2. Plenne rasy owiec hodowane w Polsce (podstawowe parametry użytkowości rozpłodowej tych ras)
W Polsce hodujemy takie rasy owiec plennych jak owca fryzyjska, fińska, romanowska, merynosy Booroola, olkuska.
Rasy plenne mają służyć głównie szybkim poprawie plenności poprzez zastosowanie krzyżowania towarowego z rodzimymi rasami oraz poprzez udział w programie poprawy plenności. Populacja tych owiec w Polsce jest niewielka i wynosi 0,5% całej struktury rasowej.
- owca fryzyjska - pochodzi z Fryzji Wschodniej (Niemcy) i Fryzji Zachodniej (Holandia). Owce duże kalibrowo, wysokonożne o nieowełnonej bezrogiej głowie i garbonosym profilu. Charakterystyczny jest nieowełniony ogon cienkokościstość odnóży silnie rozwinięte wymię. Owce te charakteryzują się wczsnym dojrzewaniem, już w wieku 8-10 miesięcy są używane do rozpłodu, wysoka plenność od 180-220%. Ponadto doskonała mleczność rzędu 500l za laktację.
- owca fińska - pochodzi od grupy nordyckich owiec krajowych. Owce dość masywne. Zdrowe szybko dojrzewające o dużych zdolnościach przystosowawczych. Ważną cechą tej rasy jest asezonowość występowanie rui wysoka plenność. Plenność tych owiec u nas w kraju dochodzi do 280%.
- owca romanowska - stara rosyjska rasa owiec kożuchowych. Owce te pochodzą od nordyckich owiec o krótkich ogonach. Osiągają niewielkie rozmiary mało wymagające, co do jakości paszy, umaszczenie błękitno siwe, wełna mieszana. Owce te charakteryzują się długim okresem rui trwającym przeciętnie około 60 godzin, są wcześnie dojrzewające, asezonalne i bardzo plenne (280%). Jagnięta są bardzo żywotne.
- merynosy Booroola - wysoko plenna odmian merynosa australijskiego. Plenność tych owiec zależy od działania pojedynczego genu, który skokowo podnosi poziom owulacji a tym samym plenność maciorek. Maciorki mieszańce merynobooroole osiągają plenność w granicach 200%
- owca olkuska - wykazano że plenność matek z niektórych gniazd może zależeć od działania pojedynczego genu tzw. "genu o dużym efekcie" który skokowo podnosi poziom owulacji. Plenność w granicach 235%.
Owca fińska: płodność (80,5%), plenność (222,9%), odchów jagniąt (69,2%) użytkowość rozpłodowa (124,1%)
Owca fryzyjska: płodność (99,6%), plenność (193,8%), odchów jagniąt (86,4%) użytkowość rozpłodowa (166,7%)
Owca romanowska: płodność (95,3%), plenność (241,5%), odchów jagniąt (89,9%) użytkowość rozpłodowa (207,0%)
Owca booroola: płodność (100%), plenność (246,2%), odchów jagniąt (34,4%) użytkowość rozpłodowa (84,6%)
3. Rasy mateczne owiec hodowane w Polsce - programy ich hodowli
Polska owca górska - wywodzi sę od pierwotnej owcy tatrzańskiej zwanej caklem podhalańskim, którego okrywa włosowa składała sie jedynie z dwóch typów włosów: krótkiego icienkiego puchu oraz długich grubszych włosów rdzeniowych. POG ma wełne białą mieszana o luznej osmykowej budowie i charakterystycznej bruździe grzbietowej. Owce te odznaczają się krótkim sezonem aktywności płciowej co ogranicza produkcję jagniąt rzeźnych. Istotnym kierunkiem użytkowania tych owiec jest użytkowanie mleczne. Wydajność mleka maciorek w okresie laktacji wacha się od 50-100 kg. ( zawartość tłuszczu 7-8%). Górale produkuja z mleka tych owiec oscypki bunc, bryndze, żętyce. POG doskonale adaptują się do trudnych warunków środowiskowych, mają dużą odporność i zdrowie.
