POLITYKA HANDLOWA
ISTOTA I POJĘCIE POLITYKI WYMIANY GOSPODARCZEJ Z ZAGRANICĄ (POLITYKI HANDLOWEJ).
Pojęcie polityka handlowa wykształciło się w czasach, kiedy wymiana gospodarcza z zagranicą ograniczała się jedynie do eksportu i importu towarów. Nazwa ta oddawała, więc w pełni istotę tej polityki i była całkowicie uzasadniona. Tak rozumianą politykę handlową można by zdefiniować jako: „ zbiór reguł, metod i narzędzi za pomocą, których władza gospodarcza kieruje handlem zagranicznym” lub „interwencję rządu w sferze handlu zagranicznego”. Byłaby, więc ona częścią polityki wymiany gospodarczej z zagranicą, gdyż odnosiłaby się tylko do obrotów towarowych. Jest to tradycyjne znaczenie polityki handlowej, a powyższe pojęcia można określić jako definicje w „wąskim” znaczeniu.
Polityka autonomiczna a polityka umowna
Polityka autonomiczna zmierza do osiągnięcia wytyczonych przez państwo celów za pomocą narzędzi, o których decyduje państwo samodzielnie. Jest ono w tym względzie w pełni samodzielne i podjęcie decyzji o zastosowaniu takich lub innych środków nie uzgadnia z innymi partnerami ( państwami, międzynarodowymi organizacjami gospodarczymi itp.).
Polityka umowna (konwencyjna) zmierza do osiągnięcia danych celów polityki handlowej poprzez zawieranie z innymi państwami bądź organizacjami międzynarodowymi określonych umów. Mamy, więc tutaj do czynienia z ograniczeniem swobody państwa. Konieczne jest uwzględnianie interesów innych partnerów.
Polityka wolnego handlu a polityka protekcjonizmu
1. Polityka wolnego handlu (liberalizm) - państwo powstrzymuje się od ingerencji, oddziaływania na wymianę gospodarczą z zagranicą (lub działa w kierunku zapewnienia maksymalnej swobody w wymianie gospodarczej).
2. Protekcjonizm - państwo odrzuca nieskrępowane działanie sił rynkowych i podejmuje określone działania ochraniające własny rynek, czyli aktywnie oddziaływuje na wymianę gospodarczą z zagranicą (jej rozmiary, kierunek, tempo wzrostu, strukturę itd.).
Międzynarodowe aspekty polityki handlowej
Według kryterium geograficznego (przestrzennego) można wyróżnić następujące rodzaje polityk ekonomicznych (także szczegółowych) :
lokalną (na obszarze danego państwa),
narodową (państwową),
ponadnarodową (na szczeblu minimum dwóch państw),
regionalną (wielonarodową, związaną najczęściej z tworzeniem ugrupowań integracyjnych) oraz
międzynarodową (światową).
Cele polityki handlowej
Początkowo (po II wojnie światowej) wymieniano trzy główne cele (tzw. trójkąt celów). Były to: pełne zatrudnienie, stabilizacja cen i równowaga bilansu płatniczego.
Z czasem doszedł do nich (lata sześćdziesiąte) czwarty, a mianowicie zrównoważony wzrost gospodarczy. Powstał „kwadrat celów”.
Inne cele polityki gospodarczej (makroekonomiczne) to: równowaga budżetowa, sprawiedliwy podział dochodu narodowego, ochrona środowiska naturalnego (koncepcja „wieloboków”).
Wśród głównych celów polityki handlowej najczęściej wymienia się:
- poprawę (bądź jej przeciwdziałanie) sytuacji w bilansie płatniczym,
- zmianę w poziomie eksportu i importu,
- zmianę w strukturze handlu zagranicznego,
- poprawę wskaźnika terms of trade,
- zwiększenie dochodów z tytułu obrotu usługami,
- zwiększenie dopływu lub odpływu kapitału itp.
NARZĘDZIA POLITYKI HANDLOWEJ
W literaturze ekonomicznej narzędzia te, w zależności od przyjętego kryterium, najczęściej dzieli się na:
administracyjnego i rynkowego oddziaływania,
selektywnego i globalnego oddziaływania,
instrumenty polityki pieniężno-kredytowej, fiskalno-budżetowej, handlowej i walutowej.
W polityce wymiany gospodarczej z zagranicą (polityce handlowej), państwo może stosować zakazy i nakazy (narzędzia administracyjnego oddziaływania).
Narzędzia taryfowe
Cła i ich rodzaje
Cło jest to opłata nakładana przez państwo na towar w momencie przekraczania przez niego granicy celnej. Historycznie jest to najstarszy instrument polityki handlowej. W przeszłości cła stanowiły ważne źródło dochodu państwa, a także ochraniały własną produkcję.
