Mapa - płaski obraz powierzchni Ziemi lub jej części, albo nieba, ciała niebieskiego przedstawiający zjawiska naturalne, społeczne lub ekonomiczne na płaszczyźnie:
przy użyciu znaków umownych,
w określonym odwzorowaniu,
w określonym zmniejszeniu.
Mapa jako główny środek dydaktyczny w nauczaniu przyrody i geografii
Bogactwo treści
źródło informacji - ogromna ilość informacji z każdej dziedziny wiedzy geograficznej,
syntetyczny obraz,
prezentują rozmieszczenie,
są podstawą wnioskowania nt. relacji przestrzennych,
prezentują zjawiska i wielkości nie podlegające bezpośredniej obserwacji.
Praktyczne znaczenie map (w planowaniu, turystyce, ochronie i kształtowaniu środowiska itp.)
Dydaktyczne funkcje mapy:
Poznawcza - źródło wiedzy; analiza, czytanie mapy
2.Kształcąca - umiejętności; gł. interpretacja + orientacja w terenie
3.Praktyczna orientacja w terenie
4.Kontrolna.
Funkcje mapy poznawcze
Zależy od:
- jakości mapy (czytelności, oznaczeń, jakości barw, generalizacji)
celu i sposobu wykorzystania (ukierunkowania procesu odbioru, czytania, analizy);
Kierowanie procesem czytania mapy (polecenie, pytania), a nie „swobodne czytanie”;
Najważniejsze znaczenie mają pytania, polecenia dotyczące:
położenia
cech przestrzennych obiektu,
porównania położenia, cech charakterystycznych
zróżnicowania rozmieszczenia zjawisk, obiektów
wzajemnego układu przestrzennego
zmienności zjawisk w czasie (mapy z różnych okresów).
To wszystko ułatwia tworzenie obrazu pamięciowego (mental map).
Funkcje mapy kształcące
Kształcenie wyobraźni przestrzennej, lokalizowanie na mapie miejsc, obiektów itp.
Kształtowanie i precyzowanie pojęć, poznawanie desygnatów pojęć np. doliny)
Kształcenie myślenia geograficznego: analizy (wyróżniania części np.dorzecza),
Syntezy - całościowego spojrzenia, np. dominant nizin w Polsce
Porównywania (np. dopływów prawych i lewych Wisły)
Uogólniania np. asymetrii dorzecza
Wyjaśniania - dlaczego?
Określania związków i zależności
Dostrzegania prawidłowości np. rzek okresowych na pustyni
Oceniania, wartościowania
Stosowania hipotez
Kształcenie pamięci;
Kształcenie umiejętności rozwiązywania zadań (f. ćwiczeniowa).
Funkcje mapy praktyczna orientacja w terenie
Lokalizacja miejsc pobytu
Orientowanie mapy
Potrzeba wykorzystania map na wycieczkach, zajęciach w terenie.
Zaczynać od map w dużej skali, a nawet planów miejscowości, w której znajduje się szkoła.
Potrzeba kształtowania u uczniów nawyku korzystania z planu, mapy.
Systematyczność.
Stopniowanie trudności.
Funkcja mapy kontrolna
Kontrola wyobrażeń przestrzennych
Kontrola umiejętności
Rola map konturowych
Rodzaje map stosowanych w szkole podstawowej:
Mapa fizyczna Polski
Mapy i plany najbliższej okolicy, regionu, regionów Polski
Mapy fizyczne kontynentów i świata
Mapa klimatyczna
Mapy krajobrazowe
Poprzez formy pracy z mapą/mapami ...