Merynos polski - Początek hodowli owiec merynosowych datuje się od przełomu 18 i 19wieku , kiedy to sprowadzono do Polski merynosy elektoralne. Dolewano krwi różnych ras( ile de france, merynosy kaukazkie, mięsne z RFN, bułgarskie) dążąc do zmiany kierunku użytkowania z wełnisto mięsnego( aż do lat 70tych) na mięsno wełnisty.
Merynos polski stanowi aktualnie skonsolidowaną rasę owiec krajowych( 40%pogłowia). Okrywa jest wełnista, gęsta, dobrze zamknięta, zbudowana ze słupków, wyraźnie karbikowana. Wydajność wełny czystej- 42-48%. U tryków mogą występować rogi, maciorki bezrogie. Budowa charakterystyczna dla typu mięsnego. Owce te do chowu wymagają raczej suchego klimatu, dobrych pomieszczeń- z tego względu nie są trzymane w okolicach górskich, pogórza i niektóryh województwach północnych.
Dorosłe maciorki osiągają masę 60kg, tryki do 110kg. Jagnięta merynosowe charakteryzują się dobrą przydatnością do tuczu (tucz mleczny i śrenio intensywny).
U większej liczby maciorek ruja występuje prawie przez cały rok, spotykane są też maciorki asezonalne. Korzystne wyniki utrzymuje się w systemie trzech stanówek w ciągu dwóch lat. Pleność jest stosunkowo niska- 130%( przedmiot doskonalenia). Płodność 90.7%, odchów jagniąt 93.6%
PON (polska owca nizinna) - zajmuja drugie miejsce pod względem liczebności po merynosach. Owce te nie reprezentują jednego typu lecz dzielą się na wiele zróżnicowanych odmian. Szczególne miejsce zajmuje owca wielkopolska, anglomerynosy, owca łowicka, żelaźnieńska i owca uhruska.
Owca wielkopolska - najliczniejsza i najbardziej wyrównana w pogłowiu owiec nizinnych. Została stworzona przez prof. Śliwe z AR w Poznaniu. Owce te charakteryzują się dobrą budową namionującą przydatność do użytkowania mięsnego, wczesne dojrzewanie, wydłużony sezon aktywności płciowej.
Anglomerynosy - powstały w wyniku krzyżowania merynosa polskiego z zngielską długowełnistą rasą linkoln. Wełna ich jest wyraźnie karbikowana o doskonałym połysku, niestety późno dojrzewają.
Polska owca długowełnista - powstały bez udziału merynosa. Mają runo jednolite, wełne grubszą często o szorstkim chwycie, luźniejsza i wysadniejszą niż PON. Najbardziej znanymi są owce, pomorskie, kamieniecki, olkuskie i pogórza.
PON, odmiany pomorskiej- zoastała stworzona przez Grabkowskiego. Owca ta odznacza się szeregiem cehc bardzo pożądanych przy wełnisto-mięsnym kierunku użytkowania. Wczesne dojrzewanie, bardzo dobra pelnność, szybkie tempo wzrostu jagniąt, doskonałe przystosowanie do całodobowego przebywanai na pastwiskach, odporność na trudne warunki klimatyczne, male wymaganai żywieniowe, dobra mleczność, wełna jednolita to chechy tej owcy. Ponadto owce te bardzo dobrze andają się do hodowli w małych gospodarstwach.
PON, odmiany kamienieckiej- wytworzone przez Jełowickiego przy współudziale Szczytniewskiej. Jest to owca typu wełnisto mięsnego z podkreśleniem wysokich walorów użytkowości wełnistej. Runo zwarte szlachetne o dobrym obroście brzcha i głowy, wcześnie dojrzewa ma poprawną budowę i mocną konstytucję. Ze wzgledu na tempo wzrostu i dobrą mlecznosć matek jagnieta nadają się do tuczu intensywnego. Dobrze przystosowuje się do trudnych warunków (duża wilgotność).
