Adrianna Paszkiewicz - Gatkowska

Warszawa

Błędy wychowawcze nauczycieli i ich wpływ na osobowość

i zachowanie dziecka

Wychowanie polega na interakcji między wychowankiem, a wychowawcą, który ma dominującą pozycję ze względu na możliwość wyboru celów i środków działania. Jeżeli obydwie strony razem ustalają i zgodnie realizują program wychowania wówczas proces przebiega harmonijnie, jeżeli zaś wychowanek lub wychowawca traci poczucie kontroli nad wychowaniem, wówczas relacje są zaburzone, zostaje zachwiana równowaga między stronami i dochodzi do konfliktów, będących przyczyną powstawania błędów wychowawczych.

Według Guryckiej na proces wychowawczy składają się cztery czynniki tworzące dynamiczny układ. Są to: cel wychowawczy, sytuacje wychowawcze organizowane przez nauczyciela, doświadczenia zdobyte przez wychowanka w procesie wychowawczym oraz zmiany zachodzące w osobowości wychowanka pod wpływem doświadczeń.

Autorka wyróżnia trzy kategorie oddziaływań wychowawczych ze względu na ich skutek. Wychowanie skuteczne wtedy, gdy trzy czynniki są ze sobą zbieżne, i w wyniku zabiegów wychowawczych dziecko zdobyło pożądane doświadczenie, a więc cel wychowawczy został osiągnięty. Wychowanie nieskuteczne, gdy wychowanek mimo aranżowanych sytuacji nie zdobył zamierzonego doświadczenia. Wychowanie błędne wywołujące niekorzystne dla rozwoju dziecka doświadczenia.

(Przykład - wychowawca stwarza sytuację, która ma umożliwić dziecku radzenie sobie z trudnościami. Wychowanie skuteczne -wychowanek osiągnął zamierzony cel, podjął wyzwanie i poradził sobie z przezwyciężeniem trudności. Wychowanie nieskuteczne - wychowanek nie próbował swych sił, a więc nie zdobył żadnego doświadczenia. Wychowanie błędne - wychowanek nie poradził sobie z zadaniem, czuje się niezaradny, zdobył, więc niekorzystne dla swego rozwoju doświadczenie.)

Gurycka błąd wychowawczy zdefiniowała jako „takie zachowanie wychowawcy, które stanowi realną przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków.”¹ Zadaniem wychowawcy jest, więc unikanie sytuacji mogących wywołać niekorzystny wpływ na doświadczenia wychowanka, niedopuszczanie do zaburzenia bądź zerwania interakcji między wychowawcą a wychowankiem, bowiem wywołuje to w dziecku poczucie krzywdy, niesprawiedliwości oraz negatywnie wpływa na dalsze wzajemne relacje nie tylko z danym wychowawcą, ale może być przeniesione również na innych wychowawców. Błędem jest także zbytnia uległość wychowawcy, postawa nadmiernie chroniąca przed trudnościami bądź zgoda na dominację wychowanka.

1.A. Gurycka: Błąd w wychowaniu Warszawa 1990. s. 24

Skutki błędu wychowawczego można podzielić na doraźne i odległe w czasie. Skutki doraźne dotyczą zerwanej lub zaburzonej interakcji oraz negatywnej oceny zdarzenia przez wychowanka, powodują przeniesienie ocen i zachowań na inne sytuacje wychowawcze lub życiowe. Skutki odległe w czasie wywołują negatywne zmiany osobowości oraz jej zaburzenia.

Wychowawca zazwyczaj popełnia błąd nieświadomie. Czynnikami powodującymi błędy wychowawcze są właściwości osobowościowe (głównie stosunek do ludzi), postawy wychowawcze i czynniki sytuacyjne (np. brak czasu, złożoność wykonywanych zadań, kontrola, opór wychowanka).

