Temat: Obszary Ekologicznego Zagrożenia (OEZ)
Obszary ekologicznego zagrożenia zostały wprowadzone załącznikiem Nr 4 do uchwały Nr 21/03 Rady Ministrów z dnia 4 marca 1983 roku w sprawie projektu Narodowego Planu Społeczno-Gospodarczego na lata 1983-1985. Załącznik ten zawiera wykaz 27 obszarów oraz nazwy miejscowości i gmin wchodzących do każdego z nich. W kolejnych planach wieloletnich i rocznych postanowieniami Sejmu oraz Rady Ministrów ustalono specjalne zasady gospodarowania na obszarach ekologicznego zagrożenia, m.in. wprowadzono zakaz budowy i rozbudowy zakładów uciążliwych dla środowiska na tych obszarach, zakazy lokalizacji nowych i rozbudowy istniejący zakładów. Także corocznie była przedłużana ważność w 1983 r. przedmiotowej delimitacji.
Celem wyznaczenia OEZ była - ze względu na ograniczone środki jakie mogły być przeznaczone na ochronę środowiska - potrzeba takiej koncentracji działań, aby mogła ona się przyczynić do zahamowania dalszego wzrostu degradacji środowiska w tych rejonach kraju, a następnie rozpoczęcie procesu przywracania im wymaganej jakości środowiska.
Uznano, że są to tereny, na których „nastąpiło całkowite załamanie równowagi przyrodniczej przejawiającej się w utracie odporności, wyeliminowaniu procesów samooczyszczania i regeneracji układów biologicznych, a także nasileniu się zagrożenia dla zdrowia i zachorowań na choroby uwarunkowane stanem środowiska". Podstawowymi kryteriami wydzielenia tych obszarów miały być:
przekroczenie dopuszczalnych stanów normatywnych albo silna degradacja co najmniej dwóch elementów środowiska;
wieloletnie albo szczególnie uciążliwe (toksyczne) przekroczenie dopuszczalnego stanu normatywnego albo bardzo silna degradacja jednego elementu.
Obszary te wyodrębniono za pomocą metody kartograficznej, polegającej na nakładaniu map stanu poszczególnych elementów środowiska i wyciąganiu na tej podstawie wniosków do przestrzennej syntezy omawianego zjawiska. Wobec braku rzeczywistych danych monitoringowych z sieci pomiarowej posłużono się danymi obliczanymi na podstawie teoretycznego rozprzestrzeniania się wielkości zanieczyszczeń emitowanych w danym obszarze.
Ostateczne wyróżnienie 27 obszarów ekologicznego zagrożenia nastąpiło według granic administracyjnych miast i gmin. Obszary te obejmowały 300 jednostek administracyjnych zajmujących 11% powierzchni Polski zamieszkałych przez 35% ludności.
Stan zagrożenia przedstawiono za pomocą 10 wskaźników diagnostycznych:
Ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia, w dam /km w poszczególnych województwach.
Ilość nagromadzonych odpadów przemysłowych - w t/km .
Ilość odpadów komunalnych na gromadzonych na wysypiskach - w m3/km2.
Wielkość emisji przemysłowych zanieczyszczeń pyłowych - w t/km.
Wielkość emisji przemysłowych zanieczyszczeń gazowych - w t/km.
Udział gruntów zdewastowanych i zdegradowanych - w % powierzchni województwa.
Udział gruntów zagrożonych erozją wodną - w % powierzchni województwa.
Udział gruntów zagrożonych erozją wietrzną - w % powierzchni województwa.
Ilość ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzanych do wód powierzchniowych - w dam /km powierzchni województwa.
Powierzchnia drzewostanów zagrożonych w wyniku szkodliwego oddziaływania pyłów i gazów przemysłowych - w dam /km powierzchni województwa.
WERYFIKACJA OBSZARÓW EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA
Wprowadzenie przez PIOŚ we wszystkich województwach jednolitych zasad prowadzenia pomiarów i ocen stanu środowiska zgodnych z programem Państwowego Monitoringu Środowiska - umożliwiło w roku 1995 dokonanie "Klasyfikacji gmin pod względem występowania zagrożeń środowiska". Opracowanie to, oparte na danych pomiarowych, jest weryfikacją tzw. „obszarów ekologicznego zagrożenia w Polsce". Wyodrębnienie 27 obszarów ekologicznego zagrożenia pochodziło z opracowanej w 1985 r. przez A. Kassenberga i C. Rolewicz „Przestrzennej diagnozy ochrony środowiska w Polsce".
Należy podkreślić, iż mimo że omawiane opracowanie z 1985 roku nie znalazło odbicia w jakiejkolwiek prawnej definicji obszarów ekologicznego zagrożenia, pojęcie to występuje w szeregu aktów prawnych, w dokumentach rządowych oraz opracowaniach naukowych i statystycznych. Szczególnie szerokie upowszechnienie tych obszarów przez publikatory jako obszarów klęski ekologicznej spowodowało upowszechnienie opinii o naszym kraju i województwie jako totalnie zdegradowanych, nieatrakcyjnych dla wypoczynku i turystyki i produkujących zatrutą żywność.
Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska podjęła próbę zweryfikowania i uaktualnienia ustaleń dokonanych w 1985 roku. W tym celu opracowano „ Instrukcję klasyfikacji gmin pod względem występowania zagrożeń środowiska" zawierającą ujednolicone kryteria pozwalające na zebranie informacji o występowaniu lub możliwości występowania określonych zagrożeń. W przeciwień-stwie do metodologii z lat 80., której podstawą była wielkość emisji, tym razem uwzględniono przede wszystkim rzeczywiste zanieczyszczenie środowiska udokumentowane pomiarami.
Za podstawą klasyfikacji przyjęto syntetyczny trójstopniowy system ocen oparty na danych o jakości środowiska:
0 - brak przekroczeń norm i wskaźników jakości środowiska lub naruszenia te są nieznaczne, mają sporadyczny charakter i niewielki zasięg;
l - występują długotrwałe przekroczenia dopuszczalnych norm o średnim zasięgu i natężeniu;
2 - występują ciągłe przekroczenia dopuszczalnych norm o średnim zasięgu i natężeniu.
Zakwalifikowanie danej gminy do grupy jednostek, na terenie których występują zagrożenia powodujące trwale przekroczenia dopuszczalnych norm zanieczyszczeń i uciążliwości, nie oznacza przy tym automatycznie, że cały jej obszar podlega takim oddziaływaniom.
W wyniku przeprowadzonych prac klasyfikacyjnych wyodrębniono następujące grupy gmin:
A - gminy, na których terenie praktycznie nie występują zagrożenia (lub zagrożenia mają charakter punktowy) i ze względu na bardzo dobry stan środowiska nie było dotychczas potrzeby przeprowadzenia szczegółowych badań i pomiarów;
B - gminy, na których terenie wyniki badań, nie wskazują na występowanie ponadnormatywnych zanieczyszczeń i uciążliwości, mimo stwierdzonego antropogenicznego oddziaływania;
C - gminy, na których terenie stwierdza się występowanie ponadnormatywnych zanieczyszczeń i uciążliwości dla środowiska, ale ich zasięg i natężenie nie mogą być określone ze względu na brak wystarczającej ilości danych pomiarowych;
D - gminy, na których terenie występuje ponadnormatywne zanieczyszczenie środowiska i uciążliwości o rozpoznanym znacznym zasięgu i natężeniu, a istniejące dane pomiarowe pozwalają na ocenę stopnia zagrożenia.
Grupy gmin C i D w zależności od sumy uzyskanych punktów klasyfikacyjnych (maksymalnie 12) zostały podzielone na cztery kategorie. Poszczególnym kategoriom klasyfikacyjnym nadano następujące znaczenie:
(10 -12 pkt) - na terenie gminy występują tereny, na których stężenia zanieczyszczeń i natężenia uciążliwości wielokrotnie przekraczają normy we wszystkich analizowanych elementach, a zasięg przekroczeń dopuszczalnych norm obejmuje znaczny obszar w stosunku do terytorium ocenianej gminy;
(8-9 pkt) - na obszarze gminy występują tereny, na których obserwuje się stałe ponadnormatywne stężenie zanieczyszczenia i natężenia uciążliwości w większości analizowanych elementów;
(5-7 pkt) - na obszarze gminy występują tereny, na których zanieczyszczenia i uciążliwości mają charakter ponadnormatywny i trwały, jednak nie dotyczy to wszystkich grup analizowanych elementów lub istotne przekroczenia norm występują tylko w niektórych elementach, w tym w zakresie zanieczyszczeń atmosfery;
(1-4 pkt) - na obszarze gminy mogą występować stężenia zanieczyszczeń lub natężenia uciążliwości przekraczające dopuszczalne normy, jednakże mają one charakter lokalny lub dotyczą tylko jednego z analizowanych kryteriów.
Określone w ten sposób kategorie gmin i miast dają zunifikowany pogląd na poziom zagrożenia środowiska w danej gminie, pozwalając na stwierdzenie, czy na jej terenie występują lub nie występują zagrożenia środowiska naturalnego. Nie można na ich podstawie bezpośrednio wnioskować, jaka jest wielkość obszarów zdegradowanych lub stale poddanych ponadnormatywnym oddziaływaniom, a w żadnym razie nie mogą być podstawą do określenia ograniczeń w użytkowaniu danego terenu. Mogą natomiast stanowić wskazówkę dla samorządów lokalnych i władz ochrony środowiska, co do kierunków niezbędnych szczegółowych prac studialnych.
