Iedema; tłum M. Zielińska
Termin „multimodalność” wprowadzono, aby podkreślić wagę, jaką posiada uwzględnianie innych aspektów semiotyki niż tylko język w użyciu, takich jak obraz, muzyka, gesty, i tym podobne. Ten nowo powstały nacisk na zainteresowanie multi-semiotyczną złożonością reprezentacji, które sami tworzymy jak również tych, które obserwujemy dookoła to niewątpliwie zasługa rosnącej wszechobecności dźwięku, obrazu, filmu dzięki telewizji, komputerom oraz Internetowi. Co więcej, owej tendencji towarzyszy inny aspekt, czyniący ją jeszcze bardziej złożoną. Pomijając fakt, iż coraz częściej zdajemy się na inne środki nadające znaczenie niż tylko sam język (jak ma to miejsce w książkach masowej produkcji), obserwujemy także, że dźwięk i obraz przejmują zadania od momentu wynalezienia prasy drukarskiej ściśle kojarzone z rolą języka, co do pewnego stopnia odsuwa go na dalszy plan. Dobry przykład stanowią tu modyfikacje wprowadzone przez firmę Apple do ich instrukcji obsługi komputerów (patrz: rys. 1 i 2 poniżej; oraz Stenglin i Iedema, 2000, do dalszej analizy).
Porównując te dwie ilustracje widzimy, że w nadawaniu znaczenia w rzeczach tak powszechnych jak instrukcje obsługi, odbiega się od posługiwania się językiem na rzecz użycia, i to w sposób uprzywilejowany, semiotyki alternatywnej, na przykład obrazu, lecz również koloru, graficznego układu strony (od portretu do krajobrazu) oraz projektu dokumentu (od instrukcji na kształt książki w kierunku instrukcji w formie rozkładanej broszury), co ma umożliwić lepsze zrozumienie całej procedury czynności. Dokonam bardziej szczegółowej analizy tych rysunków w dalszej części artykułu. Ogólnie rzecz biorąc, trend zmierzający ku uznaniu roli multimodalności w przekazie znaczenia skupia się na dwóch kwestiach: po pierwsze, na zdecentralizowaniu języka jako preferowanego medium znaczeniowego; po drugie: na zatarciu i ponownym ustaleniu tradycyjnych granic pomiędzy rolami przypisywanymi językowi, obrazowi, układowi graficznemu, projektowi dokumentu, itd.
[…] Wrócę teraz do dwóch ilustracji Apple™, o których była mowa już wcześniej (Rysunki 1 i 2). Ich (hipotetyczna) genealogia posłuży za podstawę do podsumowania głównych założeń wykładu.
Rysunek 1 (z instrukcji obsługi IISI z 1992) przedstawia stronę złożoną z czarnego tekstu na białym tle wraz z raczej schematycznymi rysunkami elementów komputera, sporządzonymi z użyciem czarnych konturów, szarego cieniowania oraz linii łączących obrazki ze słowami (przycisk „on/off”, klawisz „Power On”). To przykład praktyki, którą Krees i Van Leeuwen nazywają analityczną metodą wizualną (analitycal visual process) (1996: 89). Tekst traktuje o „włączaniu komputera”. Lecz „sposób, w jaki należy włączyć komputer zależy od jego modelu”, przez co w treści licznie występują zdania warunkowe („jeżeli…”), którym towarzyszą raczej naukowo wyglądające rysunki umiejscowione możliwie blisko fragmentu tekstu, do którego się odnoszą. Taki układ sprawia, że to na opisie spoczywa zadanie objaśnienia, iż istnieje cała gama produktów i każdy z nich ma inny włącznik. Szatę graficzną skonstruowano w taki sposób, że ilustracje są uzupełnieniem dla tekstu pisanego. Po pierwsze, ilustracje pojawiają się pod opisem, który ich dotyczy (w terminologii Kressa i Van Leeuwena [1996: 193], tekst to Ideał - to, co na górze, a ilustracje to Real - to, co na dole).
Po drugie, tekstowe konstrukcje, takie jak „naciśnij przycisk `on/off' z tyłu komputera” zostały uzupełnione wizualnie poprzez strzałkę wskazującą na schemat obrazujący tył komputera oraz przełącznik `on/off'. Podobnie komunikat „naciśnij klawisz `Power On' na klawiaturze” zostaje wizualnie powtórzony dzięki powiększeniu przycisków `on' i przerywanej linii łączącej je z miejscami, gdzie mogą się znajdować w zależności od typu klawiatury. Techniczne szczegóły różnych modeli komputerów i sposoby ich włączania można uznać za `wzorzec' występujący w sposób powtarzalny w postaci wizualizacji na schematycznych czarno-białych rycinach oraz w instrukcjach, których wygląd i rozmiar świadczy o ich profesjonalnym charakterze.
