Periodyzacja lit.staropolskiej
Ludzie żyjący w tej epoce nie znali pojęcia ”średniowiecze”,
jakiego dziś używamy dla określenia tamtych czasów. Nazwa powstała dopiero w
wieku XVII i stanowiła wyraźną sugestię, że chodzi o epokę, która oddzielała
doskonałą starożytność (antyk) od doskonałego renesansu, a więc odrodzenia
ideałów klasycznych. Średniowiecze było od nich w swym charakterze zdecydowanie
inne (inne kanony piękna, inna ideologia, inna filozofia), a więc w ocenie
naukowców XVI i XVII wieku, gorsze. Polski termin „średniowiecze” jest
odpowiednikiem łacińskich słów medium aevum, czyli średni wiek, lub media
tempora, czyli średnie czasy, bowiem średniowiecze znajdowało się właśnie „pośrodku”
dwóch podobnych sobie okresów historyczno- literackich.
Periodyzacja epoki
Ustalenie jednej daty rocznej jako momentu, w którym
rozpoczyna się i kończy średniowiecze jest niemożliwe. Przechodzenie antyku w
nową epokę było procesem trwającym dziesiątki, a niekiedy nawet setki lat. Tak
więc na ogół przyjmuje się, że początek średniowiecza przypada między IV a VI
wiekiem n.e., natomiast koniec tej epoki to wiek XV lub XVI (zależnie od kraju
europejskiego). Istotne jest zrozumienie długofalowości procesu kształtowania
się średniowiecza i jego zróżnicowania, wynikającego z położenia geograficznego
i różnego dorobku kulturowego w poszczególnych krajach Europy.
Historycy przyjmują daty umowne, ułatwiające orientację w
chronologii średniowiecza. Tak więc jako datę otwierającą tę epokę przyjmuje
się rok 476 n.e., czyli upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (zdobycie Rzymu
przez germanów pod dowództwem Odoakra), natomiast datę końca średniowiecza
wyznacza się najczęściej na 1453r., moment upadku Cesarstwa Bizantyjskiego,
czyli Wschodniego (zdobycie przez Turków Konstantynopola- dziś Stambuł). Periodyzacja
średniowiecza w Europie wygląda następująco:
1)Faza I- średniowiecze wczesne, czyli okres od V do X wieku
2)Faza II- rozkwit średniowiecza czyli okres od XI do XIII
wieku
3)Faza III- zmierzch średniowiecza czyli XIV i XV wiek.
Inaczej wygląda sprawa w Polsce, wiąże się to z tym, że o jednolitym
organizmie państwowym można mówić dopiero od X wieku (a więc 500 lat później
niż na zachodzie Europy). Data początkową wyznacza rok 966, natomiast koniec to
przełom XV i XVI wieku.
Periodyzacja średniowiecza w Polsce wygląda następująco:
1)Faza I- średniowiecze wczesne to okres od X do XIII wieku
2)Faza II- rozkwit średniowiecza to wiek XIV
3)Faza III- zmierzch średniowiecza to wiek XV i początek
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” - treść i kompozycja
Na treść Historyji.. zgodnie z tytułem składają się zdarzenia towarzyszące Zmartwychwstaniu Pańskiemu. Udramatyzowana relacja
opiera się przede wszystkim na Ewangeliach i fragmentach proroctw Starego Testamentu , ale również na popularnych w średniowieczu przekazach apokryficznych. Zdarzają się jednak w Historyji.. pewne odstępstwa od biblijnego przekazu, które służą podkreśleniu, uwydatnieniu pewnych prawd wiary. Całe misterium zresztą nie służy pogłębieniu rozumienia prawd wiary, ale ich prostej ilustracji. Ważnymi elementami misterium poza dialogami postaci są czytania Ewangelii (z reguły na początku kolejnej jednostki konstrukcyjnej) oraz śpiewy (te pojawiają się przeważnie na końcu poszczególnych scen).
Niezależnie od wszystkiego konstrukcja misterium opiera się na ewangelicznej historii o Zmartwychwstaniu, z góry założona została ilość epizodów (w sześciu częściach mamy aż 35 mniejszych scen) oraz ich chronologiczny porządek. Trzeba zaznaczyć, że mamy tu do czynienia z epickim tokiem narracji dramatycznej, która - jak podaje Jan Okoń -
Tak więc, ponieważ historia opowiadana w misterium jest nie tylko z góry dana, ale również powszechnie znana, to punkt ciężkości zostaje położony na organizację poszczególnych scen: „wydarzeń-obrazów”. Wydarzenia biblijne zostają niejako dopełnione realiami ówczesnego życia (np. średniowiecznym sposobem targowania się, jak w scenie z aptekarzem). Świat przedstawiony dramatu (obejmujący realia Jerozolimy czasów Chrystusowych oraz przestrzeń piekielną) zostaje uplastyczniony. Wiele wskazówek odnośnie możliwości realizacji tego misterium znajdziemy w didaskaliach, pojawia się tam sporo uwag odnośnie rekwizytów i gestów - tak jak jest to w scenie z kobietami, które potrząsając sakiewką zastanawiają się, jak okazać miłość Mistrzowi.
