Wsparcie społeczne w sytuacji klęsk żywiołowych i katastrof technicznych
Analizując problem wsparcia społecznego w sytuacjach klęsk żywiołowych i katastrof technicznych należy zadać sobie następujące pytania: Jakie znaczenia ma wsparcie społeczne, jaką rolę spełnia, dlaczego jest tak ważne w sytuacjach kryzysowych?
W dzisiejszych czasach klęski żywiołowe i awarie przemysłowe są zjawiskiem bardzo częstym, mimo stosowania najdoskonalszych zabezpieczeń w dziedzinie techniki. Każda sytuacja kryzysowa powoduje silne reakcje emocjonalne i fizjologiczne organizmu. Widok krwi, rozerwanych czy spalonych ciał oraz silne bodźce dźwiękowe np. krzyk i płacz są negatywnymi czynnikami psychologicznymi dla każdej sytuacji kryzysowej.
Sytuacja kryzysowa (sytuacja ekstremalna, trudna, krańcowa) to taki układ relacji człowieka z otoczeniem, w którym pojawia się duże prawdopodobieństwa utraty zdrowia i życia oraz elementów środowiska materialnego, które decydują o dalszej egzystencji1. W ekstremalnej postaci sytuacje takie pojawiają się podczas działań wojennych, klęsk żywiołowych, wielkich katastrof ekologicznych i groźnych awarii.
Badania nad społecznymi skutkami klęsk żywiołowych ujawniły zdolność ludzi do pomagania sobie wzajemnie. Ponad 94% osób wykazuje zdolność do samoorganizowania się i wspólnego działania, w 90% wyzwala się poczucie solidarności w społeczeństwie2. Taki rodzaj pomocy nazywamy wsparciem społecznym.
Wsparcie społeczne definiuje się jako rodzaj interakcji przez które jednostki udzielają sobie nawzajem rzeczywistej pomocy, tworzą sieć kontaktów interpersonalnych i związków towarzyskich, które są postrzegane i oceniane jako akceptujące i wyrażające gotowość do niesienia pomocy3. Pojęcie wsparcia społecznego odnosi się do jakości i funkcji relacji społecznych takich jak spostrzegana dostępność pomocy lub rzeczywiste otrzymywane wsparcie4.
Wsparcie społeczne jest więc zjawiskiem niezwykle ważnym gdy zachodzi sytuacja zagrożenia życia człowieka. Dzięki umiejętnościom społecznej mobilizacji niejednokrotnie można uaktywnić dostępną pomoc dla osób będących ofiarami w danym środowisku społecznym. Każda jednostka ludzka, która stała się ofiarą, jednocześnie jest pierwszą osobą pomagającą innym poszkodowanym. Pomiędzy ofiarami nawiązują się specyficzne reakcje emocjonalne: nasilenie wzajemnej pomocy; poczucie jedności i solidarności; zanikanie konfliktów grupowych; silne poczucie altruizmu; bohaterstwo i poświęcenie dla innych. Wszystkie te zachowania składają się na przekazane i otrzymane wsparcie społeczne. Wszystkie procesy wsparcia społecznego mają za zadanie nie tylko ogólne podtrzymanie, ale też obniżenie poziomu napięcia i znalezienia racjonalnego rozwiązania sytuacji trudnych5.
Przejawy wsparcia społecznego |
||
Emocjonalne |
Informacyjne |
Materialno - rzeczowe |
|
|
|
Należy zaznaczyć, że aby pomoc była efektywna musi być dostosowana do potrzeb ofiar, trafna jakościowo i odpowiednia pod względem ilościowym. Każdy przejaw wsparcia społecznego musi być dostosowany do wymogów sytuacji i czasu. Zatem wyrózniona:
pomoc emocjonalna - jest istotą wsparcia społecznego, jej rolą jest dostarczenie i utrzymanie poczucia bezpieczeństwa. Wsparcie emocjonalne towarzyszy przez cały okres zagrożenia, natomiast wsparcie materialne i informacyjne są determinowane przez wymogi sytuacji. W sytuacji klęski żywiołowej czy katastrofy technicznej wsparcie emocjonalne staje się wszechobecnym podmiotem. Ludzie oczekują wsparcia niezależnie od potrzeb i dlatego ten rodzaj wsparcia należy łączyć ze wsparciem materialnym i informacyjnym (współczucie i troskę można wyrazić poprzez dostarczenie wody i koców, lub wypełnienie formularzy do urzędu)6;
pomoc informacyjna - to rady i wskazówki pomocne w organizowaniu źródeł wsparcia, to informowanie o wielkości i rodzaju zagrożenia (nie zawsze zgodne z rzeczywistością);
pomoc materialna - na pierwszym miejscu powinny być zaspokojone podstawowe potrzeby ofiar (miejsce zamieszkania, woda pitna itp.)
