Carl Gustav Jung
Carl Gustav Jung (ur. 26 lipca 1875 w Kesswil w Szwajcarii, zm. 6 czerwca 1961 w Zurychu) - szwajcarski psychiatra i psycholog. Był twórcą psychologii głębi, na bazie której stworzył własną koncepcję nazywaną psychologią analityczną (stanowiącą częściową krytykę psychoanalizy). Wprowadził pojęcie 1. nieświadomości zbiorowej, 2. synchroniczności (hipotetyczna zasada wszechzwiązku zdarzeń) oraz 3. archetypu, które odegrały także wielką rolę w naukach o kulturze.
Proces indywiduacji - dana każdemu człowiekowi możliwośc rozwoju, która ma na celu przekształcenie psychiki jednostkowej w psychiczna całość. Obejmuje nie tylko rozwój samej świadomości, lecz także oddziaływanie wzajemne tj. wspóldziałanie i konflikt między świadomym i nieświadomym aspektem psychiki. Proces indywiduacji to proces odjrzewania psychiki na drodze możliwie największego poszerzania pola świadomości przez stopniową integrację treści nieświadomych.Napięcie między świadomościa a nieświadomością jest źródlem energii psychicznej. W psychice ilośc energii jest stała, natomiast zmienna jest jej dystrybucja. Dystrybucją energii psychicznej rządzi zasada
- ekwiwalencji (znikniecie określonej ilości energii w jednej formie pociąga za sobą pojawienie się jej w innej formie)
- entropii (sprzeczności psychiczne równoważą się w toku rozwoju względnie niezmiennej postawy)
System ten samoraguluje się.
Jest on rozumiany dwojako:
w znaczeniu 1. szerszym i w znaczeniu 2. węższym
1. w znaczeniu szerszym jest procesem naturalnym, właściwym każdej żywej istocie, który - także u człowieka- przebiega bez udziału świadomości i refleksji, biernie i poniekąd autonomiczni. Większośc ludzi zadowala się ta ofrma indywiduacji znajdując „szczęście” w zaspokajaniu potrzeb biologicznych i materialnych.
2. w węższym natomiast jest rozumiana jako opus contra naturam, proces przebiegający świadomie, z aktywnym zaangażowaniem człowieka, który go przeżywa.
Proces indywiduacji obejmuje dwie fazy: pierwszej i drugiej połowy życia
1. W pierwszej zadaniem człowieka jest przystosowanie się do rzeczywistości zewnętrznej. Określić ją mozna jako „ inicjację w dojrzałośc. U jej początków stoi „ jaźń”(centralna instancja psychiczna, która zarazem zdaje sie zawierać w sobie „aprioryczny cel” rozwoju osobowości jej jedności i całość) Z jaźni, z owej pierwotnej „jednolitej rzeczywistości psychicznej” (tożsamośc podmiotu i przedmiotu), wyłania się- dzięki oddziaływaniu środowiska naturalnego i społecznego - ego człowieka.
Ego to: „zespół wyobrażęń, który stanowi centrum pola świadomosci i posiada wysoki stopień ciągłości i tożsamości. Zadaniem rozwoju ego jest optymalne uwolninie się od jaźni i zachłannych mocy nieświadomości zbiorowej, tj. Zdobycie pełnej autonomii i rozszerzenie pola świadomości. Rozowjowi ego musi towarzyszyć róznicowanie się typu postawy, funkcji psychicznych i persony.
Jung rozróżnia dwa zasadnicze typy postaw:
1. ekstrawertyczny (ku-przedmiotowy, odśrodkowy) - kształtowany jest przez świat zewnętrzmy
2. introwertyczny (od-przedmiotowy, dośrodkowy) -//- świat wewnętrzny
Oba typy tkwią immanentnie w psychicznej strukturze każdego człowieka, ale w każdym z nas tylko jeden-być może, jako wrodzony- dominuje i kształtuje rodzja charakteru. Inny nie wykorzystywany lub wykorzystywanyrzadko, pozostaje nierozwinięty nieświadomy, ujawnia sie wszakże na powierzchni świadomości z kązdym obniżeniem jej progu. Oba też, każdy na sój sposób, kształtuje rózne antagonistyczne światopoglądy, systemy wartości i psychologie jednostki i kultur (np. Ekstrawertyzm Zachód i introwertyzm kultur Wschodu)
Z typami postaw wiążą się cztery funkcje psychiczne:1.myślenie 2.uczucie 3.intuicja 4.doznanie (percepcja).