Uczeń potrafi:
wykorzystać mapy i inne źródła inf. geogr. do wykonania pomiarów;
wykorzystać własną wiedzę geograficzną, mapy do wykonania prostych obliczeń: matemat. -geograficznych (np. odległości, wys. względnej i bezwzględnej, temperatury), astronomiczno-geograficznych (np. rachuby czasu), w zakresie geografii społeczno ekonomicznej (np. mierników demograficznych, wskaźników gospodarczych),
wykorzystać mapy do określania położenia obiektów w przestrzeni,
wykorzystać różne mapy do przewidywania zmian w środowisku geograficznym (np. zmian pogody na podstawie mapy synoptycznej),
wykorzystać własną wiedzę i mapy do projektowania działań (np. zagospodarowania danego obszaru, tras wycieczek, podróży).
odczytać i podać informacje geograficzne zapisane w różnej postaci, np. na mapie ogólnogeograficznej i tematycznej,
rozpoznać obiekty, zjawiska, procesy przedstawione na mapie;
porównywać, czyli wskazywać podobieństwa i różnice między przedstawionymi na mapie obiektami, obszarami, zdarzeniami, procesami, zjawiskami,
interpretować odczytane informacje, czyli objaśnić, przedstawić swoimi słowami.
wykorzystać podane informacje o danym obszarze i własną wiedzę do przedstawienia: charakterystycznych cech wskazanego obszaru oraz obiektów, które na nim występują; przyczyn, przebiegu oraz skutków zjawisk i procesów, które tutaj zachodzą oraz zależności między zdarzeniami, zjawiskami, procesami,
dokonywać uogólnień na podstawie szczegółowych informacji o obiektach, zdarzeniach, procesach, zjawiskach;
Trudności na II etapie
Mapa jako symboliczny obraz rzeczywistości....trudność w wyobrażeniu sobie tej „rzeczywistości” na podst. mapy.
Inne trudności:
W posługiwaniu się skalą mapy, bo brak wyobrażenia rzeczywistych odległości, powierzchni.
Wyobrażenie wysokości bezwzględnych i względnych.
Trudności w odczytywaniu rzeźby terenu na podstawie rysunku poziomicowego.
4. Rozumienie umowności znaków.
5. Rozumienie generalizacji.
Założenia dydaktyczne pracy z mapą w szkole podstawowej
Przechodzenie od obserwowanej rzeczywistości do jej obrazu na planie i na mapie.
Generalnie porządek:
plan mniejszych przedmiotów
plan otoczenia szkoły (gotowy)
plan miejscowości (połączenie z obserwacją bezpośrednią) rysowanie drogi z domu do szkoły (ćwicz.), widok z lotu ptaka (zdjęcie lotnicze, a widok perspektywiczny)
mapa hipsometryczna
mapa fizyczna Polski
mapa fizyczna regionu, Polski.
2. Stosowanie różnych form ćwiczeń z planem i mapą
Ćwiczenia w orientowaniu planu i mapy
Ćwiczenia w określaniu kierunków na mapie
Ćwiczenia z podziałką
rysowanie planu - przeliczanie rzeczywistych wielkości, odległości wg przyjętej skali
obliczanie rzeczywistych odległości na podst. mapy i znajomości podziałki: podziałka liczbowa, mianowana, liniowa
Ćwiczenia w rozpoznawaniu i wykorzystaniu znaków kartograficznych na planie i na mapie
uświadomienie symboliki kształt symbolu nie odzwierciedla rzeczywistego kształtu
względność lokalizacji napisów (miasto nie tam, gdzie napis!)
Ćwiczenia w czytaniu rysunku poziomicowego
Duże trudności w czytaniu - rzeczywistość trójwymiarowa, mapa dwu...
Trudne pojęcie samej poziomicy
Potrzeba przygotowania, wprowadzenia do czytania rys. poziomicowego
Obserwacja ukształtowania powierzchni terenu w okolicy
wprowadzenie pojęcia wys. bezwzględna i względna
Pomiar (niwelator szkolny)
Wyznaczenie poziomic
Rysunek poziomic wyznaczonych na pagórku
Wykorzystanie modeli (masa solna, modelina, glina - rysowanie),
Połączenie modelu z rysunkiem, porównanie - gdzie np. szczyt na modelu, a gdzie na rysunku
Mapa hipsometryczna obszaru znanego z obserwacji
Mapa hipsometryczna swojego miasta/okolic wsi
Mapa topograficzna, turystyczna regionu
B. Mapa poziomicowa barwna: Wprowadzenie barw
C. Ćwiczenia w czytaniu:
wys. bezwględnych
wys. względnych
rzeźby terenu
Opis pojedynczych obiektów geograficznych: miast, rzek, jezior, krain, linii komunikacyjnych
Podróż „po mapie”
Wykorzystanie mapy konturowej postawa przy mapie, właściwe nazywanie lokalizacji.