Gurycka w oparciu o zachowania wychowawcy skategoryzowała błędy wychowawcze. Ujęła je w postaci dwubiegunowej:

Ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka	Ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka
Nadmierna koncentracja na dziecku	Nadmierna koncentracja na sobie
Nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka	Niedocenianie zadań dziecka

Pomiędzy skrajnymi reakcjami występują zachowania pośrednie. Reakcje bliższe środka cechuje umiar, zrównoważenie i właśnie te wydają się być pozbawione błędów. Wychowawca postępujący w sposób zrównoważony, panujący nad skrajnymi emocjami, traktujący siebie i wychowanka w równy sposób ma szansę na uniknięcie błędów, eliminuje ryzyko dostarczenia wychowankowi niekorzystnych doświadczeń, a tym samym zwiększa swe szanse na odniesienie sukcesu w dążeniu do wyznaczonego celu.

Te trzy wymiary zachowań wychowawców stanowiły podstawę do klasyfikacji błędów wychowawczych. Poprzez ich skrzyżowanie wyznaczono dziewięć błędów. W oparciu o tę typologię możliwe było zestawienie błędnych i właściwych zachowań wychowawców oraz ich scharakteryzowanie.²

Zachowania błędne	Zachowania „właściwe”
Rygoryzm - bezwzględne egzekwowanie wykonywania poleceń, sztywność ocen, stawianie dokładnie określonych wymagań, brak swobody, ścisłe kontrolowanie postępowania dziecka (posłuszeństwo)	Stawianie realnych wymagań, kontrolowanie ich spełnienia z prawidłowym systemem wzmocnień, równowaga kar i nagród lub przewaga nagród, równoważenie potrzeb dziecka i wymagań zadania
Agresja - atak słowny, fizyczny lub symboliczny, zagrażający lub poniżający dziecko	Rozwiązywanie konfliktów na drodze racjonalizacji stanowisk, tolerancja
Hamowanie aktywności - przerywanie, zakazywanie, aktywności własnej dziecka poprzez fizyczne lub symboliczne zachowania własne, zmienianie bez powodu rodzaju aktywności dziecka	Tworzenie warunków dla rozwijania aktywności własnej dziecka, ustalanie (negocjowanie) rodzaju aktywności zastępczej wobec jego własnej
Obojętność - dystans do dziecka i jego spraw, okazywanie braku zainteresowania dla jego aktywności	Tworzenie warunków dla wyrażania samodzielności dziecka i jego akceptacja
Eksponowanie siebie - koncentrowanie uwagi dziecka na walorach wychowawcy, potrzebach, odczuciach wtórnych do aktualnych potrzeb i odczuć dziecka, chęć imponowania, wyróżniania się, obrażanie się	Demonstrowanie własnych zachowań zgodnych z wymaganiami stawianymi dziecku, bycie wzorem, skromność w traktowaniu własnej osoby, równoważne traktowanie interesów własnych i dziecka
Uleganie - spełnianie zachcianek dziecka, rezygnowanie ze stawianych wymagań, okazywanie bezradności wobec dziecka	Uzgadnianie, pertraktacje
Zastępowanie - wyręczanie dziecka w działaniu, przejmowanie jego zadań bez oczekiwania na wyniki pracy	Pomoc, współdziałanie z zachowaniem aktywności dziecka
Idealizacja - ciągłe zajmowanie się dzieckiem i jego sprawami, utożsamianie się z nim jako najwyższym dobrem, chronienie przed możliwymi niebezpieczeństwami, zabezpieczanie przed zachowaniem niezgodnym z idealnym wzorcem	Pozytywne i adekwatne wzmacnianie zachowań dziecka, krytycyzm połączony z akceptacją
Niekonsekwencja - przemienność zachowań błędnych należących do różnych kategorii	Adekwatność zachowań wychowawcy do zachowań i własności sytuacji

W oparciu o badania przeprowadzone wśród młodzieży wyróżniono dwa typy nauczycieli: „błądzących”, czyli popełniających błędy oraz „nie błądzących” prezentujących właściwy styl wychowawczy.

