Temat pracy:

OPISZ TOK POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO RODZINY

Katarzyna Gnyp

II POW, studia dzienne.

2012. rok

Postać diagnozy środowiska rodzinnego, zakres jej zagadnień oraz stopień dokładności zależny jest od wielu czynników. Stanisław Kawula uważa, że w sensie diagnozy rodziny dokonuje się swoistego osądu sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie socjalizacyjnych, opiekuńczych wychowawczych, ale też i innych funkcji, gdyż wszystkie one mają znaczenie dla procesów i efektów wychowania i nie mogą być rozpatrywane w izolacji od pozostałych. Traktując rodzinę jako grupę społeczną analizujemy przede wszystkim jej styl, organizację życia oraz strukturę formalną, emocjonalną i społeczną. Stosując się do ogólnych zasad pedagogicznej diagnozy rodziny opisać więc możemy jej instytucjonalno-grupowy charakter z uwzględnieniem określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako środowisko wychowawcze.

W ogólnym ujęciu środowisko wychowawcze rodziny jest traktowane jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowiącego społecznie wyznaczony układ warunków i cech, o różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania. Najbardziej aktualnej propozycji systematyzacji cech i warunków rodziny, które podawane są jako opisujące jej środowisko wychowawcze zaproponował Stanisław Kawula. Autor ujmuje je w trzech zasadniczych grupach wyróżniając:

1) czynniki ekonomiczno-społeczne (m.in. wielkość i struktura rodziny, czynniki materialno-bytowe, podział pracy i ról);
2) czynniki kulturalne (m.in. kultura językowa rodziny, wykształcenie rodziców, stosunek do tradycji i obyczajów);
3) czynniki psychospołeczne (m.in. ogólna atmosfera panująca w domu, rodzaj i siła więzi społecznych, stosunek do zjawisk patogennych).

Rozpoznaniu podlegają tu więc przede wszystkim cechy materialne, kulturalne i organizacyjne rodziny. Ważny jest również obszar wiezi między członkami rodziny, ale też relacje społeczne czy wyznawane wartości. By rozpoznanie było dogłębne warto jest kierować się ogólnie przyjętymi zasadami. W postulatach pedagogów oraz psychologów w stosunku do charakteru, zakresu i reguł badania rodziny wymienia się ogólne normy diagnozy pedagogicznej rodziny. Wśród nich wyróżniamy zasady:

-wartościującego charakteru diagnozowania rodziny;

-diagnozy pozytywnej rodziny;

-uwzględniania kontekstu społecznego rodziny;

-relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego;

-holizmu poznawczego;

-uwzględniania dynamizmu rodziny;

-autodiagnozy rodziny i jej członków.

Wyróżnić możemy dwie ogólne koncepcje diagnozy rodziny. Wymienia się tu diagnozę całościową oraz wybiórczą. W tej pierwszej dąży się do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażania ogólnej oceny jego funkcjonowania. Uwzględnia się tu wiele różnorodnych cech rodziny, analizuje związki między nimi i dokonuje globalnej oceny. W tym rozpoznaniu zawiera się diagnoza typologiczna, która polega na rozpoznaniu charakteru środowiska wychowawczego rodziny przez kwalifikowanie do istniejących lub specjalnie tworzonych systematyzacji typologicznych.

W ramach diagnozy całościowej zaproponowano różnorodne i wielotematyczne wywiady, H.O.M.E. Inwentory (Home Observation for Measurement of the Enviroment Inventory) czy polska wersja ASDD (Arkusz Środowiska Domowego Dziecka). Służą one rozpoznawaniu różnych sfer i warunków funkcjonowania rodziny.

