65.
Pojęcia filozoficzne „wieku świateł”
Wiek XVIII przyniósł w Europie szereg zasadniczych zmian w sferze życia politycznego, społecznego, ekonomicznego, naukowego i oświatowego. Właśnie w drugiej połowie tegoż stulecia niezwykle aktywny ruch umysłowy skierował wysiłek walki przeciwko Kościołowi jako instytucji i jako światopoglądowi oraz przeciwko szkole. Kościół i szkolnictwo uważano za najważniejsze podstawy feudalizmu.
Przeciwnikami myśli oświeceniowej byli właśnie zagorzali katolicy, którzy chcieli wiernie hołdować tradycjom religijnym podczas gdy większość filozofów oświeceniowych podchodziła krytycznie do katolicyzmu.
Wszelkie zmiany, jakie zachodziły w życiu społecznym miały także wpływ na programy oświatowe, które z jednej strony silnie krytykowano (szczególnie systemy szkolne), a z drugiej próbowano stworzyć pozytywny program oświatowy. Oświata stawała się orężem walki o równość społeczną, o prawa polityczne, o gruntowną reformę państwa. Nowy porządek społeczny miał być oparty na rozumie, który by zapewnił ludziom szczęście i radość z istnienia. Mogą go zbudować ludzie, którzy kierują się wiedzą popartą doświadczeniem i rozumem, który jest miernikiem wszelkiej prawdy. Rozum ludzki trzeba jednak rozwijać, a jedyną drogą wiodącą do tego celu była oświata. W oświacie widziano też jedyny środek rozwoju rolnictwa i przemysłu.
Nowa ideologia Wyznacznikami nowej ideologii były rozum i natura.
Naturalizm: był w pewnym sensie powodem kulturowych wojen, które toczyli ze sobą zwolennicy światopoglądu naukowego i religijnego. Przedstawicielem owego nurtu był J.J. Rousseau. Filozofia Rousseau - filozofia uczucia - zrywała z rozumem i nauką na rzecz impresji i intuicji, przeciwstawiała się racjonalizmowi, odrzucała kulturę i cywilizację jako czynniki wpływające destrukcyjnie na człowieka i nawiązywała do natury, wolnej - jego zdaniem - od sprzeczności i walki wszystkich przeciwko wszystkim .
Rousseau wychodził z założenia, że człowiek z natury jest dobry i wolny, ponieważ w tym stanie postępuje zgodnie ze swoim uczuciem i wrodzonymi skłonnościami. Jest także równy drugiemu człowiekowi. Równość ta jednak zanika, gdy człowiek zaczyna oceniać swoje potrzeby i sposoby ich zaspokojenia ze stanowiska społecznego. Uważał, że cywilizacja - ten zły, zepsuty i niesprawiedliwy świat - hamuje spontaniczny rozwój naturalnych skłonności człowieka, takich jak ciekawość świata, szacunek do prawdy, sprawiedliwości, dążenia do dobra i piękna, a przede wszystkim życzliwości dla ludzi i człowieczeństwa.
Kolejnym motywem była zasada rozumności oraz towarzysząca mu idea rozumu jako tej ludzkiej zdolności, która może i powinna być arbitrem we wszystkich istotnych życiowo sprawach (racjonalizm). Inny to jednak rozum niż Kartezjański. U Kartezjusza jest to rozum, w którym podstawową rolę odgrywa intelekt-czyli władza umysłu najlepiej radząca sobie w matematyce i logice- w oświeceniu najważniejsze było posługiwanie się rozumem w sprawach codziennego życia.
Sensualizm to pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John Locke (1632-1704) twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".
Monarchizm idee oświeconego monarchizmu były zwiastunem zagłady dla przywilejów stanowych. Polegały na niestrudzonym dążeniu ku zjednoczeniu klas społecznych, w politycznym pojęciu całego ludu, jako zbiorowiska poddanych. Monarchizm oświecony dążył niewątpliwie do państwowego dobra i każda jego czynność, każde niemal tchnienie poświęcone było temu celowi. Ale w tej absolutnej budowie panował spokój cmentarny, swoboda obywatelska uleciała spośród rzeszy rekrutów i opodatkowanych, pozostawiając tylko nienawiść i waśń socjalną, pragnącą złupić bezkarnie możnych i bogatych.