Nauczyciel „błądzący” w opinii uczniów jest średnio mądry i inteligentny, mniej uprzejmy, niecierpliwy, mało opanowany, niezbyt wyrozumiały, słaby organizator bez pomysłów, mało sprawiedliwy, skoncentrowany na sobie. Dominują u niego zachowania agresywne i neurotyczne. Jego zajęcia są spostrzegane jako mało atrakcyjne i mniej przydatne, zaś atmosfera na lekcjach jest napięta i nieprzyjemna. Na jego zachowania uczniowie reagują uległością pod presją oraz sprzeciwem. Wychowawcy ci wywołują u uczniów negatywne doświadczenia, które są generalizowane na sytuacje szkolne (zadania, kolegów).

Nauczyciel „nie błądzący” ma poczucie humoru, jest mądry, inteligentny, wesoły, uprzejmy, pomysłowy, opanowany, cierpliwy, życzliwy, wrażliwy, bardziej sprawiedliwy. Częściej występują zachowania wspierające, nawiązujące kontakt emocjonalny. Lekcje prowadzone przez niego są atrakcyjne i przyjemne dla uczniów. Wychowankowie podporządkowują się jemu, akceptują zachowania uznając jego autorytet.³

Z powyższego zestawienia wynika, iż zachowanie nauczyciela ma wpływa na całościową ocenę jego osoby, kompetencji oraz rzutuje na stosunek uczniów do wychowawcy.

2.A. Gurycka: Błąd...Op.cit s. 81, 82

3.Por. M. Przetacznik - Gierowska, Z. Włodarski: Psychologia wychowawcza Warszawa 1994 s.305

W literaturze wyróżnia się siedem typów zachowań nauczycieli.⁴

1. Zachowania agresywne

2. Zachowania korygujące i hamujące: nauczyciel ostro formułuje polecenia, upomina i nadmiernie ingeruje

3. Zachowania wspierające: nauczyciel cierpliwie wyjaśnia, pomaga w trudnościach, łagodnie perswaduje

4. Zachowania nawiązujące lub podtrzymujące kontakt emocjonalny: nauczyciel uśmiecha się, rozmawia z uczniami, respektuje ich prośby i potrzeby

5. Zachowania niezaangażowane: nauczyciel sporadycznie pełni rolę wychowawcy w zależności od potrzeb danej sytuacji

6. Zachowania neurotyczne: nauczyciel obarcza uczniów winą za własne niepowodzenia, reaguje nieadekwatnie do sytuacji, jest niekonsekwentny

7. Zachowania pozorowane: nauczyciel udaje zainteresowanie uczniami, jest nieszczery i nieautentyczny w relacjach z wychowankami

Prowadząc badania nad reakcjami nauczycieli stworzono Klucz do Identyfikacji Błędnych Zachowań Wychowawcy oparty na koncepcji dziewięciu błędów wychowawczych, czyli na jakości interakcji między nauczycielem a dzieckiem. Osiem zachowań nauczycieli jest dokładnie opisanych, zaś ostatnia postawa jako trudna do jednoznacznego scharakteryzowania, powstała na podstawie wyników z przeprowadzonych badań. Analizując zachowania wychowawcy można przewidzieć ich skutki na osobowość i zachowanie wychowanka.

Rygoryzm

1.Nauczyciel formułuje wymagania, polecenia, zakazy.

2.Sprawdza, drobiazgowo kontroluje wymagania, polecenia, zakazy.

3.Formułuje oceny negatywne.

Dziecko pod wpływem takiej postawy nauczyciela staje się bierne, podporządkowane, mało spontaniczne, nie potrafi samodzielnie działać, jego aktywność twórcza jest znacznie ograniczona, ma poczucie, że nie potrafi niczego dobrze wykonać, dlatego ma niską samoocenę. Rygoryzm wyzwala lęk i opór, dlatego dziecko może reagować gniewem, wściekłością.

(przykład Nauczycielka klasy pierwszej codziennie sprawdza pracę domową. Wychowawczyni nie stawia ocen pozytywnych za prace domowe sądząc, że nie są one zbyt trudne, ogranicza się do wpisów: „Brak pracy domowej”, „Pracuj więcej”, „Pomyśl”. Dziecko nie otrzymując informacji pozytywnych na temat swojej pracy, nabiera przekonania, że pani jest z niego niezadowolona, nie docenia go, bo jest słabym uczniem.)