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” jako misterium
Misterium to jeden ze średniowiecznych gatunków dramatycznych (inne to dramat liturgiczny, komedia elegijna, mirakl, moralitet, farsa), rozwijający się w Europie od XII do XVI w, a w Polsce nawet do XVIII. Gatunek ten wyrósł z dramatu liturgicznego i w właśnie w opozycji do niego powinien być rozpatrywany.
Na rozwój misteriów wpłynęły przede wszystkim czynniki zewnętrzne, mianowicie potrzeba stworzenia nowych form oddziaływania na masy wiernych. Z tego względu misteria pisano w językach narodowych, by treści w nich zawarte były dostępne dla niewykształconego odbiorcy. Od języka potocznego odróżniała misterium forma wierszowa. W przypadku Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim mamy do czynienia z tradycyjnym ośmiozgłoskowcem - nie stanowiącym jednak specjalnego osiągnięcia wierszotwórczego.
W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Jak podaje Jan Okoń:
Misterium - to powieść dramatyczna, uwzględniająca cały szereg (...) zdarzeń, czasem nawet powieść-rzeka, gdy obejmuje jednolity ciąg zdarzeń staro- i nowotestamentowych, a czas przedstawienia rozkłada na kilka dni. Tekst (...) nie jest(...) w nim z góry określony - wychodząc z „Biblii”, jako podstawy, uniezależnia się od niej i staje rezultatem pracy twórczej danego autora. |
Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum. Ciekawym przykładem sceny o dużym nasyceniu komizmu, jest fragment Historyji..., kiedy Jezus wyprowadziwszy z piekła swoje baranki, nie pozwala kolejnym wielkim biblijnym postaciom pójść z nowiną o Zmartwychwstaniu do Maryji. Powodem jest pijaństwo, nadmierna włochatość i tym podobne, nieprzystające do tych zacnych person powody.
Misteria ze względu na podejmowaną tematykę dzielimy na trzy odmiany gatunkowe:
misteria Bożonarodzeniowe (popularne jasełka)
misteria Męki Pańskiej (misteria pasyjne)
misteria Zmartwychwstania (misteria rezurekcyjne
Światowa Rozkosz współcześnie zyskała na popularności. Na urodę i oryginalność tego poematu składa się wiele elementów; są to przede wszystkim: język, barwność opisu świata, narracja i bogactwo znaczeń. Od pewnego czasu poemat ten zajmuje pozycję utworu otwierającego pewien typ poezji - poezję światowych rozkoszy. Liczne wydania z XVII wieku świadczą, iż utwór cieszył się popularnością. Później wznowień zaniechano i poemat został zapomniany.
. Były one pisane z myślą o dostarczeniu czytelnikowi pełnej, encyklopedycznej wiedzy na dany temat, a często pełniły także funkcję przewodników duchowych. Wśród najbardziej charakterystycznych pod tym względem cykli barokowych można wymienić Rymy duchowne Sebastiana Grabowieckiego i Światową rozkosz Hieronima Morsztyna. Cykl Grabowieckiego cechuje, jak pisał Czesław Hernas "znamienny układ kompozycyjny, rysujący katolicki wzorzec przemiany i odnajdywania wartości" 7. Jego kompozycja przypomina bowiem układ biblijnych Psalmów i składa się z czterech części: wierszy pokutnych, oczyszczających, dziękczynnych i pochwalnych. Podporządkowana jest zatem religijnemu charakterowi tekstów i ich modlitewnemu przeznaczeniu.
Podobną konsekwencją odznacza się Światowa rozkosz Hieronima Morsztyna. Czesław Hernas określił ją jako "niemal katalogowy opis obyczajowości współczesnej" 8. Każdy rodzaj "przyjemności" jest tu bowiem przedstawiony osobno i upersonifikowany 9.
CZAS
Wszystko idzie za czasem;
Jam żyw, a śmierć za pasem.
Jeden w łódź, drugi z łodzi
Ten kona, ów się rodzi.
T zbiór ojca skąpego
Z rąk potomka hojnego
W cudzy się dom obraca;
Ów zbierał, ten utraca.
We mgnieniu oka ginie,
Kto się śmierci nawinie.
A któż taki na świecie,
Co ten węzeł rozplecie.
Są granice wszystkiego,
Cokolwiek szerokiego
Ponoszą kraje świata;
Każdą rzecz kończą lata,