Stres nauczyciela i ucznia w szkole
jak sobie z nim radzić
Każdy, kto przepracował w szkole choćby kilka dni, wie, że szkoła jest miejscem, w którym stres staje się udziałem zarówno uczniów, jak i nauczycieli. W dobie bezstresowego wychowania zabrakło miejsca dla bezstresowych (czyli wolnych od stresu) nauczycieli. Obowiązki i zaangażowanie w sprawy uczniów mogą sprawić, że stres osiągnie pewien optymalny poziom. Optymalny, czyli taki, który mobilizuje do działania, motywuje, wpływa na zwiększenie efektywności. Z drugiej strony jednak, stres - a w zasadzie przekroczenie pewnej granicy stymulacyjnej - może źle wpłynąć nie tylko na psychikę nauczyciela, ale również na jego stan fizyczny.
Stres - w różnych postaciach - towarzyszy człowiekowi od dawna; być może nawet od początku istnienia naszego gatunku. Obecnie żyjemy coraz szybciej i intensywniej, przez co narażamy się na coraz większy stres spowodowany silniejszym oddziaływaniem otoczenia. Presja świata, pęd zawodowy, ciągły brak czasu, nieustanny natłok informacji, obowiązki zawodowe i domowe - oto z czym musimy się zmagać; nic więc dziwnego, że żyjemy w ciągłym napięciu. Niekiedy przybiera ono zbyt wielkie rozmiary. Każdy, kto odczuwa brak równowagi i napięcie, prędzej czy później zada sobie pytanie: co robić? jak mogę uniknąć stresu? Odrzucamy radykalne środki - zmianę lub porzucenie pracy - i nie pozostaje nic innego, jak nauczyć się radzić sobie ze stresem.
Dla każdego człowieka doba ma 24 godziny, ale ludzie w różny sposób wykorzystują ten kapitał. Istota sprawy polega na tym, aby pamiętać, że człowiek jest jednostką nie tylko psychospołeczną, ale i biologiczną. Przy całej różnorodności życia poszczególnych osób wymagania biologiczne organizmu powinny być przez wszystkich respektowane. Ma to bardzo istotne znaczenie m.in. dla funkcjonowania naszego systemu nerwowego. W prawidłowo zaplanowanym dniu powszednim powinien być przewidziany wystarczający czas na: sen, wykonanie porannych czynności bez pośpiechu, pokonanie drogi do pracy bez zbędnego napięcia związanego z ewentualnością spóźnienia się, realizację obowiązków zawodowych oraz czynny wypoczynek.
Trzeba pamiętać, że silne emocje sprawiają, że nasz sposób spostrzegania rzeczywistości staje się zawężony, a tym samym zniekształcony. Powstaje tendencja do reagowania już przy pojawieniu się pierwszego sygnału informacji, bez dokładniejszej wiedzy o całej sytuacji. Często ludzie reagują z jednakową siłą na zdarzenia, które obiektywnie różnią się znaczeniem. Pożytecznym jest więc, uświadomienie sobie hierarchii problemów, zadawanie pytania: „0 co właściwie chodzi?” Próba spojrzenia na sprawę pod wieloma kątami, szukanie wielu możliwych odpowiedzi na pytanie: „dlaczego?”, pozwoli na bardziej obiektywną ocenę zdarzenia które nas dotknęło. Bardzo ważną jest także refleksja nad tym, jaki mamy bezpośredni wpływ na zmianę danej sytuacji. Potoczne obserwacje wskazują bowiem, że ludzie często tracą wiele energii i czasu na działania, które w niewielkim tylko stopniu zmieniają rzeczywistość. To wstępne rozróżnienie powinno mieć zasadnicze znaczenie dla wyboru strategii działania. Problem ten wiąże się ściśle z prawidłową samooceną. Uświadomienie sobie własnych pozytywnych i negatywnych cech pozwoli m.in. na przewidywanie własnych reakcji w konkretnych okolicznościach, a także na unikanie niektórych sytuacji, o których wiemy, że mają dla nas charakter stresowy.
Jak radzić sobie ze stresem? - to jeden z częściej pojawiających się tematów w prasie popularno-naukowej oraz w różnego rodzaju tygodnikach. Na rynku pojawia się coraz więcej książek i poradników o tej tematyce, a firmy coraz częściej oferują kursy i szkolenia z zakresu technik radzenia sobie ze stresem. Większość badaczy zajmujących się tym zagadnieniem podkreśla, że kluczową rolę odgrywa styl życia, a czynniki takie jak palenie, picie i brak odpoczynku, w pierwszej kolejności wpływają na nasze samopoczucie. Rzucenie palenia czy rezygnacja z alkoholu nie są technikami radzenia sobie ze stresem, ale pierwszym poważnym krokiem w kierunku zadbania o własne samopoczucie.