Owca olkuska - wykazano że plenność matek z niektórych gniaz może zależeć od dziaąłnia pojedyńczego genu tzw. "genu o dużym efekcie" który skokowo podnosi poziom owulacji. Plenność w granicach 235%.
Owce pogórza - Owce te stanowią grupę bardzo niewyrównaną co wynika z różnoorodności ras uzytych do krzyżowania oraz nieodostatecznego jeszcz skonsolidowania tej odmiany. Powstały ona na dordze krzyżowanai maciorki polskiej owcy górskiej z trykami rasy leicester kent teksel cygaj, zależnie od regionu. Produkuja wełnę jednoitą dość grubą przy czym występuje w niej około 10% włosów rdzeniowych. Roczna wydajność strzyżna matek wynosi okkoła 4,2 kg, tryków około 7 kg. Plenność około 140%.
5. Rasy ojcowskie owiec hodowane w Polsce
Do ras ojcowskich zaliczamy rasy plenne (fryzyjska,fińska, booroola, olkuska, romanowska) i rasy mięsne.
- Ile de France - wyhodowane we Francji. Maja dużą przydatność do produkcji jagniąt z przeznaczeniem na tucz mleczny i intensywny przedłużony. Mięso jest wyskoko cenione ze względu na właściwości smakowe. Tryki osiągają mase ciaął do 125kg. maciorki 75kg. Plenność 130-150%. Owce te produkują również dobrej jakości wełnę.
- Berrichone du cher - wywodzi się z Francji. Charakteryzują się wybitnie mięsną budową, dobrym wypełnieniem zwenętrznym i wewnętrznym kulki, stosunkowo małym otłuszczeniem i wysokimi przyrostami masy ciała. Wcześnie dojrzewają. Cechują się dużym temperamentem i żywotnością oraz pewna skłonnością do płochliwości. Tryki do 120 kg. maciorki 85kg. Plenność do 125%.
- Czarnogłówka - wywodzą się od niemieckiej czarnogłówki mięsnej. Owce wcześnie dojrzewające, zdrowe, odporne. O mocnej konstytucji i poprawnej budowie. Duża przydatność do produkcji jagniąt na tucz intensywnie przedłużony, w którym mieszańce produkują dużo wełny.tryki do 120kg. maciorki 70kg. Plenność 120%, skosunkowo niska płodnośc.
-Teksal - wyhodowana na wyspie Teksel (Holandia). Wyrózna się najmnejszym otłszczeniem i mięsem o wysokich walorach smakowych. Jagnięte charkteryzują się dobrym odchowem i wysoką wydajnością rzeźną. Tryki do 130 kg. maciorki 80kg. Produkuja wełnę dobrej jakości. Plenność 133% płodnośc średnia 81%.
- Suffolk- angielska rasa mięsna. Wykorzystywany w krzyżowaniu towarowym w celu produkcji jagniąt na tucz mięsny i intensywnie przedłużony. Mięso bardzo smaczne i soczyste. Szybko dojrzewają. Tryki do 150kg. maciorki 100kg. Plenność 160%.
- Dorset horn - angielsk rasa. Owce te charakteryzują się bardzo dorą urzytkownością mięsną. Szybką dojrzałość rzeźną osiągaja dzieki wysokim przyrostom dobowym. Posiadają dług sezon aktywności płciowej dlatego ogromnie są przydatne do produkcji jagniąt przy nasilonych wykotach. Plenność 170%.
- Charolasie- wysoka plenność 200%. Bardzo mleczne doskonałe wyniki odchowu jagniąt. Srednia masa ciala w wieku 70 dni u tryków wynosi 30kg maciorek 28kg. U owiec tych występuje zjawisko lnienia wełny.