Gminy grupy C i D zakwalifikowane do kategorii I, II, III posiadają na swoim terenie obszary tożsame z obszarami ekologicznego zagrożenia, a rozróżnienie grup C i D związane jest ze stopniem udokumentowania danych źródłowych - gminy z grupy C nie posiadają wystarczającej bazy dokumentacyjnej, a gminy z grupy D są gminami o udokumentowanym stanie środowiska.
W wyniku przeprowadzonej klasyfikacji na ogólną ilość 3443 miast i gmin w grupie A znalazło się 2248 jednostek (tj. 51 %), w grupie B - 752 (tj. ok. 31 %), w . grupie C -361 (tj. ok. 15%), w grupie D -82 (tj. ok. 3%).
Można stwierdzić, że zdecydowana większość miast i gmin w Polsce (tj. 2000 jednostek) leży na obszarach, na których nie występują istotne zagrożenia środowiska.
Stan środowiska w tych miastach i gminach nie wymuszał szczegółowych badań, a sygnały o naruszeniach norm jakości środowiska nie zostały potwierdzone badaniami. W 361 jednostkach stwierdzono występowanie ponadnormatywnych zanieczyszczeń środowiska, jednakże ilość zebranych danych jest niewystarczająca do obiektywnej oceny występowania zagrożeń środowiska.
Szczegółowe wyniki klasyfikacji są dostępne w Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska.
W wyniku przeprowadzonej klasyfikacji na obszarze objętym opracowaniem, w województwie szczecińskim wyodrębniono:
5 gmin w grupie C. Są to miasto Stargard Szczeciński- III kategoria, Police - III, Szczecin - III, Świnoujście - IV i Chojna - IV.
Miasto Stargard Szczeciński zostało zakwalifikowane do grupy III ze względu na stan czystości wód powierzchniowych, wód podziemnych, gleb i degradację powierzchni ziemi. Przyczyną jest położenie w granicach administracyjnych miasta zdegradowanych terenów po wojskach rosyjskich (lotnisko w Kluczewie). Z podobnych przyczyn w grupie IV znalazły się gminy Chojna i Świnoujście. Gmina Szczecin uzyskała negatywną ocenę ze względu na jakość wód powierzchniowych, hałas, degradację powierzchni ziemi oraz zanieczyszczenie gleb, Gmina Police zanieczyszczenie wód powierzchniowych, podziemnych, gleb, degradację powierzchni ziemi i hałas.
Z definicji gmin grupy C wynika, że zasięg i natężenie ponadnormatywnych zanieczyszczeń nie mogą być określone ze względu na brak wystarczającej ilości danych. Aby mieć pełny obraz rozmiaru zanieczyszczeń i uciążliwości należy oprowadzić do rozwoju sieci monitoringu w gminach grupy C.
Skutki zdrowotne koncentracji naruszeń środowiska na Obszarach Ekologicznego Zagrożenia
Koncentracja degradacji środowiska na Obszarach Ekologicznego Zagrożenia jest przyczyną szczególnie silnego pogarszania się sytuacji zdrowotnej zamieszkałej tam ludności. Badania ludności mieszkającej na tych obszarach wykazały m.in.:
podwyższenie średnich poziomów ołowiu i znaczące podwyższenie poziomu kadmu we krwi wszystkich badanych grup ludności zamieszkującej rejony szkodliwego oddziaływania hut miedzi w Legnicy i Głogowie
podwyższenie poziomu ołowiu i chromu, nieprawidłowy poziom żelaza we krwi oraz niedobór magnezu w surowicy krwi u 14 do 81% dzieci do lat 15 zamieszkujących na terenie wrocławskiego OEZ
gorszy ogólny stan zdrowia wyrażający się większą od przeciętnej liczbą schorzeń układów: krążenia, oddechowego, pokarmowego, żółciowego, moczowego dorosłych mieszkańców rejonów pól irygowanych Wrocławia
zwiększoną umieralność noworodków i malejący trend urodzeń żywych, zwiększoną zapadalność na nowotwory złośliwe, choroby układu krążenia, schorzenia dróg oddechowych w łódzkim OEZ dwukrotnie większą częstość porodów martwych, większą liczbę ciężkich zespołów wielowadowych dzieci, w tym zwiększenie w 1/3 wad rozwojowych dzieci zamieszkujących w trójkącie Kędzierzyńsko - Kozielskim
przypadki rtęcicy u dzieci zamieszkujących w promieniu do 700 m od Zakładów „Połam" koło Rzeszowa
podwyższony poziom ołowiu i kadmu we krwi mieszkańców rejonów hut metali nieżelaznych, zwiększoną i wcześniejsza umieralność, zwiększona zapadalność na różne choroby, w tym nowotworowe
3
Zagrożenia cywilizacyjne i zrównoważony rozwój, Ćw. 6. dr inż. J. Podlasińska