Nasze samopoczucie zależy od nas samych!!! Warto zapanować nad własnym czasem, nad organizacją pracy w szkole i w domu. Planowanie lekcji i wcześniejsze przygotowywanie materiałów znacznie obniża poziom stresu; warto mieć zawsze przygotowanych kilka luźnych lekcji, które można wykorzystać w razie zastępstw. Nauczyciele często narzekają na niewyobrażalne ilości prac domowych, które muszą sprawdzać. Jednocześnie zaznaczają w trakcie rozmów, że sprawdzanie odkładają na ostatnią chwilę lub wręcz oddają prace z kilkudniowym opóźnieniem. Nietrudno wyobrazić sobie upragniony weekend, który zamiast przynieść radość i odpoczynek, kończy się poczuciem zmarnowania czasu i dodatkowym stresem związanym ze ślęczeniem nad pracami. Warto zapanować nad czasem. Działanie w lepiej określonej sytuacji powoduje mniejsze napięcie.
Praca zawodowa zajmuje poważną część naszego powszedniego dnia. Ważnym jest, aby to co robimy interesowało nas, odpowiadało naszym zamiłowaniom. Aktywności zawodowej często towarzyszy pośpiech, napięcie nerwowe. Dobre rozplanowanie obowiązków pomoże uniknąć spiętrzenia zbyt wielu zajęć w krótkim terminie. Ważnym elementem życia codziennego, który pozytywnie wpływa na rozładowanie napięcia nerwowego jest aktywny wypoczynek. Powinien on zawierać aktywność fizyczną oraz realizowanie swoich zainteresowań pozawodowych. Formy tych zajęć mogą być bardzo różnorodne, ważnym jest jednak, aby znalazły się w stałym repertuarze codziennych czynności. Większość z podanych powyżej propozycji jest dosyć oczywista, wręcz banalna. Problem w tym, że te proste zasady niewielu realizuje na co dzień. Stąd konieczność dokonania świadomej analizy własnej „fotografii dnia” i wprowadzenie odpowiednich korekt. Istnieje potrzeba wypracowania nawyków życia codziennego, które pozwolą na zmniejszenie częstotliwości przeżywanych sytuacji stresowych, a jednocześnie będą łagodziły skutki tych zdarzeń, których nie udało się uniknąć.
Wśród najczęściej polecanych technik radzenia sobie ze stresem wyróżnia się relaksację, wizualizację, ćwiczenia fizyczne, ćwiczenia oddechowe, jogę, medytację, różne formy masażu. Można oczywiście ćwiczyć tai chi czy qui-gong, ale to wymaga nie lada wprawy. W ostatnich latach pojawiły się w sprzedaży różnego rodzaju nagrania z muzyką relaksacyjną i dźwiękami przyrody.
Podczas krótkich przerw pomiędzy lekcjami nie sposób poddać się masażowi ani 30 minutowej relaksacji. Dlatego polecam sprawdzoną technikę - sam z powodzeniem od dawna ją stosuję. W dowolnej chwili można stosować ćwiczenia oddechowe - nie są trudne, a przynoszą sporą ulgę. Wystarczy wygodnie usiąść (lub położyć się - jeśli jest to możliwe) i oddychać powoli, kontrolując tempo i głębokość oddechu.
Dobre samopoczucie sprzyja zdrowiu i zwiększa odporność na stres. Należy więc dostarczać swemu ciału jak najwięcej przyjemności. Powinniśmy dbać o aktywny tryb życia, spać tyle, ile wymaga organizm, prosić o czułość, wsparcie duchowe, kiedy tego potrzebujemy. Jednak przede wszystkim w zwalczaniu szkodliwych skutków stresu pomaga bycie sobą, otwarte wyrażanie tego, co się czuje, przy jednoczesnym traktowaniu ludzi tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani.
W szkole uczeń narażony jest na wiele czynników powodujących stres, dlatego szczególną rolę odgrywa tutaj nauczyciel, który powinien przede wszystkim rozumieć swoich wychowanków. Uczeń oczekuje od wychowawców serdeczności, bezpośredniości w kontaktach, partnerskiego i sprawiedliwego traktowania wszystkich uczniów, opanowania, poczucia humoru, umiejętnego wyjaśniania nauczanego przedmiotu. Młodzież oczekuje od nauczycieli właściwego traktowania polegającego na zrozumieniu ucznia, zainteresowaniu się jego kłopotami czy przeżywanymi aktualnie trudnościami, szanowaniu jego indywidualności. Dlatego nauczyciel powinien indywidualnie spotykać się z uczniem aby zrozumieć jego osobisty świat.