1. Według kryterium kierunku ruchu towarów.
Cła importowe - mają najszerszy zakres i niewątpliwie największe znaczenie. Mogą być wykorzystywane do różnych celów (fiskalnych, ochrony produkcji krajowej, bilansu płatniczego itp.). W praktyce mówiąc o cłach mamy na myśli ten rodzaj ceł.
Cła eksportowe - występują rzadko i mają charakter sporadyczny. Tylko bowiem w wyjątkowych sytuacjach kraj jest zainteresowany wzrostem cen swoich towarów na rynkach zagranicznych i ograniczeniem możliwości ich zbytu. Ma to miejsce jedynie w przypadku poważnego braku tych towarów na rynku krajowym (np. dawne kraje socjalistyczne lub niektóre kraje rozwijające się ).
Cła tranzytowe - mają również charakter zanikający. Tranzyt jest, bowiem poważnym źródłem dochodów państwa i przynosi gospodarce krajowej znaczne korzyści.
2. Według kryterium technicznego sposobu ustalania wysokości:
Cła ad valorem - ustalane w procentach w stosunku do wartości towaru.
Cła specyficzne - ustalane w stosunku do ilości towaru ( „od sztuki” ).
Cła kombinowane - ustalane zarówno w stosunku do wartości, jak i ilości towaru.
3. Według kryterium źródła ustalania:
Cła autonomiczne - ustalane samodzielnie przez dane państwo.
Cła umowne - ustalane w wyniku porozumienia z innym krajem (bądź grupą państw).
4. Według kryterium rodzaju taryfy celnej:
Cła maksymalne.
Cła minimalne.
5. Według kryterium zróżnicowanego traktowania:
Cła dyskryminacyjne - ustalane na poziomie wyższym od poziomu, który obowiązuje w danym kraju. Wynikają one zarówno z przyczyn ekonomicznych, jak i politycznych.
Cła te w stosunku do niektórych krajów mogą być wprowadzone na stałe lub stosowane doraźnie (jeżeli pojawi się jakaś przyczyna). Czasowa stosowane cła dyskryminacyjne mogą mieć charakter ceł:
retorsyjnych (jako środek ekonomicznego bądź politycznego odwetu),
wyrównawczych (jako rekompensata za stosowane za granicą środki wspierania eksportu),
antydumpingowych (gdy zdaniem władz eksporter stosuje cenę dumpingową).
Cła preferencyjne - stosowane są w stosunku do krajów, którym chce się zapewnić szczególne traktowanie. Wtedy mogą być niższe od stawki minimalnej, a czasem może nawet występować tzw. stawka zerowa. Stosowanie tego typu ceł jest sprzeczne z klauzulą największego uprzywilejowania, gdyż musiałoby objąć wszystkie kraje, którym KNU została przydzielona. W praktyce występują w ramach tzw. preferencji celnych, które traktowane są jako wyjątek od klauzuli największego uprzywilejowania. Do najważniejszych z nich zaliczamy preferencje w ramach ugrupowań integracyjnych (np. w Unii Europejskiej) oraz preferencje udzielane krajom rozwijającym się.
6. Według kryterium ekonomicznego charakteru ceł (chodzi o różnice w celach i środkach, jakie powodują):
Cła fiskalne - mają na celu głównie zapewnienie dochodów budżetowi państwa.
Cła ochronne - mają przede wszystkim chronić produkcję krajową (np. nowe gałęzie produkcji).
Pozataryfowe narzędzia polityki handlowej
Według szerokiego, uniwersalnego kryterium (wpływ środków pozataryfowych na strukturę towarową, wolumen handlu i kierunku handlu zagranicznego) możemy wyróżnić trzy typy środków pozacelnych. Są to:
I - środki bezpośrednio oddziałujące na handel międzynarodowy,
II - środki pośrednio dyskryminujące,
III - środki ogólnogospodarcze nie wpływające bezpośrednio na handel.
Jeżeli chodzi o typ I, to podzielono je na środki oddziałujące na import oraz eksport. Wyróżniono tam również - w każdej z tych grup - środki ilościowe i działające poprzez koszty i ceny. Ten ostatni podział zastosowano również w typie II.
Klasyfikacja GATT z 1985r (uwzględniająca w szczególności relacje środków pozataryfowych do produkcji krajowej) wyodrębnia pięć kategorii narzędzi pozacelnych.