11. Charakterystyka owiec ras zachowawczych hodowanych w Polsce
Wrzosówka - owce te od dawna hodowane na naszych ziemiach, głównie w północno-wschodnich rejonach. Są to owce o kożuchowym kierunku użytkowania. Wełne maja mieszaną kolorową odj jasno szarej do prawie czarnej. Ciemne włosy rdzeniowe nie wyrastaja ponad białą frakcję puchową co nadaje skórom doskonałych właściwości jako surowca odzieżowego. Jagnięta rodzą się czarne w lokach (czym więcej i większe loki tym ciemniejsza skóra) Skóra tych owiec jest cienka ale bardzo wytrzymała. Korzuch stąd (Kożuch się nie spilśnia) jest cienki i lekki. Mięso tych owiec charakteryzuje się wybitnymi walorami smakowymi (przypomina dziczyznę). Owce te doskonale przystosowują się do trudnych warunków środowiska, sa odporne na choroby, mało wymagające, bardzo czujne i płochliwe. Do walorow tej rasy należy również wczesność dojrzewania duża plenność (180%) i asezonalność rozrodu.
Olkuska - opis wyżej
Świniarka- prymitywne białe owce, niezwykle odporne, bardzo zdrowe, bardzo małe wymagania paszowe.
Leine- jedyne stado w Europie zachowane w czystości rasy. Pochodzą z okolic Hanoveru. Są bardzo odporne na kulawke, pozatym cechuje je doskonała odpornośc na trudne warunki środowiska i dużą wilgotność. Z tego powodu były często używane do uszlachetniania naszego pogłowia. Plenność wynosi 140%.
PON, odmiany żelaźnieńskiej- wyhodowane przez SGGW w Warszawie. Wcześńie dojrzewająca płciowo i somatycznie, wysokie wskaźniki rozrodu czyli około 150% plenności i 113% użytkowość rozpłodowa.
PON, odmiany pomorskiej- zoastała stworzona przez Grabkowskiego. Owca ta odznacza się szeregiem cehc bardzo pożądanych przy wełnisto-mięsnym kierunku użytkowania. Wczesne dojrzewanie, bardzo dobra pelnność, szybkie tempo wzrostu jagniąt, doskonałe przystosowanie do całodobowego przebywanai na pastwiskach, odporność na trudne warunki klimatyczne, male wymaganai żywieniowe, dobra mleczność, wełna jednolita to chechy tej owcy. Ponadto owce te bardzo dobrze andają się do hodowli w małych gospodarstwach.
PON, odmiany kamienieckiej- wytworzone przez Jełowickiego przy współudziale Szczytniewskiej. Jest to owca typu wełnisto mięsnego z podkreśleniem wysokich walorów użytkowości wełnistej. Runo zwarte szlachetne o dobrym obroście brzcha i głowy, wcześnie dojrzewa ma poprawną budowę i mocną konstytucję. Ze wzgledu na tempo wzrostu i dobrą mlecznosć matek jagnieta nadają się do tuczu intensywnego. Dobrze przystosowuje się do trudnych warunków (duża wilgotność).