Określane inaczej jako: sposoby „pojmowania” świata przez ego. I w tym wypadku tylko jedna z nich jest funkcją głowną, wrodzoną i optymalnie zróżnicowaną (świadomą). Dwie inne mają charakter pomocniczy, czwarta zaś, tzw. funkcja niższa pozostaje w głębi nieświadomości. Ponieważ cztery funkcje psychiczne moga - w zależności od typu podstaw- miećcharakter ekstrawertyczny lub introwertyczny, więc mozna mówić o ośmiu podstawowych typach człowieka, Najczęściej spotykane w formie mieszanej, rzadko w czystej.
Persona - część ego, która łączy człowieka ze światem zewnętrznym, chroniąc go przed nim i zarazem z nim wiążąc.
Nieświadomość dzielimy na : 1 nieświadomość indywidualną 2. nieświadomośc zbiorową
Pierwsza z nich jest tłumiona w pierwszej fazie rozwoju człowieka kiedy rozwija się świadomość i gdy występuje koniecznośc przystosowywania się do świata zewnętrznego. Obejmuje ona te treści psychiczne, które- w toku rozwoju świadomości- zostały już to birnie pominięte ( niezauważone lub zapomnine), już to aktywnie stłumione przez ego: W sensie strukturalnym należą tu: stłumiony typ postawy, trzy na pół świadome lub nieświadome funkcje psychiczne oraz wewnętrzny odpowiednik persony- dusza ( anima lub animus) jako funkcja, która wyznacza stosunek świadomości do nieświadomości.
Podstawowymi elelementami nieświadomości indywidualnej. Są to „ zaakcentowane uczuciowo kompleksy wyobrażeń” Kompleksy te stanowią małe, względnie autonomiczne osobowości istniejące w obrębie całej psychiki.(Ego jest kompleksem, który zdobył hegemonię w psychice w toku walki z innymi kompleksami.) Najogólniej rzecz biorąc mają one dwojaką genezę: wyłaniają się z głębi nieświadomości zbiorowej lub też powstają wtórnie wskutek oderwania się od świadomości.
Po przekroczeniu pierwszej części życia człoweik staje przed zadaniem adaptacji do świata wewnętrznego, który musiał był zaniedbać w okresie poprzednim. Oznacza to wejście w drugą fazę procesu indywiduacji ( niekiedy także w jego węższym, świadomym wariancie): fazę realizacji kulturowego celu życia. Moment przejścia umożliwią często pojawienie się nerwicy, określanej jako efekt poczucia braku pełni( bęący skutkiem zaniedbania rozwoju innych aspektówwłasnej osobowości. Jest to wyzwanie rzucone przez wewnętrzny autorytet- jaźń, który nam jest potrzebny do rozszerzenia naszej osobowości, i że możęmy je osiągnąć, jeśli tylko na nerwice zareagujemy w odpowiedni sposób. Wyłącznie nieliczni podejmą to wyzwanie wiodące do uzyskania pełni psychicznej.
Proces indywiduacji w swej drugiej fazie przebiega w sferze nieświadomości zbiorowej, w świecie archetypów i symboli, przeciwniebowiem niż w pierwszej fazie wiedzie on teraz od ego do jaźni. N. Zb. Pozostaje względem świadomości w stosunku kompensacyjnym. Nieświadomośc zb. obejmuje z jednej strony organizację popędową, a z drugie sferę archetypów.
Pierwszy znich składa się z wielości popędów, z których najważniejszym popędem jako takim, jest popęd płciowy, mający charakter irracjonalny i mitologiczny.
