Nie wolno opuszczać lekcji bez usprawiedliwienia.

.......................................................................................................................................................

9. Uczniowie nie powinni ściągać w czasie klasówek

.......................................................................................................................................................

10. Dobry kolega powinien na klasówce dać od siebie odpisać rozwiązane właśnie zadanie.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3

Ćwiczenie: Co z tym zrobimy?

Grupa ośmiu studentek i studentów prawa wynajęła razem dom na przedmieściach dużego miasta uniwersyteckiego. Po miesiącu wspólnego mieszkania okazało się jednak, że w ich życiu pojawiły się pewne problemy, wynikające bądź z niejasno określonych zasad wspólnego życia, bądź z łamania norm. Opisujemy je poniżej. Zastanówcie się, jakie normy wspólnego życia zostały naruszone w opisanych sytuacjach i co można by w związku z tym przedsięwziąć. w takiej sytuacji.

Sytuacja	Jakiej normy ona dotyczy?	Co można zrobić?
1. Jeden ze współmieszkańców jest bardzo rozrzutny i już miesiąc zalega ze składką na czynsz, wskutek czego pozostali lokatorzy musieli zapłacić więcej.
2. Trzy osoby palą papierosy, pięć - to niepalący. Nie pytając nikogo o zgodę, palący palą także w kuchni i we wspólnym pokoju - salonie.
3. Ktoś - wygłupiając się w czasie hucznej zabawy imieninowej - zepsuł gitarę należącą do jednej z koleżanek.
4. Jeden ze współmieszkańców wychodząc z domu (także gdy wychodzi jako ostatni) nie zamyka okien. Twierdzi, że dobra nabyte nie są w życiu najważniejsze, a poza tym, jak złodzieje mają coś ukraść, to i tak ukradną.
5. Dwie osoby mają swoje samochody, a w garażu jest miejsce tylko na jeden pojazd.
6. Jednej z dziewcząt ukradziono sporą sumę pieniędzy. Stało się to w czasie, gdy w domu nocował brat jej koleżanki.

 

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4

Komu potrzebna jest kontrola społeczna?

Kontrola społeczna to jedno z najpowszechniej stosowanych pojęć socjologii. Odnosi się ono do rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu przywoływania jego niesubordynowanych członków do porządku. Żadne społeczeństwo nie może istnieć bez kontroli społecznej. Nawet mała grupa ludzi połączona tylko przez przypadek musi rozwinąć własne mechanizmy kontroli, jeśli nie ma się rozpaść w bardzo krótkim czasie. Nie trzeba dodawać, że środki kontroli społecznej zmieniają się w zależności od sytuacji społecznej. Niesubordynacja w przedsiębiorstwie może oznaczać to, co dyrektor do spraw pracowniczych nazwałby ostatnią rozmową, w gangu zaś określono by to jako ostatnią przejażdżkę samochodem. (...)

Ostatecznym i bez wątpienia najstarszym środkiem kontroli społecznej jest przemoc fizyczna. (...) Żadne państwo nie może istnieć bez policji czy podobnej uzbrojonej siły. Tak skrajna przemoc nie musi być stosowana często. Przed jej zastosowaniem mogą być podjęte niezliczone kroki w postaci ostrzeżeń i reprymend. Jeśli jednak wszystkie ostrzeżenia zostaną zlekceważone, nawet w tak błahej sprawie jak mandat uliczny, przed naszymi drzwiami pojawi się w końcu kilku gliniarzy z kajdankami i "budą". (...)

Zaraz po politycznych i prawnych formach kontroli powinno się prawdopodobnie postawić presję ekonomiczną. Niewiele środków przymusu jest tak skutecznych jak te, które zagrażają podstawom czyjegoś utrzymania czy zyskowi. Zarówno dyrekcje przedsiębiorstw, jak i świat pracy stosują skutecznie tę groźbę jako instrument kontroli w naszym społeczeństwie. Jednakże ekonomiczne środki kontroli są tak samo efektywne poza instytucjami ściśle określanymi jako ekonomiczne. Uniwersytety czy kościoły stosują sankcje ekonomiczne równie skutecznie, powściągając swój personel przed nietypowymi zachowaniami, uważanymi przez odnośne władze za wykraczające poza granice dopuszczalności. (...)