Owca żelaźnieńska
Ilość stad objętych Programem: 2, ilość owiec matek: 122
Prace twórcze rozpoczęto w 1953 roku w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym w Żelaznej należącym do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Pomysłodawcą był prof. dr hab. Adam Skoczylas, a kontynuatorem prof. dr hab. Stanisław Jankowski. Obecnie pracami hodowlanymi kieruje prof. dr hab. Roman Niżnikowski. Początkowo zakupiono około 150 szt. maciorek prymitywnej owcy łowickiej, wśród których wyodrębniono dwie grupy zwierząt. Pierwsza z nich charakteryzowała się prymitywnym typem użytkowym, okrywą zbliżoną do mieszanej, natomiast w drugiej grupie znajdowały się owce z wyraźnym dolewem rasy merynos polski. Grupa owiec łowickich bardziej prymitywnych w pierwszej fazie prac twórczych została poddana krzyżowaniu z merynosem polskim, natomiast w drugim etapie pozyskane w ten sposób mieszańce skrzyżowano ze sprowadzoną z Wielkiej Brytanii angielską rasą owiec długowełnistych - leicester. Druga grupa owiec łowickich została poddana bezpośrednio krzyżowaniu z rasą leicester. Uzyskano w ten sposób dwie linie mieszańców, które w kolejnym etapie prac twórczych zostały połączone między sobą. Prace twórcze przebiegały w kierunku wytworzenia owcy wełnisto-mięsnej, charakteryzującej się wełną jednolitą, średnio-grubą w sortymencie BC, przystosowaną do warunków gleb kompleksu żytnio-ziemniaczanego. W związku z tym, że owce żelaźnieńskie były w Polsce jedyną odmianą owiec wytworzonych przy użyciu rasy leicester, pod koniec lat sześćdziesiątych zaczęto obawiać się nadmiernego spokrewnienia i z tego też względu zdecydowano się od roku 1973 na użycie tryków polskich owiec nizinnych typu corriedale, których udział w genotypie owiec żelaźnieńskich na drodze prac badawczych ustalono na poziomie 25%.
Od roku 1978 rozpoczęto intensywną selekcję w kierunku poprawy cech rozrodu, w tym w szczególności wskaźnika plenności, czego inspiracją była maciorka, która w czterech wykotach urodziła 10 jagniąt. Odchowany od niej tryk nr 698 okazał się ojcem wybitnie przekazującym wysoki poziom cech rozrodu na swoje potomstwo, co było bezpośrednią przyczyną do rozpoczęcia oceny w tym zakresie wszystkich tryków-ojców i maciorek w stadzie owiec żelaźnieńskich.
Współcześnie utrzymywana owca żelaźnieńska charakteryzuje się wysokim poziomem cech rozrodu w granicach 160-180% wskaźnika plenności, wydajnością wełny ok. 6,0 kg od matki i ok. 9,0 kg od tryka, przy doskonałym dostosowaniu do warunków kompleksu glebowego żytnio-ziemniaczanego.
Owca wrzosówka
Ilość stad objętych Programem: 22, ilość owiec matek: 1768
Owca rasy wrzosówka wywodzi się od północnych owiec krótko ogoniastych (ovis brachyra borealis). Przed ponad pół wiekiem owca ta była tematem studium prof. M. Czai, stanowiąc około ¼ pogłowia owiec północno - wschodnich kresów Polski. W okresie po II wojnie światowej wrzosówki były owcami dość popularnymi. Jeszcze w 1955 roku pogłowie ich stanowiło około 3% krajowej populacji owiec, czyli około 120 tysięcy sztuk (Jełowicki S. 1960). W następnych latach obserwuje się raptowny spadek pogłowia tej rasy, spowodowany głównie zainteresowaniem producentów wełną białą. Spowodowało to wypieranie wrzosówek przez szlachetniejsze rasy owiec oraz jej krzyżowanie, głównie z trykami ras białych. Gdy wystąpiła bardzo wyraźnie możliwość wyginięcia tej rasy, Instytut Zootechniki w latach 1972 - 1973 dokonał zakupu w północno - wschodniej części Polski 130 sztuk maciorek i 10 tryków. Liczba ta została uzupełniona o 30 maciorek i 17 tryków wrzosówek z Zootechnicznego Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Balicach koło Krakowa. Cały ten materiał w liczbie 160 maciorek i 27 tryków został zlokalizowany w Zootechnicznym Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki Czechnica koło Wrocławia. Realizowany w następnych latach program hodowli zachowawczej owiec tej rasy oraz dotacje dla hodowców ją utrzymujących wpłynęły na uratowanie i rozwój tej rasy. Pod koniec lat 90 liczba maciorek wrzosówkowych wynosiła 2270 sztuk. Jednak od roku 1991, w związku z upadkiem wielu gospodarstw państwowych, które zajmowały się hodowlą owiec tej rasy, nastąpił wyraźny spadek ich pogłowia - do liczby 1500 owiec zlokalizowanych w 4 stadach. W ostatnim okresie czasu obserwuje się bardzo powolny wzrost pogłowia objętego kontrolą użytkowości, które aktualnie liczy 1710 sztuk zlokalizowane w 8 stadach.