Rysunek 2, kolorowa (w oryginale) instrukcja obsługi iMaca, prezentuje zgoła odmienny zestaw wzorców. Tutaj ilustracje są duże, kolorowe i realistyczne (to raczej fotografie, a nie schematyczne rysunki), umiejscowione ponad pojedynczymi linijkami tekstu (ilustracje to Ideał, natomiast tekst to Real), wykonane na obszernym, białym tle. W przeciwieństwie to ilustracji w instrukcji do IISI, te w iMacu dominują nad tekstem, którego rola została zredukowana do krótkich podpisów. Duże, kolorowe cyfry poprzedzające każde ze zdań widocznie się odznaczają, co ma na celu jasne wyznaczenie kolejności, w jakiej należy czytać. I w końcu, instrukcja do iMaca ma kompozycję poziomą, w formie rozkładanej broszury, którą należy czytać od lewej do prawej, gdzie „wszystko jest w takim samym rozmiarze”, co ma zapewnić jej przystępność, prostotę i przyjazność. Różnice dotyczące (analitycznego) przejścia od instrukcji IISI z 1992 do iMaca z 1999 można podsumować następująco. W instrukcji do IISI przeważa język („Ideał”), natomiast w instrukcji do iMaca dominują ilustracje. W IISI większą część zadań przejmuje język (ilustracje uzupełniają tylko poszczególne fragmenty informacji przestrzennej), podczas gdy w iMacu większość zadań spełniają ilustracje (Stenglin and Iedema, 2000: 210). Na instrukcję obsługi IISI składa się czarno-biały, funkcjonalno-abstrakcyjny, linearny tekst, tymczasem broszura iMaca jest prosta i kolorowa. Instrukcja IISI przedstawia raczej złożoną i drobiazgową procedurę, z kolei dla iMaca priorytetem zdaje się być prostota i przystępność. Podręcznik IISI zaprojektowano z perspektywy koncernu informatycznego (gama produktów oraz różnice pomiędzy poszczególnymi modelami), a iMac prezentuje perspektywę użytkownika (tj. „ręce na ilustracjach to moje własne ręce”).
W tym momencie rodzi się pytanie, dlaczego firma Apple™ odbiegła od lingwistyczno-technicznej formy przedstawienia idąc w kierunku obrazowości i prostoty. Rzecz jasna, celem Apple™ od zawsze było zaopatrywanie klientów w komputery przyjazne użytkownikowi jak również zorientowane na zadania, co w znacznym stopniu tłumaczy wybór tego ostatniego wzoru instrukcji obsługi, skoncentrowanego na potrzebach użytkownika. Uznając zasadność wyboru takiego projektu broszury iMaca, należy jednak zauważyć, że semiotyczny nacisk znacząco różni się tu od tego, który warunkował wygląd wcześniejszych instrukcji, a jego cele niekoniecznie odpowiadają założeniom iMaca, promujących przystępność i prostotę.
Jak widać, kompozycję instrukcji do IISI charakteryzuje `redundancja', innymi słowy powtórzenie konkretnego znaczenia w postaci zarówno języka jak i obrazu. Umiejscowienie przycisku `on/off' oraz klawisza `Power On” zostaje tu przedstawione w dwójnasób w postaci opisu i ilustracji, a do tego wzbogacone dodatkowym elementem, jaki stanowią strzałki i powiększenia, ponownie opatrzone własnymi etykietami. W tym przypadku słowne objaśnienie („naciśnij przycisk `on/off' z tyłu komputera”) zostaje połączone ze schematem przedstawiającym tył komputera przy użyciu wizualnej konstrukcji językowej, komunikującej „to tutaj” (etykieta + strzałka i powiększony przycisk + etykieta). Podobna redundancja cechuje wprawdzie także relację pomiędzy tekstem a ilustracjami w instrukcji obsługi iMaca, jednakże tutaj nacisk kładziony jest na inny aspekt. W tym wypadku to działanie, nie położenie przedstawione zostaje dwukrotnie jako opis oraz rysunek. Poleceniom typu „umieść”, „podłącz”, „włącz” towarzyszy ich wizualny odpowiednik w postaci dłoni, mających służyć jako wskaźniki czy też wektory. Z kolei informacje o tym „co”, „gdzie” i „czym” podane są jedynie za pomocą ilustracji. W kontekście opisu procedury wyczerpujące objaśnienie kwestii „czym”, „gdzie”, „w jaki sposób” oraz „jak” jest kluczowe, ponieważ to właśnie tego rodzaju szczegółowe wytyczne często decydują o powodzeniu całej operacji (Stenglin and Iedema, 2000: 198). Prawdopodobnie ze względu na fakt, iż takie detale informacyjne stanowią główny punkt, w obrazach w instrukcji iMaca użyto rąk jako przykuwających uwagę wskaźników, a istotne miejsca i wtyczki umieszczono w centrum każdego obrazka bądź w jego pobliżu.
Powyższa pobieżna analiza dowodzi, że przejście od układu instrukcji obsługi IISI do iMaca wymaga czegoś więcej niż tylko przełożenia jednego rodzaju znaczenia na drugi. Instrukcja iMaca w oczywisty sposób nadaje kluczową rolę ilustracjom; na pierwszy plan wysuwają się znaczenia dotyczące wykonywanych czynności; wykorzystana zostaje bardziej życiowy czy „realistyczny” aspekt modalności (wizualnych) reprezentacji. Wszystko to składa się na strategię nadawania znaczenia zorientowaną na użytkownika. Jednak do tej pory omówione zostały jedynie kwestie mające wpływ na przełożenie językowej reprezentacji na wizualną jak również zorientowany na użytkownika etos, który zdaje się być powodem owej zmiany. Teraz należałoby się zastanowić, jakie korzyści niesie ze sobą uprzywilejowana pozycja obrazów wobec języka.
2