Są to :
I - udział państwa w handlu (pomoc rządu, cła wyrównawcze, zakupy rządowe, handel państwowy, monopol państwa),
II - cła i administracyjne postępowanie przy imporcie (cła antydumpingowe, wartościowanie celne, klasyfikacja, zasady pochodzenia towaru, formalności celne),
III - techniczne przeszkody (ogólne i techniczne przepisy, standardy, wymogi dotyczące testowania i certyfikatów),
IV - ograniczenia specyficzne (ograniczenia ilościowe i licencjonowanie importu, embargo, kontrola wymiany, VER, dyskryminacyjne porozumienia dwustronne itp.),
V - opłaty w imporcie (uprzednie depozyty importowe, opłaty portowe, podatki dyskryminujące, restrykcje kredytowe, podatki graniczne).
Podobna jest klasyfikacja środków pozacelnych w handlu międzynarodowym stworzona przez UNCTAD w latach osiemdziesiątych. Wyróżnia ona pięć grup:
I - ograniczenia ilościowe i specyficzne (kwoty importowe, ograniczenia eksportu itd.),
II - opłaty pozacelne (zróżnicowane podatki, depozyty, podatki graniczne itp.),
III - ogólnoekonomiczna polityka państwa, a szczególnie udział w handlu zagranicznym (subsydia i inne formy pomocy, zakupy rządowe, handel państwowy, monopol państwa, różne polityki szczegółowe itd.),
IV - procedury celne i postępowanie administracyjne (wartościowanie dla potrzeb celnych),
V - bariery techniczne (przepisy zdrowotne i sanitarne, standardy jakościowe, bezpieczeństwa, przepisy dotyczące opakowania i oznakowania itp.).
Główne narzędzia pozataryfowe
Subwencje eksportowe
Subwencje (subsydia) eksportowe są to wszelkie ulgi dla producentów krajowych udzielane przez państwo w celu zachęcenia ich do zwiększenia eksportu. Powodują one zwiększenie ich konkurencyjności na rynkach zagranicznych (bez ograniczania ich zysku). Jest to jednak element nielojalnej konkurencji. Subwencje eksportowe- w odróżnieniu od wielu innych barier pozataryfowych- nie ograniczają, lecz zwiększają obroty towarowe (eksport).
Subwencje mogą mieć charakter bezpośredni i pośredni. Pierwsze z nich są wypłacane bezpośrednio eksporterom przez państwo w różnych formach. Mogą to być : określona suma w zależności od wielkości eksportu (ilości lub wartości), zwrot eksporterowi różnicy między ceną krajową (wyższą) a światową (niższą) lub zwrot wydatków na sfinansowanie niektórych przedsięwzięć związanych z eksportem (np. koszty badań rynku, transportu itp.).
Przyczyny stosowania:
upłynnienia nadwyżek produkcji (nadprodukcja towarów na rynku krajowym),
większego stopnia wykorzystania czynników wytwórczych (np. występuje duże bezrobocie),
zwiększenia skali produkcji (w celu poprawy jej efektywności),
poprawy sytuacji w bilansie płatniczym (duży deficyt).
Bez względu na to, czy subwencje są skuteczne czy nie wywołują negatywne skutki. Są to:
wzrost inflacji (stymulując eksport państwo działa proinflacyjnie),
niekorzystna redystrybucja dochodu narodowego (na rzecz producentów krajowych, a także - w przypadku ich nieskuteczności- zagranicy),
osłabienie skłonności do innowacyjności, przedsiębiorczości, rozwoju postępu naukowo-technicznego itp.,
wzrost wydatków z budżetu państwa, które można by przeznaczyć na inne cele (może dojść do powiększenia deficytu budżetowego).
Subwencje eksportowe przechodzą ewolucję. Nie ulega wątpliwości, że zastępują one cła. Zmienia się także ich charakter z powodu przejścia od subwencji bezpośrednich do pośrednich. Są bardziej ukryte, trudniejsze do uchwycenia. Ich stosowaniu przeciwstawiał się GATT, a ostatnio WTO. Tylko niektóre z nich są dozwolone.
Opłaty wyrównawcze
Mają na celu podtrzymanie wysokich cen rynku wewnętrznym na określone produkty. Ich wprowadzenie może wynikać z chęci rozwoju jakiejś gałęzi ze względów strategicznych, zapewnienia producentom wysokich dochodów, z konieczności poprawy sytuacji w bilansie płatniczym, zmniejszenia deficytu w budżecie państwa itd. Zadaniem tych opłat jest wyrównywanie różnicy pomiędzy niską ceną zagraniczną a wysoką ceną krajową (podniesienie ceny zagranicznej do ceny krajowej). Stosowane są zamiast cła lub (najczęściej) jako ich uzupełnienie.
Dodatkowe opłaty nakładane na import
Są to opłaty stosowane z różnych przyczyn, a mianowicie:
opłaty ze względów fiskalnych (dotyczą głównie dóbr nie produkowanych w kraju lub artykułów luksusowych),
opłaty specjalne, np. manipulacyjne, administracyjne, statystyczne itp. (mogą występować z przyczyn fiskalnych, chęci ochrony rynku, poprawy sytuacji w bilansie płatniczym itd.),
dopłaty do ceł, głównie w celu poprawy sytuacji w bilansie płatniczym.