WYKORZYSTANIE MAP NA ZAJĘCIACH Z GEOGRAFII:
Kształcenie myślenia geograficznego, wyobraźni przestrzennej oraz poznania dróg i wzorów potrzebnych do samodzielnych poszukiwań;
Mapa pomaga w ustaleniu wielu problemów, zagadnień oraz ich rozwiązywanie; stanowi zachętę do szczegółowych porównań treści i pomaga w stawianiu pytań geograficznych;
Zestawienie faktów będących treścią mapy pozwala uchwycić nowe, nieznane dotąd rzeczywistości, związki i zależności, rozwiązywać problemy i dokonywać syntezy;
WYKORZYSTANIE ILUSTRACJI I RYSUNKÓW W PROBLEMOWYM NAUCZANIU GEOGRAFII:
Stosuje się je w problemowym nauczaniu geografii; pomagają w kształtowaniu pojęć geograficznych, które są podstawą do rozwijania myślenia niezbędnego w rozwiązywaniu problemów;
Ilustracje mogą być wykorzystywane do obserwacji np. krajobrazów Tatr oraz wyznaczenia ich typowych cech, tj. przebiegu linii grzbietowej, kształtu dolin, wysokości przełęczy, sieci hydrograficznej, wysokości gór, nachylenia stoków itd., np. zaobserwowanie różnic pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wysokimi;
Przedstawienie uczniom profilu geologicznego lub rysunku odkrywki geologicznej - odtworzenie kolejności wydarzeń geologicznych danego regionu, zmusi uczniów do wykorzystania wcześniej zdobytej wiedzy w nowej sytuacji, a tym samym uaktywni procesy myślowe jak analizowanie i wnioskowanie;
Przedstawienie cyklu rysunków obrazujących np. kolejne stadia rozwoju rzeźby, powstawania zakoli rzecznych itd.- ilustrują dynamikę procesów zachodzących w środowisku geograficznym i pozwalają na postawienie problemu polegającego na wyszukaniu przyczyn, które wywołują i decydują o ich przebiegu;
Sytuacje problemowe z wykorzystywaniem przeźroczy i filmów pomocne są w wykazaniu związków i zależności przyczynowo-skutkowych;
Porównania rysunków umożliwiających porównanie faktów o treści gospodarczych - pozwala uczniom na w ustaleniu problemu konsekwencji gospodarczych o zróżnicowanej strukturze użytkowania gruntów w krajach skandynawskich;
PRZYKŁAD OSNOWY LEKCYJNEJ - PROBLEMOWEJ:
Sytuacja problemowa i wysunięcie problemu.
Stawianie hipotez.
Weryfikacja hipotez.
Rozwiązywanie problemu.
Utrwalenie wiadomości.
Geografia humanistyczna - -geografia percepcji w kontekście edukacji geograficznej.
Związki g.h. ze sztuką, szczególnie z literaturą. Literatura jest ważnym źródłem informacji, np. na temat miast, rozmaitych krajobrazów, ich cech np. Lalka, Kroniki B.Prusa, Ziemia obiecana W. Reymonta, Zły L. Tyrmanda, Chłopi W.Reymonta.
Dzięki literaturze został uchwycony klimat, cechy specyficzne miejsca, obszarów, charakter, duch danego miejsca. Jest to istota geografii humanistycznej.
Cele kształcenia geograficznego wg nowej podstawy programowej
Korzystanie z różnych źródeł informacji geograficznej
Uczeń:
dokonuje obserwacji i pomiarów w terenie;
potrafi korzystać z planów, map, fotografii, rysunków, wykresów, danych statystycznych, tekstów źródłowych oraz technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu gromadzenia przetwarzania i prezentowania informacji geograficznych.