Agresja

1.Nauczyciel atakuje słownie, obraża, poniża, kpi, krzyczy, wyraża lekceważenie.

2.Nauczyciel atakuje fizycznie, uderza, bije, szturcha, przymusza do określonej pozycji (klęczenie).

3.Nauczyciel atakuje symbolicznie poprzez obraźliwe gesty, ironię, ostre kary.

4. A. Gurycka: Błąd...Op.cit s.146

Dziecko ma poczucie zagrożenia, krzywdy, wstydu, zostaje obniżona jego samoocena. Staje się lękliwe, nieśmiałe, zamknięte. Lęk przed wychowawcą może wywołać niechęć do kolegów, innych nauczycieli oraz szkoły jako instytucji. Częste kary powodują, iż dziecko przestaje reagować na inne zabiegi wychowawcze.

(przykład Uczeń w czasie lekcji rozmawiał z kolegą, kręcił się. Nauczycielka powiedziała „Ty jak zwykle bawisz się i mi przeszkadzasz, jesteś niegrzeczny, codziennie zwracam Ci uwagę, a Ty nie reagujesz na moje upomnienia. Dasz mi dzienniczek, a ponieważ nie lubisz wygodnie siedzieć w ławce, to będziesz stał w kącie, aż nauczysz się jak należy zachowywać się w szkole. Jeśli i to nie pomoże, to przygotuję dla Ciebie „oślą ławkę” i przypnę Ci na plecach kartkę z napisem „osioł”. Klasa śmieje się z ucznia, dziecko czuje się poniżone i przestraszone, nienawidzi nauczycielki, za to, że ośmieszyła go wobec kolegów, a być może jeszcze przed całą szkołą. Po lekcji przeprasza panią, mimo, że jest przekonany, że to ona go skrzywdziła.)

Hamowanie aktywności

1.Nauczyciel przerywa aktywność dziecka innymi poleceniami, zadaniami.

2.Nauczyciel włącza się w aktywność dziecka, przeszkadza, odbiera odwagę, krytykuje, wprowadza modyfikacje bez zgody dziecka, przejmuje czynności dziecka bez powodu i uzasadnienia.

3.Nauczyciel zakazuje wykonywania przez dziecko aktywności bez uzasadnienia lub z uzasadnieniem ograniczającym.

Tego typu zachowania mogą wpłynąć na wytworzenie się zależności i rezygnację z własnego myślenia i działania, powodują zanik inicjatywy, samodzielności, motywacji i odwagi do podejmowania własnej aktywności. Dziecko traci zainteresowania, nie stawia pytań, nie zgłasza propozycji i pomysłów - przestaje rozwijać się, zdaje się na pomysły innych (nauczycieli, rówieśników). Dziecku mogą towarzyszyć uczucia niezaradności i niższości.

(przykład Dzieci w grupie wykonywały makietę miasta. Nauczycielka uznała, że projekt jest zły i bez pytania o koncepcję, jaka towarzyszyła realizacji pomysłu, ustawiła budynki według własnego uznania. Dzieci nie protestowały, ponieważ uznały, że pani ma zawsze rację i wie lepiej.)

Obojętność

1.Nauczyciel nie nawiązuje kontaktu z uczniem, jest obok dziecka, okazuje brak zainteresowania dzieckiem werbalnie i mimicznie.

2.Nauczyciel nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko (nie odpowiada na pytania, nie słucha, zajmuje się czymś innym).

3.Nauczyciel jest bierny wobec próśb i potrzeb dziecka.

Obojętność wychowawcy powoduje niezaspokojenie potrzeby sukcesu, może wpływać na obniżenie samooceny dziecka w roli ucznia oraz globalnej, w przyszłości może utrudnić nawiązywanie głębokich kontaktów interpersonalnych. Dziecko staje się nieufne, czuje się ignorowane, mało wartościowe.