Sfera archetypów z kolei jest reprezentacją psychologicznie koniecznych reakcji na pewne typowe sytuacje. Pojęcie to nie implikuje „ wrodzonych ideii”, lecz wrodzone potencjalności, tj. wrodzone tryby psychicznego funkcjonowania , powiedzmy, „wzorzec postępowania”. Struktura archetypu jest bipolarna: archetyp ma zarówno jasną, jak i ciemną stronę, tj. zarówno konstruktywną jak i destruktywną- psychicznie i moralnie. Archetypy natomiast w licznie mnogiej są dostępne świadomości w postaci symboli. Archetyp zawiera potencjalnie całe bogactwo dziedziny, której dotyczy, i tak np. archetyp matki w sensie formalno-strukturalnym preegzystuje i ma charakter nadrzędny wobec każdego przejawu „ tego, co macierzyńskie”. Archetypy przejawiają się w formie symboli lub personifikacji. Pojawiają się w „sytuacjach granicznych”, takich jak niebezpieczeństwo, zetknięcie się z nipokonaną trudnością, stosunek mięży płciami, potęga zasady dobra i zła, działanie numinosum, narodziny i śmierć. Są one ostatecznym kryterium zdrowia, choroby, dobra i zła, prawdy i błędu.
Symbol jest podstawowym elementem „języka” archetypów, łączącego je ze świadomością. W aspekcie energetycznym symbol jest „ transformatorem” energii psychicznej”, przekształca ją bowiem i daje jej wyraz w równoważnych terminach zbiorowych. Mogą one zastępować najbardziej różnorodne treści- zarówno zdarzenia naturalne, jak i wewnętrzne procesy psychiczne. Treści symbolu niegdy nie można w pełni wyrazić w sposób racjonalny (tzn. zwerbalizować). Niemieckim słowem na oznaczenie pojecia symboly jest Sinnbild, którego składowe wyrażenia wykazują, że jego treść wywodzi się z dwóch sfer: jako Sinn (znaczenie) bierze się ono ze świadomości, jako Bild (obraz) z nieświadomości. Dlatego symbol jest najlepszym środkiem przedstawiania totalności procesów psychicznych, wyrażania najbardziej skomplkowanych i przeciwstawnych sytuacji psychicznych praz wywierania na nie wpływu. Symbole jako konkretyzacja tego, co niewyrażalne i niejasne, pozwalaja nam to zrozumieć, tj. uświadomić sobie i włączyć w całość psychiczną.
Drugi etap drugiej fazy procesu indywiduacji wypełnia spotkanie z „ obrazem duszy”, który Jung nazywa animą u mężczyzny i animusem u kobiety. Jest to braz drugiej płci, który nosimyw sobie zqarówno jako jednostki, jak i jako przedstawiciele gatunku. Po konfrontacji z obrazem duszy klejnym etapem w procesie ind drugiej połowy życia jest pojawienie się symboli i przeżyć z kręgu archetypowego Starego Mędrca, bęącego uosobieniem pierwiastka duchowego , oraz archetypu Wielkiej matki (Magna Mater), reprezentującego rzeczową prawde natury.Dochodzi zatem do rozjaśnienia naszej własnej istoty, tego, co wnas najbardziej specyficzne „męskie” lub „ kobiece” (zgodnie z prastarym przekonaniem, że istotę mężczyzny determinuje duch, istotę kobiety, zaś materia, znaczy to, iż mamay rozświetlic pierwiastek „duchowy” u mężczyzny i pierwiastek „materialny” u kobiety). Obie postacie- Stary Mędrzec i Wielka Matka - występują w nieskończenie różnych formach, w jasnym (dobrym) i ciemnym (złym) aspekcie. Jung nazywa je „osobowościami manicznymi” Melanezyjski termin mana oznacza moc numinalną. Kto posiada tę moc, może wywierac magiczny wpływ na innych, ale jednocześnie grozi mu niebezpieczeństwo „regresu” ego, który jest „cofnięciem się świadomości w nieświadomośc. Uświadomienie sobie zatem treści, które tworzą archetyp osobowości manicznej, oznacza dla mężczyzny drugie i rzeczywiste wyzwolenie od matki, tym samym zaś pierwsze odczucie własnej niepowtarzalnej indywidualności.