Tam, gdzie ludzie żyją lub pracują w zwartych grupach, w których są znani osobiście i z którymi są związani poczuciem osobistej lojalności, na rzeczywistego bądź potencjalnego odszczepieńca oddziałują nieustannie bardzo potężne, a zarazem bardzo subtelne mechanizmy kontroli. Są to mechanizmy perswazji, ośmieszenia, plotki i pogardy. Odkryto, że w dyskusjach grupowych po pewnym określonym czasie jednostki modyfikują swe wyjściowe poglądy tak, aby dostosować się do normy grupowej, która odpowiada czemuś w rodzaju średniej arytmetycznej wszystkich poglądów reprezentowanych w grupie. Jak ta norma się ustali, to zależy oczywiście od składu tej grupy. (...)

Potężnymi instrumentami kontroli społecznej w grupach pierwotnych wszelkiego rodzaju są ośmieszenie i plotka. Wiele społeczności stosuje ośmieszenie jako jedną z głównychc form kontroli nad dziećmi - dziecko dostosowuje się nie z lęku przed karą, lecz aby nie było wyśmiane. (...)

Wreszcie jednym z najbardziej wyniszczających środków karania, jakimi rozporządza społeczność ludzka, jest otaczanie kogoś stałą pogardą i poddanie go ostracyzmowi. (...)

Można więc widzieć siebie jako kogoś znajdującego się w centrum pewnego układu koncentrycznych kół, z których każdy reprezentuje pewien system kontroli społecznej. Zewnętrzne koło mogłoby z powodzeniem wyobrażać system polityczno-prawny, zgodnie z którym jesteśmy obowiązani żyć. Jest to ten system, który, całkiem wbrew woli człowieka, opodatkuje go, powoła do służby wojskowej, zmusi do przestrzegania swych niezliczonych praw i przepisów, w razie potrzeby wpakuje do więzienia, a w ostateczności - zabije. (...)

Innym systemem kontroli społecznej, który wywiera presję na samotną postać stojącą w jego centrum, jest system moralności, obyczaju i zwyczaju. Jedynie te aspekty tego systemu, które wyglądają (w oczach władz) na najbardziej palące, wyposażone zostają w sankcje prawne. Nie oznacza to jednak, że bezkarnie można być niemoralnym, ekscentrycznym i niewychowanym. Wówczas zostają bowiem wprawione w ruch wszystkie inne środki kontroli społecznej. Niemoralność zostaje ukarana utratą pracy, ekscentryczność - utratą widoków na znalezienie nowej, złe maniery - zakazem wstępu do grup, które respektują to, co uważają za dobre maniery. (...)

Wybór zawodu nieuchronnie podporządkowuje jednostkę rozmaitym formom kontroli, często surowej. (...) Każda rola zawodowa w społeczeństwie, nawet związana z bardzo podłymi zajęciami, niesie ze sobą pewien kodeks postępowania, który jest rzeczywiście bardzo trudny do zlekceważenia. Dostosowanie się do tego kodeksu jest zazwyczaj równie istotne dla czyjejś kariery w danym zawodzie, jak kompetencje fachowe czy doświadczenie. (...)

Wreszcie system kontroli stanowi także grupa ludzka, w której przebiega tak zwane życie prywatne, to znaczy krąg rodziny i przyjaciół. (...) Dezaprobata, utrata prestiżu, ośmieszenie czy pogarda w tej grupie bliskich ludzi mają znacznie większy ciężar psychologiczny niż te same reakcje napotykane gdziekolwiek indziej. Fatalne skutki ekonomiczne może mieć dla podwładnego, jeśli jego szef stwierdza ostatecznie, że jest on bezwartościowym zerem, lecz psychologiczny efekt takiego sądu jest nieporównanie bardziej druzgocący, jeśli ten sam podwładny odkrywa, że jego własna żona doszła do identycznej konkluzji.

P. Berger, Zaproszenie do socjologii, PWN, Warszawa 1997, s. 70-78

---