INDYWIDUALNE CECHY UCZNIA
I ICH WPŁYW NA PRZYSWAJANIE JĘZYKA OBCEGO
Osobowość ucznia i zespół cech indywidualnych mają istotny wpływ na sukces w przyswajaniu języka obcego. Wiadomo, że są ludzie mniej lub bardziej uzdolnieni do języków. Jedni swobodnie opanowują język obcy, inni będąc w tym samym wieku i ucząc się w tych samych warunkach, napotykają na olbrzymie trudności. Poniżej przedstawię wybrane cechy osobowości ucznia warunkujące w dość istotny sposób wyniki przyswajania języka obcego.
Osoby pewne siebie uważa się za potencjalnie lepszych uczniów niż osoby o dużym stopniu inhibicji. W mniejszym stopniu obawiają się one popełnienia błędów, swobodniej mówią w języku obcym, a to w rezultacie przyspiesza opanowanie tego aspektu języka. Osoby takie chętniej podejmują ryzyko wypowiedzi, co do poprawności której nie mają całkowitej pewności. Mniej obawiają się kompromitacji. Prowadzi to do szybszego sprawdzania hipotez, które uczący się tworzy poznając język. Najważniejsze są tu dwie cechy - mniejsza obawa przed wypowiadaniem się oraz gotowość do nawiązywania kontaktów. Inhibicja nie sprzyja przyswajaniu mowy obcojęzycznej. Poznanie języka obcego wiąże się z wyjściem poza dotychczasowe językowe ego. Osoba posiadająca zahamowania, obawy, aby stworzyć nowe językowe ego, w proporcjonalnym stopniu ma trudności z opanowaniem mówienia w języku obcym. Warunkiem porozumiewania się jest psychiczny kontakt z rozmówcą. Bez potrzeby takiego kontaktu nie ma porozumiewania się i interakcji językowej, ale również nie ma przyswajania języka. Im większa potrzeba kontaktu, tym większa motywacja poznania języka. Potrzeba kontaktu zaś wyraża się w gotowości zrozumienia partnera i wczucia się w jego sytuację. Empatia, jako cecha indywidualna ucznia, wpływa proporcjonalnie pozytywnie na proces przyswajania języka obcego.
Cechy indywidualne ucznia to nie tylko te wspomniane wyżej ogólne cechy psychiczne. Jeszcze chyba ważniejsze są indywidualne strategie i style uczenia się. Te ostatnie - szczególnie istotne w przyswajaniu języka obcego - przedstawię niżej.
Style uczenia się są wynikiem wewnętrznej organizacji poznawczej danej osoby. Organizacja ta zależy od indywidualnych tendencji osoby do reagowania emocjonalnego i intelektualnego na warunki zewnętrzne. Jeden w stanie zagrożenia analizuje sytuację, aby wyjść z niej cało, inny wpada w panikę, jeszcze inny postrzega sytuację globalnie i bez szczegółowej analizy próbuje znaleźć optymalne rozwiązanie.
Podobnie jest w przypadku uczenia się. Dany problem może być analizowany lub postrzegany globalnie. Może być widziany na tle większej całości lub tylko w jego własnych kategoriach. Zależność i niezależność od pola to styl poznawczy, który ma ważny wpływ na uczenie się i poznawanie języka. Osoby zależne od pola, postrzegają problem globalnie, nie dostrzegają szczegółów, niezależni zaś od pola potrafią je szybko dostrzec. Potrafią również oddzielić część od większej całości i widzą strukturę całości jako zespół cech indywidualnych. Właściwość ta wzmacnia się w miarę rozwoju intelektualnego i jest dowodem analitycznego myślenia i stylu poznawczego osoby posiadającej tę cechę. Osoby niezależne od pola są zazwyczaj pewne siebie, samodzielne i lubią rywalizację. I odwrotnie osoby zależne od pola mają bardziej rozwinięte uczucia, empatię i są mniej samodzielne. Wydawałoby się, że wnioski dla uczenia się języka są oczywiste: osoby zależne od pola powinny, dzięki empatii i zrozumieniu innych, osiągać lepsze wyniki. Jednakże to osoby niezależne od pola osiągają w klasie lepsze wyniki. Dzieje się to dlatego, że klasowe uczenie się wymaga analityczności, ponieważ wchodzą tu w grę ćwiczenia, testy, formalne reguły gramatyczne. Cecha zależności od pola jest bardziej przydatna w naturalnym przyswajaniu języka. Poza tym różne aspekty języka wymagają innych stylów poznawczych i stylów uczenia się. W przypadku ćwiczeń fonetycznych analityczność jest mniej przydatna niż w przypadku gramatyki czy organizacji całej wypowiedzi. Refleksyjność i impulsywność to kolejna opozycja cech istotna dla przyswajania języka obcego. Uczniowie o typie impulsywnym dają szybkie i bardziej ryzykowne pod względem poprawności odpowiedzi i w mniejszym stopniu korzystają z indukcyjnych technik nauczania. Ich przeciwieństwem jest typ refleksyjny. Uczniowie o tym typie mówią wolniej, robią mniej błędów, w tych samych warunkach uczą się języka wolniej, ale bardziej dokładnie niż typ impulsywny i przechodzą do następnego stadium opanowania języka po przyswojeniu poprzedniego. Typ impulsywny przechodzi szybko niedokończone stadia, do których później trzeba powracać, aby w pełni je przyswoił. Tolerancja i nietolerancja wobec wieloznaczności i niejasności w przyswajaniu struktur języka obcego jest następną cechą ucznia. Jego tolerancyjny stosunek do poznawanych kategorii języka ojczystego decyduje o postępach w przyswajaniu języka obcego. Każdy kto chce poznać język obcy musi zaakceptować jego nielogiczności i wyjątki od reguł oraz zupełnie inną kategoryzację niż w języku ojczystym tej samej obiektywnej rzeczywistości. Musi też pogodzić się z całym nowym, kulturowym systemem reprezentowanym przez język obcy. Tolerancja jest więc elementem pozytywnie wpływającym na proces przyswajania. Zbyt wiele tolerancji jednak prowadzi do bezkrytycznego przyswajania reguł, bez próby tworzenia całego systemu i widzenia relacji między strukturami. Szeroka i wąska kategoryzacja to cecha odnosząca się do sytuacji, kiedy uczeń kategoryzuje materiał językowy zbyt szeroko lub wąsko. Obydwie skrajności nie przyspieszają procesu przyswajania materiału językowego. Zbyt wąsko kategoryzują ci, którzy każdy element traktują indywidualnie, bez dostrzegania powtarzającej się reguły tworzenia, zbyt szeroko zaś ci, którzy przyjmują daną regułę bez wyjątków. Opozycja ta przypomina dwie inne przedstawione wyżej cechy. Osoba wąsko kategoryzująca odpowiada typowi impulsywnemu, natomiast szeroko kategoryzująca typowi refleksyjnemu.