(przykład Uczennica podeszła do biurka i zaczęła opowiadać o nowo narodzonym braciszku. Nauczycielka nie zwracała uwagi na dziewczynkę, pisała w dzienniku. Dziecko czując brak zainteresowania nią i tak ważnym wydarzeniem odeszło. Uczennica miała żal, było jej przykro, uważała, że pani jej nie lubi, bo nie wykazuje zainteresowania, zraziła się do nauczycielki, zamknęła w sobie, więcej nie próbowała nawiązywać kontaktów.)

Eksponowanie siebie

1.Nauczyciel absorbuje dziecko swoimi sprawami i problemami w nieadekwatnych sytuacjach, demonstruje humory, urazy obraża się.

2.Chwali się swoimi sukcesami, wywyższa się.

3.Domaga się względów, egzekwuje swoje prawa.

Dziecko może czuć się zmęczone takim zachowaniem, chce przypodobać się nauczycielowi, aby sprostać jego ideałowi, nie jest, więc autentyczne, lecz odgrywa rolę. Nie uczy się trafnego odczuwania, lecz przystosowuje się do sytuacji, blokowane są jego doznania.

(przykład Nauczycielka często chwali swoje dziecko i stawia je za wzór uczniom. Jedni uczniowie przestają słuchać „opowieści”, wyśmiewają się z prezentowanego ideału, dochodzą do wniosku, że nie mają szans na dorównanie, inni chcą go naśladować, aby zadowolić panią i uzyskać jej aprobatę.)

Uległość

1.Nauczyciel spełnia zachcianki dziecka.

2.Obniża a nawet rezygnuje z wymagań stawianych dziecku wobec jego nalegań, napotkanych trudności.

3.Demonstruje bezradność wobec dziecka werbalnie lub fizycznie (skarży się, płacze).

Dziecko przyzwyczaja się do bycia traktowanym w specjalny sposób, co powoduje zanik krytycyzmu. Może wykorzystywać tę sytuację i domagać się coraz większej uległości, nie tylko od wychowawcy, ale również od kolegów, poprzez wymuszanie pewnych zachowań (płaczem, straszeniem rodzicami). Dziecko postępując w ten sposób traci przyjaciół, lub pozyskuje ich poprzez „szantaż”. Uczeń w wyniku obniżania wymagań nie poznaje swoich możliwości, a napotkane sytuacje trudne, będą go przerastały wywołując gniew, frustrację.

(przykład Nauczycielka w świetlicy poleca dzieciom, aby przez 15 minut czytały czasopisma,

(w celu doskonalenia umiejętności czytania ze zrozumieniem). Uczeń buntuje się i mówi, że to jest nudne i nie będzie tego robił. Nauczycielka nie zachęca go, lecz proponuje, aby zajął się cichą pracą i nie przeszkadzał innym. Dziecko bawi się klockami. Odmowa wykonania polecenia okazała się atrakcyjniejsza (nagrodą), w opinii innych dzieci, część z nich zrezygnowała z czytania i dołączyła do kolegi. Następnym razem propozycje nauczycielki są „bojkotowane” przez grupę, traci ona autorytet, a uczniowie nabierają przekonania, że nie trzeba słuchać pani.)

Zastępowanie

1.Wychowawca wykonuje zadania za dziecko (wyręcza je)

2.Pozbawia dziecko możliwości decydowania o podjęciu działań własnych tłumacząc to zmęczeniem, trudnością zadania, słabością dziecka, jego dobrem.

3.Proponuje dziecku zastępowanie go w różnych czynnościach, motywując to jego dobrem, czasem na zabawę i naukę.

Dziecko traci kontrolę nad sobą, staje się niezaradne i mało samodzielne. Nie potrafi radzić sobie w różnych sytuacjach, nie jest w stanie ponosić konsekwencji własnego postępowania, (nieodpowiedzialne), nie umie decydować o sobie i dokonywać samodzielnego wyboru. Ciągłe wyręczanie powoduje, że dziecko czuje się nieudolne, niepewne swoich możliwości, w końcu staje się bierne, oczekujące pomocy i zainteresowania ze strony innych.