Celem procesu ind. jest synteza obu aspektów psychiki: świadomego i nieświadomego. Obraz archetypowy, ktory łączy oba te aspekty, nazywa Jung jaźnią. Ego pozostaje w takim stosunku do jaźni, jak czynnik bierny do aktywnego lub też jak przedmiot do podmiotu, ponieważ decyzje determinująe, których źródłem jest jaźń, mają szeroki zakres i są silniejsze od ego. Podobnie jak nieświadomość, tak i jaźń istnieje a priori i z niej to wyłania się ego. Jaźń więc jest zarówno źródłem ego, jak i celem jego rozwoju. Narodziny jaźni oznaczają rozszerzenie wąskich granic ego. Jest ona nie tylko centralnym punktem psychiki, ale zarazem całym jej obszarem, który obejmuje świadomośc i nieświadomość; jest ona centrum całości psychicznej, tak jak ego jest centrum świadomości. Proces te indywiduacji „doprowadza człowieka do uznania siebie za to czym jest z natury.”
Teza dotycząca relacji psychologii i sztuki:
Jung pisze: „Wszystkie procesy psychiczne w obrębie świadomości mogą być wytłumaczalne przyczynowo, niemniej poerwiastek twórczy mający swe korzenie w nieobliczlanej nieświadomości pozostanie wiecznie niedostępny ludzkiemu poznaniu. Poddaje się on opisowi jedynie jako zjawisko i daje się przeczuć, ale nie daje sie uchwycic. Estatyka i psychologia są zdane na siebie , a zasady, jaki nimi rządzą, nie znoszą sie nawzajem. Zasadą psychologii jest ukazać dany materiał psychiczny jako wywodliwy z przesłanek przyczynowyxh. Zasada estetyki zaś jest uznac istnienie pierwioastka psychicznego, niezależnie od tego, czy chodzi o dzieło sztuki czy o artystę. Obie te zasady obowiązują mmimo swej względności.
Dodaje dalej: „W literaturze najciekawszy dla psychologa jest właśnie trzymający w napięciu opis faktów, pozornie całkowicie wolny od tendencji psychologicznych wtedy bowiem całe opowiadanie rozwija sie na tle nie sformułowaniej psychologii, która dla krytycznego oka występuje w sposób tym bardziej klarowny i wyraźny, im bardziej autor jest nieświadomy swych założeń. Tym co objaśniam tu na przykładzie powieści jest psychologiczna zasada, która znacznie wykracza poza granice tej szczególnej formy dzieła literackiego, Daje się ją zauważyć także w poezji, a w Fauście różni ona część pierwszą od drugiej.pod względem psychologicznym Faust chyba najlepiej charakteryzuje oba bieguny dzieła literackiego.