W diagnozie wybiórczej badacz koncentruje się na niektórych, celowo wybranych cechach rodziny. Rodzina badana jest pod określonym kątem a diagnosta skupia się na najistotniejszych dla przebiegu i efektów wychowania cechach i warunkach rodziny. Najczęściej przedmiotem zainteresowania są tu oddziaływania wychowawcze rodziców, style wychowania czy relacje interpersonalne pomiędzy poszczególnymi członkami. Przykładem jest tu posługiwanie się kwestionariuszami, inwentarzami, skalami czy schematami poznawczo-interpretacyjnymi.

Problemy występujący w rodzinie sa o tyle trudne do wykrycia, o ile w społeczeństwie panuje przekonanie, że nie można „wtrącać się” w czyjeś sprawy rodzinne. Ważna jest zmiana postawy wobec interweniowania w rodzinę wykazującą pewne dysfunkcyjne skłonności. To zadanie w pierwszej kolejności doczyczy osób ponoszących społeczno-zawodową odpowiedzialność za wspomaganie rozwoju dzieci i funkcjonowanie rodzin (m.in. nauczyciele, pedagodzy, opiekunowie, służba zdrowia, policja czy służby socjalne). Takie indywidualne działania mogą dotyczyć przewidywania, wykrywania, zgłaszania oraz profilaktyki wobec danego zjawiska. Przewidywanie polega na pewnej ocenie dzieci i ich rodzin, w aspekcie określenia stopnia zagrożenia (…). Celem jest wczesne dotarcie z odpowiednią pomocą do tych osób (…). Jest to identyfikowanie w licznych badaniach empirycznych czynnika ryzyka pojawienia się takich zachowań. W opracowanych Brown'a ocena relacji rodziców z dzieckiem powinna obejmować aspekty:

1. Ocena wiedzy i stosunku rodziców do wychowania dziecka.

2. Sposób postrzegania przez rodzica osoby dziecka i osoby rodzica przez dziecko.

3. Ocena emocji rodziców i ich reakcji na stres.

4. Styl interakcji i wzajemnych zachowań rodzica i dziecka.

5. Jakość więzi z rodzicem.

6. Jakość opieki rodzicielskiej (wrażliwość-niewrażliwość; akceptacja odrzucenie; współpraca-przeszkadzanie; przystępność-ignorowanie).

By w pełni zdiagnozować występowanie zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny potrzebna jest współpraca całego sztabu specjalistów reprezentujących jednostkowe profesje. Jedynie współdziałanie psychologa rodzinnego, dziecięcego, pedagoga, pracownika socjalnego, lekarza, prawnika oraz przedstawiciel instytucji specjalistycznych pomocy ofiarom przemocy i lub przedstawiciel organizacji lokalnej zajmującej się problemem oraz przedstawiciel policji, kurator sądowy czy ewentualnie ginekolog dzieciecy może doprowadzić do pełnego rozpoznania. Liczy się tu systematyczność pracy tych specjalistów, ogólna wiedza o zjawisku oraz zasadach i sposobach jego rozpoznawania. Taki proces rozpoznania inicjują najczęściej przesłanki bezpośrednie jak np.:

-ujawnienie się sprawcy (zdarza się to bardzo rzadko, gdyż takie osoby zazwyczaj nie widzą nic niewłaściwego w swoim postępowaniu. Zazwyczaj takie zachowania ujawniają się podczas terapii, kurateli, szukania pomocy socjalnej jak też w obawie przed poniesieniem konsekwencji);

-ujawnienie doświadczenia przemocy przez dziecko (najczęściej dzieci wybierają osoby zaufane jak nauczyciel, pedagog, trener, babcia, ciotka. Ujawnienie ma zazwyczaj formę pośrednią, poprzez przypisanie swojej sytuacji innym osobom, zasygnalizowanie problemu poprzez wręczenie rysunku, zachowania aspołeczne cz narzekanie na bliżej nieokreślone dolegliwości w nadziei, że osoba taka domyśli się lub zacznie dopytywać);