(przykład Uczeń o niskim poziomie sprawności manualnej, mający duże trudności w wycinaniu jest często wyręczany przez nauczycielkę. Po kilku sytuacjach „nadmiernej pomocy”, uczeń przyzwyczaja się, że pani wykonana za niego pracę, bo on tego nie potrafi. Dziecko nie nabywa umiejętności wycinania, jego poziom manualny na tle klasy jest coraz niższy, ponieważ nie doskonali sprawności. Uczeń nabiera przekonania, że samodzielnie nie jest w stanie wykonać takich zadań. Konsekwencją może być niechęć do wycinania, unikanie prac wymagających tej umiejętności.)

Idealizacja dziecka

1.Wychowaca podkreśla słowem i zachowaniem szczególne walory i możliwości dziecka.

2.Wnika w narzucający się sposób w szczegóły poczynań dziecka, jego sytuację.

3.Sprawy dziecka wyzwalają nadmierną aktywność wychowawcy (niesienie pomocy, troska, uwypuklanie ważności spraw dziecka).

Dziecko może czuć się faworyzowane, zwłaszcza, gdy traci kolegów - wówczas wywołuje to wrogość. Jeśli zaś zyskuje przyjaciół, zdobywa bezkrytyczne przekonane o swej wyjątkowości, powoduje to zaburzenie kontaktów z rówieśnikami, wywyższanie się. U takiego dziecka brak pochwały jest równoznaczny z karą.

(przykład Nauczycielka znaczące role w przedstawieniach powierza pewnemu uczniowi, ponieważ ma on doskonałą pamięć i dykcję. Uczeń przyzwyczaja się do odgrywania ról pierwszoplanowych, szczyci się tym przed innymi. Kiedy nauczycielka chce dać szansę innym dzieciom i postanawia inaczej niż zwykle przydzielić role, uczeń czuje się ukarany, poniżony, ma poczucie utraty dotychczasowej „funkcji”, ma żal do nauczycielki i kolegów, że odebrali mu ważną pozycję)

Niekonsekwencja

1.Wychowca ma zmienne wymagania i zachowania wobec dziecka, w podobnych sytuacjach stawia dziecku różne wymagania i inaczej je ocenia.

2.Nauczyciel jest niekonsekwentny w formułowaniu poleceń (zmienia je), w kontroli nad wykonaniem zadań (szczegółowo, doraźnie, wcale), w ocenianiu ucznia (brak jednolitego systemu)

Uczeń traci poczucie kontrolowania sytuacji, odczuwa lęk i niepewność wobec trudności, zaburzenia własnej perspektywy, ma zniekształcony obraz świata. Nieregularność wzmocnień oraz zmienność wymagań opóźnia i utrudnia przebieg uczenia się, a zarazem wytwarza poczucie winy i zagrożenia spowodowane brakiem orientacji i niemożnością ukształtowania się właściwych oczekiwań. Taka sytuacja niekorzystnie wpływa na rozwój dziecka, na stopień i przebieg przyswajania norm społecznych i moralnych.

(przykład Nauczycielka poinformowała uczniów, że za pracę dodatkową będzie stawiała plusy i weźmie to pod uwagę przy ocenie opisowej. Dziecko zbierało materiały, wykonywało zadania dla chętnych. Nauczycielka nie sprawdzała regularnie prac dodatkowych. Zdarzało się, że kiedy uczeń nie wykonał zadania, pani wtedy je sprawdzała. Uczeń zniechęcił się, bo nie widział nagrody za wykonaną pracę i zaprzestał odrabiania prac dodatkowych.)

Bibliografia

1.Gurycka A.: Błąd w wychowaniu Warszawa WSiP 1990

2.Piwowarski R. (red) Dziecko - Nauczyciel - Rodzice Konteksty Edukacyjne

Białystok Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2003

3.Przetacznik - Gierowska M., Makiełło -Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego Warszawa WSiP 1992

4.Przetacznik - Gierowska M., Włodarski Z. Psychologia wychowawcza

Warszawa PWN 1994

3

---