Identyfikowanie związków i zależności oraz wyjaśnianie zjawisk i procesów
Uczeń:
posługuje się podstawowym słownictwem geograficznym w toku opisywania oraz wyjaśniania zjawisk i procesów zachodzących w środowisku geograficznym;
identyfikuje związki i zależności w środowisku przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym w różnych skalach przestrzennych (lokalnej, regionalnej, krajowej, globalnej);
rozumie wzajemne relacje przyroda-człowiek; wyjaśnia zróżnicowanie przestrzenne
warunków środowiska przyrodniczego oraz działalności człowieka na Ziemi.
Stosowanie wiedzy i umiejętności geograficznych w praktyce
Uczeń:
wykorzystuje wiedzę i umiejętności geograficzne w celu lepszego rozumienia współczesnego świata i swojego w nim miejsca;
stosuje wiadomości i umiejętności geograficzne w życiu codziennym, m.in. w racjonalnym wykorzystaniu zasobów środowiska;
Kształtowanie postaw
Uczeń:
rozwija w sobie: ciekawość świata poprzez zainteresowanie własnym regionem, Polską, Europą i światem; świadomość wartości i poczucie odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze i kulturowe własnego regionu i Polski; patriotyzm i poczucie tożsamości (lokalnej, regionalnej, narodowej) przy jednoczesnym poszanowaniu innych narodów i społeczności - ich systemów wartości i sposobów życia.
Wykorzystanie różnych źródeł informacji do analizy i prezentowania współczesnych problemów przyrodniczych, gospodarczych, społecznych, kulturowych i politycznych.
Formułowanie i weryfikowanie hipotez dotyczących problemów współczesnego świata.
Rozumienie relacji człowiek- przyroda- społeczeństwo w skali globalnej i regionalnej.
Cele ogólne lekcji to cele wskazujące kierunki dążeń np.:
poznanie zróżnicowania środowiska przyrodniczego Azji,
rozwijanie umiejętności oceny i przewidywania rozwoju procesów społecznych,
kształtowanie przeświadczenia o konieczności demokratycznego i pokojowego rozwiązywania konfliktów społecznych.
Cele ogólne kształcenia:
Zalety:
są bogate znaczeniowo,
akcentują ważne wartości społeczne,
są perswazyjne,
są zwięzłe
Wady:
Wieloznaczność i nieokreśloność,
założenia idealizujące,
deklaratywność,
niejasny adresat.
Cele operacyjne - opis wyników, które mają być uzyskane, przedstawione są za pomocą konkretnych, obserwowalnych czynności uczniów.
Elementy celu operacyjnego:
czynność końcowa (wyrażona za pomocą tzw. czasownika operacyjnego, np. zdefiniować, wyjaśnić, opisać, nazwać, przewidzieć, zaplanować, ocenić),
warunek przejawiania czynności końcowej (podstawa, dzięki której wykonana jest czynność końcowa),
standard zachowania (określa, w którym momencie cel został osiągnięty
Etapy operacjonalizacji:
zapisanie celu w postaci ogólnej,
intuicyjny obraz ucznia osiągającego cel (wyobrażenie populacji wzorcowej),
luźne zapisy celów operacyjnych (burza mózgów),
selekcja luźnych zapisów (próba inscenizacji),
klasyfikacja luźnych zapisów
sprawdzenie celów operacyjnych,
ewentualne powtórzenie procedury.
Błędy popełniane podczas operacjonalizacji:
zbytnie rozdrobnienie celów,
preferowanie celów poznawczych,
zapominanie o celu ogólnym,
zamknięcie zbioru celów operacyjnych,
zaniedbanie realizacji celów operacyjnych
Taksonomia celów nauczania - hierarchiczna klasyfikacja celów
I. Poziom wiadomości
Kategorie:
A. Zapamiętanie (gotowość do przypomnienia sobie terminów, faktów, praw, teorii naukowych)
B. Zrozumienie wiadomości (gotowość do przedstawienia wiadomości w innej formie w stosunku do zapamiętanej)
II. Poziom umiejętności
Kategorie:
C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (opanowanie umiejętności praktycznego posługiwania się wiadomościami wg wcześniej podanych wzorów)
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (umiejętności formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych zjawisk, wartościowania)
1