Owca wielkopolska
Ilość stad objętych Programem: 8, ilość owiec matek: 1149
Owca wielkopolska wyhodowana została w latach 1948 - 1976 na podłożu populacji pierwotnej białej świniarki i świniarki uszlachetnionej kolejno: owcą wschodniofryzyjską, merynosem typu mięsnego i beriszonem, czyli tzw. owcy leszczyńskiej. W krzyżowaniu twórczym oprócz świniarki i owcy leszczyńskiej użyto merynosa polskiego i kenta. Celem tego krzyżowania było wyhodowanie owcy o dwukierunkowym, mięsno-wełnistym użytkowaniu, przeznaczonej do chowu zarówno w małych jak i dużych stadach, w warunkach mniej intensywnego systemu niż wymaganego dla chowu owcy merynosowej. Prace hodowlane nad wytworzeniem rasy lokalnej zakończone zostały w 1976 roku otwarciem odrębnych ksiąg dla odmiany owca wielkopolska w ramach polskiej owcy nizinnej. Populacja owcy wielkopolskiej liczyła w tym czasie około 500 tysięcy sztuk, co dawało jej drugie miejsce po merynosie polskim. Liczne było też stado zarodowe tych owiec - 52,5 tys. maciorek zapisanych do ksiąg zwierząt zarodowych (14,3% wszystkich owiec zapisanych do ksiąg).
Owca uhruska
Ilość stad objętych Programem: 1, ilość owiec matek: 186
Owca uhruska jest rodzimą odmianą wytworzoną w rejonie środkowo-wschodniej Polski. Pracę twórczą rozpoczął w 1957 roku prof. A. Domański w owczarni Uhrusk. Materiał wyjściowy stanowiły maciorki merynosowe z rejonu poznańskiego oraz krzyżówkowe zakupione w Borowinie i powiecie łomżyńskim. Materiału miejscowego nie wykorzystano ze względu na jego złą jakość. Do krzyżowania twórczego z wymienionymi maciorkami wykorzystano tryka rasy leine oraz tryki rasy kent. Dodatkowo, od 1963 roku, używano również tryków zakupionych w Żelaznej. Rasa leine dała dobrej jakości wełnę, jędrną, długą, o dobrym połysku, a jednocześnie potomstwo odznaczało się dobrą odpornością i zdrowiem; rasa kent poprawiła pole obrostu wełną; tryki z Żelaznej poprawiły gęstość i wyrównanie wełny.
Księgi hodowlane dla owcy uhruskiej prowadzone są od 1963 roku. Istnieje do dziś pełna, oryginalna dokumentacja hodowlana dotycząca rodowodów i użytkowości wszystkich zwierząt, łącznie z materiałem wyjściowym. Od 1976 roku, dzięki inicjatywie prof. T. Efnera, utworzono drugie stado owcy uhruskiej w Bezku. Aktualnie obydwa stada znajdują się w powiecie chełmskim.
