EDUKACJA A PŁEĆ KULTUROWA

W związku z powstawaniem licznych nowych publikacji dotyczących wyżej wspomnianego terminu, koncepcja płci nabiera coraz szerszego wymiaru i kontekstu znaczeniowego. W naukach społecznych, a zwłaszcza w psychologii, która w sposób najbardziej szczegółowy zajmuje się zagadnieniem płci, można spotkać rozróżnienie na płeć jako kategorię biologiczną i rodzaj jako kategorię społeczną. Jako pierwsza rozróżnienie na płeć, z jaką się rodzimy, od płci, jaką nabywamy, wprowadziła Oakley, zdaniem której płeć odnosi się do męskich lub żeńskich cech anatomicznych i fizjologicznych, natomiast rodzaj (gender) to ukształtowane przez życie w społeczeństwie zachowania świadczące o męskości lub kobiecości (Jackson, 2001) Aby podkreślić to rozróżnienie w języku angielskim wprowadzono trzy terminy:

sex , odnoszący się do płci jako kategorii biologicznej, określającej różnice w budowie anatomicznej i cechach fizjologicznych,

gender, dosłownie w języku polskim oznaczający rodzaj, który to termin odnosi się do płci jako zjawiska społecznego, oraz

gender identity, odnoszący się do tożsamości płciowej jednostki (Głażewska, 2005).

Lott i Maluso podają, iż płcią nazywa się ograniczony zestaw wrodzonych strukturalnych i fizjologicznych cech związanych z reprodukcją, dzielących świat zwierząt na osobniki żeńskie (samice) i męskie (samce), natomiast rodzaj jest kategorią charakterystyczną tylko dla ludzi i oznacza wszystkie złożone atrybuty kulturowo przypisywane mężczyznom i kobietom. Jedynie u ludzi rozróżniamy dziewczęta i chłopców, kobiety i mężczyzn (tj. społeczne kategorie rodzajowe). Rodzaj tworzymy lub uczymy się go w konkretnych warunkach i okolicznościach oraz na postawie specyficznych doświadczeń, które kultura konsekwentnie kojarzy z męskością lub kobiecością (Lott, Maluso, 2002, s. 97).
Do biologicznych zmiennych składających się na tożsamość płciową można zaliczyć:

płeć genetyczną (chromosomową) - o której decyduje informacja genetyczna zawarta w 23 parze chromosomów (oznacza się ją dla kobiet symbolem XX, dla mężczyzn XY);

płeć gonadalną - określaną przez istnienie gruczołów płciowych;

płeć hormonalną - wyznaczoną przez czynność wydzielniczą gonad - jąder i jajników;

płeć mózgu - określaną na podstawie odmiennej organizacji mózgu decydującej o różnicach w pracy ośrodków językowych i przestrzennych;

płeć gonadoforyczną - rozróżnienie wewnętrznych narządów rozrodczych;

płeć zewnętrznych narządów płciowych;

płeć fenotypową (somatotypową, biotypową) - określaną przez wygląd zewnętrzny dorosłego osobnika, czyli przez drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe;

płeć metaboliczną - ustalaną na podstawie aparatu enzymatycznego niektórych systemów metabolicznych (Mandal, 2004).

Ta biologicznie dana płeć stanowi podstawę dla płci psychologicznej (psychicznej), czy też, jak nazywają ją Renzetti i Curran, płci kulturowej. Biorąc pod uwagę płeć biologiczną mówimy o mężczyźnie, natomiast kulturową o męskości (Renzetti, Curran, 2005). Według Dakowicza o płci psychicznej mówimy w przypadku interakcji czynników biologicznych i społecznych (Dakowicz, 2000). Natomiast Strojnowski określa to pojęcie jako ujmowanie siebie samego jako istoty określonej płci, czyli stwierdzenie "jestem mężczyzną" lub "jestem kobietą". Jest to wynikiem indywidualnej aktywności jednostki i jej konstruowania koncepcji samego siebie (por. Dakowicz, 2000). Zdaniem Pankowskiej o płci psychologicznej mówimy, gdy jednostka ma poczucie przynależności do danej płci i jednocześnie ma świadomość odrębności wobec płci przeciwnej. To poczucie nie jest wrodzone, kształtuje się w pierwszych latach życia dziecka i nie musi odpowiadać płci biologicznej (Pankowska, 2005).
Odnośnie czynników społeczno-kulturowych można odnaleźć jeszcze inne pojęcia związane z płcią:

płeć przypisana (metrykalna, prawna, socjalna) - czyli płeć zarejestrowana w dokumentach urzędowych, która jest ustalana po narodzinach na podstawie wyglądu zewnętrznych narządów płciowych (Mandal, 2004), wpływa ona w największym stopniu na wyznaczoną dziecku rolę płciową, którą będzie ono pełniło w społeczeństwie,

płeć z wychowania, określana przez niektórych autorów jako psychiczna bądź psychologiczna - związana ze stosunkiem rodziców i otoczenia do dziecka ze względu na jego płeć. Kształtuje się w pierwszych latach życia i jej wynikiem jest określenie siebie jako kobiety lub mężczyzny i tożsamość płciowa, poczucie przynależności do danej płci (Dakowicz, 2000).

Mandal wskazuje także, że we współczesnej psychologii pojęcie płci jest ujmowane znacznie szerzej niż kiedyś - z wielu perspektyw. Wskazuje ona na trzy płaszczyzny:

płeć jako zmienna indywidualna, dotycząca podobieństw i różnic między płciami;

płeć jako kategoria społeczna, dotycząca tworzenia sądów i wykorzystywania informacji o płci w zachowaniach, w spostrzeganiu i interakcjach;

płeć jako konstrukt społeczny, związana z tezą Westa i Zimmermana głoszącą, iż ludzie tworzą płeć, bardziej niż ją posiadają. Płeć jawi nam się tutaj bardziej jako cecha sytuacji niż właściwość jednostki (Mandal, 2003).

Ponadto z kwestią płci i rodzaju związane są jeszcze pojęcia:

identyfikacji płciowej, czyli poczucia przynależności do jednej z płci oraz osobistego przeżywania, odczuwania i doświadczania roli płciowej;

roli płciowej, czyli postaw i zachowań jednostek czy też oczekiwań względem nich ze względu na posiadanie przez nie danej płci biologicznej (Głażewska, 2005);

polaryzacji rodzajów, pojęcie zaproponowane przez Bem, które oznacza, iż większość dziedzin życia społecznego jest zorganizowanych wokół rozróżnienia pomiędzy tym, co męskie i żeńskie (Bem, 2000).

---