Jung w ramach tej koncepcji wyróżnia dwa rodzaje twórczości:
1. psychologiczny
2. wizjonerski
Pierwszy z nich ma za temat treść, która pozostaje w granicach ludzkiej świadomości, a więc np. Jakieś doświadczenie życiowe, jakieś wstrząsające przeżycie, namiętnośc czy też w ogóle ludzki los, znany potocznej świadomości lub przynajmniej prawdopodobny [...] Tworzywo takiego dzeła pochodzi z kręgu człowieka, jego wiecznie powtarzających się cierpien i radości; jest treścia ludzkiej świadomości , w swym literackim kształcie wyjaśnioną i uduchowioną. Pisarz uwolnił psychologa od wszelkiego wysiłku. Do tej kategorii należą niezliczonae utwory literackie - powieśc miłosna, powieść środowiskowa, powieśc rodzinna, powieść kryminalna i powieśc społeczna, poemat dydaktyczny, większośc poezji lirycznej, tragedia i komedia. Wszystko, co istotne , od przeżycia po kształt artystyczny, przebiega tu w sferze psychologii łatwej do przeniknięcia
Z kolei wizjonerski rodzaj twórczości charakteryzuje za zasadzie kontrastu z pierwszą częścią Fausta:
Do części pierwszej psycholog nie mógłby nie dodać, czego poeta juz lepiej nie powiedział; natomiast część druga z całą swą ogromną fenomenologią w takim stopniu strawiła czy nawet wyprzedziła siłe twórczą poety , że nic się w niej nie tłumaczy samo przez się niemal każdy wers prowokuje właściwą czytelnikowi potrzebę interpretacji. Tu wszystko jest inne: tworzywo czy przeżycie, które staje ię treścią dzieła, nie jest czymś znanym; jego istota jest obca, natura- ukryta w tle, jest ona praprzeżyciem, które wyłania sięsie z otchłani przedludzkich epok lub ze światła i ciemni ponadludzkich światów. Wartość i rozmach przeżycia tkwią w jego niesamowitości, wymaga od twórczości artystycznej czegoś innego niz przeżycie z „ pierwszego” planu. Podobna prawizję spotykamy w Poinmandresie, w Pasterzu Permasa, u Dantego, w dionizyjskim przeżyciu Nietschego, w dziełach Wagnera ( pierścień Niebelungów, Tristan Prsifal), w Olimpijskiej Wiosnie Spittelera, w rysunkach i poezjach Wiliama Blake'a, w hypnerotomachii zakonnika Francesca Colonny, w filozfoiczno-poetyckim bełkocie Jacoba Boehmego i w częsciach błazeńskich - obrazach ze Złotego garnka E.T.A. Hoffmana i u innch.
Jung twierdzi, że gdy przeżycie wizjonerskie redukuje sie do doświadczenia osobistego - w pierwszym rodzaju tórczości - powstaje zwykła „namiastka”. Treść wizyjna traci swój „pierwotny charakter”, „prawizja” staje się symptomem a chaos degeneruje się i zmienia w zaburzenie psychiczne. Owa redukcja do osobistej anamnezy odwodzi od psychologii dzieła sztuki i prowadzi do jednostkowej psychologii dzieła. Tymczaem zakłada, że aby dzieło wyjąsnić psychologicznie należy znaleźć podstawę tego dzieła, tj. praprzeżycie potraktowac całkiem poważnie. Zdaniem Junga jesli chodzi o dzieło sztuki wizja jest autentycznym praprzeżyciem. Nie jest niczym pochodnym , wtórnym i symptomatycznym, lecz rzeczywistym symbolem, tj. wyrazem jakiejś nieznanej istoty. Wizja boweim ma charakter rzeczywisty, fizyczny, psychiczny, metafizyczny, co w ostateczności implikuje, że jest ona realnościa psychoczną, która ma przynajnmiej tą sama godnośc, co realnośc fizyczna. Tym, co pojawia się w wizji, jest obraz nieświadomości zbiorowej, tj. obraz specyficznej, wrodzonej struktury psychiki stanowiący łożysko i wstepny warunek świadomości. Zaznacz też. że wszędzie tam, gdzie w przeżyciu pojawiaja się treści nieświadomości zbiorowej i łączą się ze świadomością epoki, mamy do czynienia z aktem twórczym, który dotyczy całej epoki, ponieważ staje się orędziem skierowanym do do współczesnych.
Pisarz (twórca) winien być w najwyższym stopniu rzeczowy, bezosobowy, a nawet nieludzki czy ponadludzki, gdyż jak artysta jest swym dziełem, a nie człowiekiem. Każdy twórczy człowiek jest dwójnią, syntezą paradoksalnych właściwości. Z jednej strony jest człowiekiem i osobą, z drugiej jednak bezosobowym ludzkim procesem. Zatem jako osoba może miec swoje nastroje, chęci i własne cele, natomiast jako artysta jest „człowiekiem w wyższym znaczeniu” - jest człowiekiem kolektywnym, który przenosi i kształtuje działającą nieświadomie duszę ludzkości..