Kolejną cechą ucznia bardzo ważną w sytuacji języka obcego jest pamięć. Odgrywa ona jednak ważniejszą rolę w magazynowaniu struktur językowych niż w ich przyswajaniu w przeciwieństwie do motywacji - wewnętrznych potrzeb i pragnień. Rozróżnia się dwa rodzaje motywacji - instrumentalną i integracyjną. Instrumentalna występuje wtedy, gdy uczeń uczy się języka obcego ze względów utylitarnych. Tego rodzaju działanie zostanie nagrodzone uznaniem, wysoką oceną. Motywacja integracyjna przejawia się w chęci poznania języka obcego po to, by móc stykać się z rodowitymi użytkownikami tego języka. To, która z motywacji silniej wpływa na poznanie języka obcego, zależy od warunków. W warunkach szkolnych, gdzie trudno o wzmocnienie w języku obcym poza klasą czy szkołą, może wystąpić jedynie motywacja instrumentalna i mimo to prowadzić do bardzo dobrych wyników w nauce.
Indywidualne cechy ucznia w przyswajaniu języka obcego przejawiają się chyba najbardziej w uzdolnieniach językowych. Są uczniowie, którzy przyswajają języki z wielką łatwością i przeważnie posiadają motywację, aby je opanować. W ich przypadku trudno jest jednak określić, w jakim stopniu sukces spowodowany jest motywacją, a w jakim uzdolnieniami, czyli umiejętnością szybkiego uczenia się języka i możliwością osiągnięcia wysokiego stopnia jego znajomości. Zdolności językowe są więc odwrotnie proporcjonalne do ilości czasu poświęconego na opanowanie języka lub jakiegoś problemu językowego. Wśród nich wyróżnia się uzdolnienia w zakresie: umiejętności kodowania fonetycznego, wrażliwości gramatycznej, uczenia się pamięciowego oraz zdolności indukcyjnego uczenia się języka.
Pierwsza z tych umiejętności wiąże się z rozróżnianiem nowych dźwięków, kojarzeniem ich z symbolami reprezentującymi je w piśmie i przechowywaniem ich w pamięci. Trudności przejawiają się w przestawianiu sylab w wyrazach, powolności mowy w języku obcym i artykułowaniu wyrazu po wyrazie bez łączenia ich w znaczące frazy.
Wrażliwość gramatyczna to umiejętność rozpoznawania gramatycznych funkcji słów w zdaniu. Brak takich zdolności przejawia się również w języku ojczystym poprzez błędy gramatyczne, trudności w analizowaniu zdań, unikanie skomplikowanych konstrukcji.
Uczenie się pamięciowe to zdolność nauczenia się nowych skojarzeń pomiędzy dźwiękami a ich znaczeniem oraz pewien rodzaj pamięci, umożliwiający przyswojenie tych skojarzeń. Trudności w zapamiętywaniu dają się zauważyć, jeśli uczniowie mają problemy z powtarzaniem dłuższych zdań w ćwiczeniach pamięciowych, opuszczają pewne elementy na końcu lub początku zdania, nie są w stanie zapamiętać nowego materiału z lekcji na lekcję.
I wreszcie ostatnia wymieniona umiejętność polega na wykrywaniu reguł z chaosu językowego otaczającego ucznia.
Zdolności ucznia zazwyczaj nie są pod każdym względem jednakowe. Jedni mają „dobre ucho” i szybko opanowują wymowę, inni szybko dedukują regularności języka z prezentowanych im tekstów obcojęzycznych, a jeszcze inni szybko przyswajają pamięciowo materiał językowy. Dlatego nie bez znaczenia jest odpowiednia organizacja procesu dydaktycznego, która pozwoli zmniejszyć luki w uzdolnieniach uczniów.
Bibliografia
Apeltauer, Ernst: Zweit- und Fremdsprachenerwerbstheorien, Gesamthochschule
Kassel 1993
Arabski, Janusz: O przyswajaniu języka drugiego (obcego), Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1985
Brzeziński, Jerzy: Nauczanie języków obcych dzieci, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1987
Kurcz, Ida: Język a psychologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1992
2