Opłaty pełnią więc podobna funkcję, jak cła. Można ich uniknąć podwyższając poziom stawek celnych, ale w praktyce tego się nie stosuje. W ten sposób unika się ustalania ceł na wysokim poziomie, co byłoby nie najlepiej odbierane przez inne państwa czy organizacje międzynarodowe Dodatkowe opłaty nakładane na import mają ponadto charakter autonomiczny.
Ograniczenia ilościowe
Są to wszelkie posunięcia państwa, które mają na celu ograniczenie wielkości importu bądź eksportu. Ograniczenia te mogą mieć charakter ilościowy lub wartościowy. Przybierają postać limitów, kontyngentów, licencji itp. Mogą być stosowane na różnym poziomie. W skrajnym przypadku limit (kontyngent) może wynosić zero. Wtedy mamy do czynienia z zakazem importu (embargo). Może być wyższy od poziomu importu, jaki byłby możliwy, gdyby tych ograniczeń nie było. Kontyngent taki jest więc fikcją. Wyróżniamy następujące rodzaje kontyngentów:
globalne lub przyznawane poszczególnym krajom,
autonomiczne lub umowne,
sztywne lub elastyczne (uwzględniają możliwość zwiększenia importu w trakcie ich obowiązywania).
Dobrowolne ograniczenia eksportu
Są to ograniczenia w stosunku do eksportu, tzw. VER (Voluntary Export Restraint). Polegają na tym, że eksportujący dany towar zobowiązuje się wobec importera,że jego eksport w ciągu roku nie przekroczy określonej kwoty. Ograniczenia te są stosowane najczęściej na żądanie importera, dlatego określenie „dobrowolne” nie odzwierciedla istoty zjawiska i może być mylące. Porozumienia te są zawierane dlatego, że w sytuacji, gdyby dany kraj eksporter odrzucił propozycję negocjacji, to mógłby się spotkać z bardziej dotkliwymi ograniczeniami ze strony importera o charakterze autonomicznym. Mogą więc być także atrakcyjne dla kraju eksportującego dany towar, a ponadto w dużym stopniu redukują element niepewności w bilateralnych stosunkach handlowych.
Protekcjonizm wewnętrzny
Związany jest z polityką regionalną, socjalną, przemysłową itd. Wiele przedsięwzięć (środków) w ramach tych polityk ma wyraźnie na celu wywołanie określonych skutków w wymianie międzynarodowej. Na przykład, wspierając regiony zacofane gospodarczo państwo stosuje ulgi podatkowe, udziela tańszych kredytów itp., co równocześnie przyczynia się do wzrostu eksportu.
Handel państwowy
W wielu krajach, zwłaszcza rozwijających się, istnieje monopol państwowy w handlu. Obejmuje on mniejszy lub większy zakres towarów, a także import. Stanowi barierę pozataryfową, jeżeli dany monopol preferuje produkt krajowy kosztem produktu importowanego. Preferencje te są odpowiednikiem ograniczeń ilościowych importu.
Zakupy rządowe
Są to tzw. zamówienia publiczne. Ich udział w produkcie krajowym brutto w ostatnich latach znacznie wzrósł. Są barierą pozataryfową w sytuacji, kiedy rząd preferuje zakupy krajowe, nawet jeśli oferowana przez krajowych cena jest wyższa od ceny oferowanej przez producentów zagranicznych.
Ograniczenia dewizowe
Jest to bardzo restrykcyjny środek stosowany przez państwo, które w ten sposób kontroluje całość obrotów z zagranicą (dotyczy także obrotu kapitałowego). Skutki ich stosowania dla gospodarki są poważniejsze niż w przypadku ograniczeń ilościowych importu.
Ograniczenia biurokratyczne
Maja na celu ograniczenie importu. Mogą to być: bariery techniczne (przepisy i normy dopuszczające towar na rynek), przepisy dotyczące bezpieczeństwa (sanitarne itp.), ochrony środowiska naturalnego, sposobu dokonywania odprawy celnej (np. ograniczenie ilości punktów odpraw) itp. Pełnią rolę barier pozataryfowych, kiedy podobne przepisy dla produktów krajowych są bardziej liberalne.
Podwyższenie podstawy wymiaru cła
Dokonuje się różnorodnych manipulacji, aby cena, która jest podstawą wymiaru cła była wyższa od rzeczywistej ceny zakupu. Może to być cena standardowa, cena minimalna, cena obowiązująca w kraju, a nie za granicą itp.
1
7