87. Echa osjanizmu w Dumie Lukierdy Franciszka Karpińskiego
Osjanizm - zespół tendencji literackich występujących na przełomie XVIII i XIX wieku zapoczątkowanych publikacją tzw. Pieśni Osjana, utworów szkockiego pisarza Jamesa Macphersona, który swoje teksty wzorował na dawnych przekazach celtyckich. Utwory Macphersona cechował uczuciowy stosunek do bohaterskiej świetności dawnej Szkocji. Dominował w nich nastrój żalu i poczucie przemijania oraz płynąca z owych doznań szczególna "radość smutku" - uczucie ambiwalentne, w którym gorycz wspomnień mieszała się z rozrzewnieniem. Nastrojom tym towarzyszyła idealizacja charakterów i czynów dawnych wojowników - walecznych, wielkodusznych wobec wrogów, wiernych przyjaciół oraz ponadprzeciętnych kochanków. Akcja utworów zawsze rozgrywała się na tle przyrody północnej Szkocji oraz Irlandii (obrazy spienionego morza rozbijającego się o skały w poświacie księżyca, rozległe wrzosowiska, mgła nad urwistymi brzegami etc.). Bohaterom towarzyszyły niejednokrotnie duchy zmarłych wojowników, pozostające w kontakcie ze światem żyjących. Powodzenie utworów nie świadczyło jednak o ich wysokiej wartości artystycznej - poezja ta bowiem trafiła w gusty epoki dzięki zbliżeniom z sentymentalizmem, intrygowała oryginalnym pejzażem oraz niezwykłym światem duchów. Z jednej strony osjanizm wspierał tezę o niezakłamanym i prostym życiu cnotliwego ludu pozostającego w "stanie natury" (russoizm), łączył się z wizją sielankowego "złotego wieku" (gessneryzm) podkreślając rolę uczucia w życiu człowieka. Z drugiej strony idealizował daleką i bliżej nie określoną przeszłość (tendencja romansu pseudohistorycznego ówczesnego romantyzmu). Osjanizm pogłębiał również upodobanie do przeżywania kontaktu z naturą nie zmienioną przez człowieka, współgrał z istniejącym jednocześnie zamiłowaniem do dzikiego i melancholijnego pejzażu.
Na ziemiach polskich nie rozwinął się typ "osjanidy" popularny na Zachodzie, polegający na dość dokładnej imitacji epoki, scenerii i wątków osjanicznych. Jednak przykład Osjana pobudził naszych poetów w dwu kierunkach, które w pewnych uproszczeniu nazwać można sentymentalnym i historycznym. Poezja osjaniczna dopomogła im również w stworzeniu postaci barda (piewca chwały swojej ojczyzny) w tych utworach, w których historyczna wizja łączyła się z żałobnymi wspomnieniami.
W Dumie Lukierdy odnajdujemy cechy typowe dla tego nurtu. Taki sam jest nastrój wiersza-pełen żalu(księżniczka Lukierda żali się wiatrom na niekochającego ją męża, który na dodatek chce ją zabić), goryczy i smutku. Widoczne jest też znaczenie otaczającej przyrody, która dodatkowo buduje nastrój i występuje w roli powiernika(por. sentymentalizm). Utwór podkreśla znaczenie uczuć w życiu człowieka. Jest to typowy utwór przyjęcia się pewnych cech osjanizmu na gruncie polskim. Ukazane zostały tu dwa charakterystyczne kierunki- sentymentalny i historyczny. Księżniczka Lukierda jest bowiem postacią historyczną (była żoną króla polskiego Przemysła II) i chyba nie trzeba nadmieniać, iż jej lamenty na skale mają charakter sentymentalny.