Stworzenie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa psychologicznego oznacza, iż uczeń czuje się bezpiecznie, nie spostrzega nauczyciela jako osoby zagrażającej, surowo oceniającej, ale jako osobę przyjazną, jako kogoś, komu można w pełni zaufać. Okres młodzieńczy jest również etapem w życiu każdego młodego człowieka, w którym szczególnie potrzebuje on pomocy i wsparcia rodziców i wychowawców. Ważną rolę odgrywa w tym okresie pomoc pedagogiczna i psychologiczna. Pedagog powinien pełnić funkcję doradcy i konsultanta, powinien umieć skierować wychowanka na taką drogę, która pozwoliłaby mu kreatywnie przejść sytuacje stresowe. Nie krytykować i narzucać swoje rozwiązania, ale wsłuchiwać się w jego propozycje i służyć radą.
Uczeń dobrowolnie musi uczestniczyć w spotkaniach, sam decydować o tym, na ile „otworzyć” się przed nauczycielem, jaką część własnego życia czy przeżyć ujawnić. W sytuacji, w której uczeń zwraca się do nauczyciela o pomoc, ważne jest, aby nauczyciel uważnie słuchał tego, o czym uczeń mówi, okazał zainteresowanie jego problemami, bowiem wtedy uczeń przekonuje się, że drugi człowiek rozumie go dobrze, że gotowy jest nieść mu pomoc.
Indywidualny kontakt nauczyciela z uczniem bywa szczególnie pożądany w następujących sytuacjach:
gdy nauczyciel obserwuje inne niż dotychczas zachowanie się ucznia (jego zwiększone napięcie emocjonalne, przygnębienie, brak zainteresowania nauką lub zwiększoną agresywność),
gdy występuje gwałtowna zmiana stosunku ucznia do nauki,
gdy uczeń unika kontaktu ze szkołą,
gdy nauczyciel dostrzega symptomy nieprzystosowania społecznego ucznia.
W nawiązaniu bliskiego kontaktu z uczniem odgrywają ważną rolę następujące umiejętności nauczyciela:
zauważanie i spostrzeganie zmian (np. zmiana uczesania, aktywność w dekoracji sali),
oferowanie swojego czasu, uwagi i troski,
akceptacja (mimika i gesty nauczyciela),
milczenie (powinno wskazać, że oczekuje się na słowa ucznia, obserwować komunikaty pozawerbalne aby podjąć rozmowę),
poszukiwanie źródeł emocji,
proponowanie współpracy.
W zasadzie po pierwszym indywidualnym kontakcie z uczniem nie możemy na wiele liczyć, ale ważne jest aby ta pierwsza rozmowa wpłynęła na uspokojenie, ośmielenie i zaangażowanie ucznia. Indywidualny kontakt z uczniem można zakończyć w momencie, gdy uczeń zdołał uwolnić się od przykrych odczuć utrudniających mu funkcjonowanie, zdobył większą samokontrolę w działaniu, gdy zwiększyła się jego zdolność do radzenia sobie z rzeczywistością. Ale wówczas również należy zapewnić ucznia, że w każdej chwili może do niego przyjść czy zadzwonić, gdyby potrzebował pomocy lub chciał podzielić się swoimi sukcesami, lub niepowodzeniami.
Coraz bardziej skomplikowane warunki życia we współczesnym świecie stawiają przed człowiekiem coraz bardziej złożone zadania. Jedni nawet w warunkach znacznych napięć psychicznych potrafią zachować tzw. przytomność umysłu, u innych nawet niewielkie trudności powodują dezorganizację zachowania. Źródła wielu niepowodzeń w nauce i niewykorzystania własnych możliwości oraz niezrealizowania zamierzeń życiowych młodzieży tkwią w braku psychicznej odporności na trudności i w nieumiejętności ich pokonywania. Bardzo ważnym więc czynnikiem w szkole jest sposób kształtowania odporności psychicznej człowieka.
Cechą wspólną sytuacji trudnych jest to, iż wywołują one u człowieka przykre przeżycia i powodują stany silnego napięcia. Psychiczna oporność człowieka oznacza więc odporność wobec wymienionych rodzajów sytuacji trudnych a kształtuje się ona w okresie dzieciństwa i młodości. Dlatego w trakcie wychowania musimy pamiętać, że nie wolno okazywać negatywnych uczuć innym ludziom.
Bibliografia:
Brzezińska A.: Stres w rodzinie i w szkole. Edukacja i Dialog 1999 nr 3
Everly G.S., Rosenfeld R.: Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. Warszawa 1992
Frączek A., Kofta M.: Frustracja i stres psychologiczny (w:) J. Tomaszewski: Psychologia. Warszawa 1975 r.
Reykowski J.: Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego. Warszawa 1966
Selye H.: Stres życia. Warszawa 1960
Seul S.: Zmagania się dziecka ze stresem, Edukacja i Dialog 1999 nr 4
Sitarczyk M.: Stres, czyli nic nie boli tak jak życie. Język Polski w Szkole 1999/2000 nr 3
Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. Warszawa 1997
1