-doniesienia tzw. osób trzecich (zazwyczaj takie doniesienia składają sąsiedzi, krewni, znajomi, którzy kierują srawę do wychowawcy klasy, pedagogowi czy policji. Ważna jest tu analiza wiarygodności takich doniesień. Ważny jest tu sposób prezentacji informacji. Tekst nie powinien sprawiać wrażenia „recytowanego”, informacje powinny być raczej chaotyczne, uzupełnienia powinny pasować do wcześniej przedstawionego toku zdarzeń, a osoba mówiąca powinna ujawniać oznaki pobudzenia emocjonalnego);

-występujące objawy somatyczne i fizyczne u członków rodziny (często powtarzające się i nietypowe urazy, skarżenie się na bóle podbrzusza, genitaliów, zaburzenia snu, koszmary nocne, szybkie przybieranie na wadze lub niedowaga, ciągłe zmęczenia, apatia, zapalenia skóry na pośladkach, nieleczone choroby, urazy, nieczyste ubranie, paznokcie itp.)

-specyficzne symptomy zachowań (pseudodojrzałe zachowania o charakterze seksualnym, lęk przed dotknięciem, agresywne zachowania, chęć ciągłego przebywania z dorosłymi, kradzieże, kłamstwa, niska samoocena, poczucie winy, ucieczki z domu, obawa przed badaniami medycznymi, nagłe pojawienie się trudności w szkole, wagarowanie itp.)

Ważne jest tu kompleksowe badanie i analizowanie symptomów fizycznych i psychicznych. Ważne jest też uzupełnianie tych objawów przesłankami pośrednimi. Kierowanie się wyizolowanymi informacjami może doprowadzić do błędnej diagnozy oraz interpretacji pewnych zachowań jako dewiacyjne, które w zasadzie są przypadkowe. Jedynie takie ewidentnie czynniki jak ciąża czy choroby wenerycznie mogą być brane tu pod uwagę.

Zamierzone i ukierunkowane działanie badawcze jakim jest pozyskiwanie danych może przybierać różną postać. Dużą rolę może tu pełnić analiza dokumentacji istniejącej dokumentacji na temat danej rodziny. Potrzebna może być obserwacja dziecka pod kątem specyficznych zaburzeń fizycznych i zachowaniowych. Bardzo ważne są również informacje zebrane od osób z otoczenia danej rodziny oraz rozmowa z jej członkami. Musi być to jednak przemyślany dialog, gdzie liczy się obustronne zaufanie, zrozumienie oraz chęć współpracy. Bardzo trudnym zadaniem jest stworzenia takiej atmosfery współpracy i nie spowodowania silniejszego „zamknięcia się” rodziny na pomoc z zewnątrz.

Diagnoza sytuacji dziecka i rodziny będąca efektem długiego procesu pozyskiwania i analizowania informacji prowadzić może badacza do potwierdzenia bądź oddalenia podejrzenia o występowaniu zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny, oceny stopnia zagrożenia poszczególnych jej członków, uzyskania wstępnego obrazu sytuacji oraz ocenę możliwości pomocy rodzinie. Pamiętać jednak trzeba, że nie zawsze, mimo starań i podjęcia wszelkich możliwych działań, możliwe jest uzyskanie potwierdzenia lub odrzucenia początkowych podejrzeń. Efektem może tu okazać się jedynie wzmocnienie lub osłabienie wcześniejszych podejrzeń.

Bibliografia

Jarosz E., Wysocka E. (Warszawa 2006): Diagnoza psychopedagogiczna.

S. Kawula A. Janke, J. Brągiel Pedagogika rodziny (w:) Kawula S. (Toruń 1997): Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo wychowawcza.

Brownie K., Herbert M.(Warszawa 1991): Zapobieganie przemocy w rodzinie.

S. Kawula, A. Janke, J. Brągiel: Pedagogika rodziny.

Wysocka E., Jarosz E.: Diagnoza psychopedagogiczna.

Wysocka E., Jarosz E.: Diagnoza psychopedagogiczna.

Brownie K., Herbert M.: Zapobieganie przemocy w rodzinie.

---