Owca świniarka
Ilość stad objętych Programem: 4, ilość owiec matek: 228
Świniarka jest rodzimą, prymitywną rasą owiec występującą pierwotnie na terenie Europy środkowej i zachodniej stanowiąc przewagę ówczesnego prymitywnego pogłowia. Wypierana poprzez krzyżowanie z bardziej kulturalnymi rasami i odmianami, najdłużej zachowała się we wschodniej części Europy Środkowej / Herman, 1936 /. Literatura okresu międzywojennego /Rostafiński, 1921; Starnowski, 1927; Kączkowski, 1929; Prawocheński, 1937 i inni / potwierdza jej liczne występowanie na terenach całej niemal Polski. Stanowiła wówczas podłoże do kształtowania w drodze krzyżowania późniejszych szlachetnych typów owiec krzyżówkowych. W naturalnym chowie utrzymała się najdłużej na terenach województw wschodnich. W 1987 roku, kiedy już uznana została za zaginioną podjęto próbę jej restytucji. Wyszukano i zakupiono na terenie województw wschodnich 17 szt. maciorek i 3 szt. tryków świniarkopodobnych lokalizując je w owczarni Kieleckiego Kombinatu Ogrodniczego Piekoszów, a później w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej Lasocin woj. kieleckie. Prowadzona od tego czasu praca nad powiększeniem liczebności i rekonstrukcją pierwotnego genotypu przyniosła oczekiwane efekty. Ostra selekcja na cechy rasowe /wg ww. literatury / doprowadziła obecnie do zadowalającego poziomu wyrównania i typowości w obrębie rasy, potwierdzonego wysokimi wynikami oceny oraz dużym zainteresowaniem na Krajowych Wystawach Zwierząt Hodowlanych.
Owca pomorska
Ilość stad objętych Programem: 38, ilość owiec matek: 2058
Owca pomorska to rodzima odmiana polskich owiec długowełnistych, którą można podzielić na dwa typy: kaszubski i koszaliński (środkowo pomorski).
Typ kaszubski został wytworzony na podłożu prymitywnych owiec utrzymywanych przez ludność kaszubską byłych województw gdańskiego i elbląskiego. Już w II połowie XVII wieku Kaszubi i Kociewianie zaczęli swoje owce krzyżować “fagasami” - tak bowiem nazywano owce żuławskie, należące do kolonistów holenderskich, którzy osiedlali się w widłach rzek Wisły i Nogatu. W okresie II Rzeczypospolitej, szczególnie w latach trzydziestych okresu międzywojennego, prowadzone były prace hodowlane nad tą owcą z wykorzystaniem tryków fryzyjskich i holsztyńskich, a także w mniejszym stopniu beriszonów. Zapoczątkował je w 1925 r. Pan prof. St. Jełowicki w rejonach Kartuz, Kościerzyny, Pucka i Wejherowa u 328 hodowców owiec, u których do ksiąg zarodowych owiec było wpisanych 812 matek i 29 tryków. W okresie powojennym, od końca lat czterdziestych, do prac hodowlanych w sposób ciągły zaczęto używać tryków rasy teksel. Prace te konsekwentnie kontynuował, aż do swojej śmierci, specjalista Okręgu Gdańsk, Pan inż. Jan Grabkowski. W najlepszym okresie (rok 1985) populację owiec pomorskich w typie kaszubskim szacowano na około 150 tys. sztuk, w tym 18034 to maciorki objęte oceną, w tym 13488 sztuk matek wpisanych do ksiąg. Do czołowych stad hodowlanych tej owcy należy zaliczyć: RSP Kulice, ZR Trumieje, ZR Otłówko, ZR Postolin, POHZ Waplewo.
Typ koszaliński ukształtował się w byłym województwie słupskim (wszystkie powiaty, a szczególnie bytowski) i na terenach woj. koszalińskiego (powiaty koszaliński, kołobrzeski i białogardzki). Został on wytworzony w okresie powojennym w oparciu o różnorodne prymitywne pogłowie długowełniste przywożone na te tereny przez osadników z całego kraju. Do połowy lat sześćdziesiątych do doskonalenia tych owiec używano prawie wyłącznie tryków pomorskich w typie kaszubskim, a po tym okresie tryków rasy teksel i leine oraz w bardzo niewielkim stopniu rasy kent. Nad całością prac przy doskonaleniu tej owcy czuwał przez ponad 40 lat szef owczarstwa Okręgu Koszalin, Pan inż. Mieczysław Konopka. Również w znacznym stopniu do poprawienia tej owcy przyczynił się Pan prof. Stanisław Jankowski, który przez szereg lat prowadził importowane z Holandii w 1969 r. stado teksela w Kłopotowie oraz doskonałe stado pomorskie należące do PGR Krzywań. Czołowe stada tej owcy to: POHZ Bobrowniki, POHZ Kłanino, POHZ Świerczyna, SDOO Karżniczka oraz PGR Wicewo. W najkorzystniejszym (pod względem liczbowym) roku 1985 populacja owcy pomorskiej w typie koszalińskim liczyła około 100 tys. sztuk, z tego objętych oceną było 22023 szt. maciorek, a wpisanych do ksiąg 16869 matek.