Kobiety nie tylko udzielają, lecz także otrzymują więcej pomocy niż mężczyźni; osoby starsze otrzymują mniej pomocy niż osoby młodsze, tym samym młodzi ludzie częściej udzielają pomocy; osoby zamężne otrzymują częściej pomoc niż osoby samotne; osoby z niższym wykształceniem udzielają pomocy rzadziej i nie uczestniczą w innych formach pomocy. Najczęściej pomagają: rodzina i krewni 75%; przyjaciele, bliscy znajomi 68%, współpracownicy, sąsiedzi 48%; organizacje, instytucje, osoby obce np. wolontariusze 21%.
Rola wsparcia społecznego jest istotna, chociaż pamiętać trzeba o tym że wsparcie społeczne może spełniać rolę pozytywną jak i negatywną. Pozytywna rola wiąże się z rzeczywistą pomocą ofiarom sytuacji kryzysowych, tzn. z każdym przejawem wsparcia emocjonalnego, materialnego czy informacyjnego.
Sytuacje kryzysowe zawierają w sobie ogromny czynnik stresogenny. Samo nasilenie strachu może wywołać przerażenie i panikę, co powoduje brak zdolności do racjonalnego myślenia i działania. Zaangażowana emocjonalnie, dobrze zorganizowana zbiorowość ludzka jest mniej podatna na działanie negatywnych bodźców7. System więzi interpersonalnych mobilizuje do udzielania pomocy i pomaga w koncentrowaniu wysiłku na określony podmiot i rodzaj działania8. Pozytywna rola wsparcia to mobilizacja zbiorowości ludzkich do działania i współdziałania w celu zwalczania powstałego zagrożenia i przeciwdziałania jego skutkom.
Negatywna rola wsparcia polega na uzależnieniu się od pomocy innych. Nietrafna pomoc otoczenia może spowodować uzależnienie się, tzw. „uwięźnięcie” od grup pomocnych9. Na ilość udzielonej pomocy powinny wpływać same ofiary, a więc wykazywać pozytywną postawę wobec poszukiwania pomocy. Niejednokrotnie wsparcie nie jest udzielane w żadnej formie gdyż poszkodowani czekają aż pomoc „spadnie im z nieba”.
Wsparcie społeczne jest podstawowym czynnikiem przetrwania i funkcjonowania społeczności po kryzysowych. Istnieje jeszcze jeden wymiar wsparcia społecznego. Mimo swoich pozytywnych aspektów wsparcie społeczne może się przerodzić w katastrofę społeczną. Każda klęska żywiołowa jest długim łańcuchem stresu. Ofiary w wyniku wyczerpania psychicznego poddają się, co powoduje wyczerpanie zasobów radzenia sobie w stosunku do procesu odbudowy i przezwyciężenia kryzysu. Społeczności dotknięte klęską żywiołową rutynowo przechodzą od początkowej obfitości aktów wzajemnej pomocy i poczucia jedności do długoterminowego wyczerpania zasobów wsparcia społecznego. Taki rodzaj sytuacji spowodowany jest zmniejszeniem częstotliwości kontaktów z innymi ludźmi, poczuciem osamotnienia, brakiem przynależności a w efekcie wzrostem konfliktów interpersonalnych10.
Wszelkiego rodzaju katastrofy (powodzie, susze, trzęsienia ziemi, huragany, awarie techniczne) uświadamiają nam jak kruche jest życie ludzkie i jak mimo wielu starań nie jesteśmy w stanie wszystkiego kontrolować i wszystkiego przewidzieć. Jeśli kiedykolwiek z życiu będziemy świadkami lub uczestnikami łańcucha wsparcia społecznego pamiętajmy pomóżmy każdemu w taki sposób aby nie poczuł, że jest sam w tłumie i pozostawiony samemu sobie.
1 Tyrała P., Sytuacja kryzysowa, W: Lalak D., Pilch T., (red.), „Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej”, Warszawa 1999, s. 291-293.
2 Derczyński W. „Pomoc ofiarom klęsk żywiołowych”.
(http://www.cbos.com.pl/SPISKOM.POL/2001/KOM109/KOM109.HTM)
3 Kaniasty K., Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku, GWP Gdańsk 2003, s. 41
4 Sęk, H., Cieślak, R. (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie Warszawa 2004: Wydawnictwo Naukowe PWN. s. 30.
5 H.Sęk, R.Cieślak,(red.), Wsparcie…, s. 23.
6 Kaniasty K., Klęska żywiołowa,…, s. 53.
7 Szałek J., Psychologia obrony cywilnej. MON, Warszawa, 1988, s.100.
8 Tamże, s.101.
9 Sęk, H., Cieślak, R. (red.). (2004). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN , s. 23.
10 Kaniasty K. „Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku” GWP Gdańsk 2003, s. 67.