Księgi zwierząt zarodowych dla owcy pomorskiej prowadzone są od lat 50-tych.
Owca olkuska
Ilość stad objętych Programem: 9, ilość owiec matek: 156
Owca olkuska, wytworzona w rejonie dawnego powiatu olkuskiego, jest rodzimą odmianą owcy długowełnistej, której pogłowie powstało w oparciu o materiał hodowlany przywieziony w okresie międzywojennym z Kaszub. Początkowo sprowadzone owce pomorskie oraz ich mieszańce ze świniarką uszlachetniano trykami fryzyjskimi i w mniejszym stopniu holsztyńskimi. Po wojnie ocalała populacja rozmnażana była bez udziału ras z zewnątrz; w końcu lat pięćdziesiątych, w ramach programu uszlachetniania pogłowia owcy długowełnistej, wprowadzono do krzyżowania tryki rasy kent (Graboń i Wężyk, 1963, Nawara i Łośko, 1974). Spowodowało to zróżnicowanie pogłowia owiec olkuskich, w którym wyodrębniły się dwa typy: tzw. plenna owca olkuska dawnego typu o średniej plenności około 200 % i dobrych cechach matecznych, która to owca przetrwała w małych gospodarstwach chłopskich oraz owca z dużym udziałem kenta, w typie wełnisto-mięsnym, o lepszej użytkowości wełnistej ale o niskiej plenności.
Na początku lat 80-tych badania nad populacją plennych owiec olkuskich podjęte zostały przez Katedrę Genetyki i Metod Doskonalenia Zwierząt Akademii Rolniczej w Krakowie. Występowanie w populacji maciorek rodzących bardzo duże mioty, od trzech do sześciu jagniąt, a jednocześnie maciorek rodzących wyłącznie pojedynki i bliźnięta nasunęło przypuszczenie, że plenność u tej owcy uwarunkowana jest działaniem pojedynczego genu o dużym efekcie (Grabowski i wsp., 1987, Knothe i Grabowski, 1992 za Knothe i Wierzchoś 1992).
Wydzielenie z populacji polskich owiec długowełnistych wysokoplennych owiec olkuskich nastąpiło w 1988 roku, kiedy to otwarto księgi zwierząt zarodowych dla plennej owcy olkuskiej dawnego typu, w oparciu o opracowaną przez prof. A. Knothe instrukcję dotyczącą prowadzenia ksiąg oraz selekcji i organizacji oceny wartości użytkowej w tej populacji.
W końcu lat 80-tych, ze względu na pogarszającą się sytuację w rolnictwie i drastyczny spadek opłacalności produkcji owczarskiej istnienie tej i tak niewielkiej populacji zostało poważnie zagrożone. Konieczność ratowania nielicznych już w terenie owiec olkuskich z likwidowanych stad stała się bardzo nagląca - obok powstałego wcześniej stada należącego do Katedry Rozrodu Zwierząt Akademii Rolniczej w Krakowie, stawki owiec olkuskich zakupione zostały do Instytutu Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu, Akademii Rolniczej w Lublinie i Akademii Rolniczej w Poznaniu. Jako ostatnie, w 1992 roku, utworzono stado w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym w Żelaznej. Było to możliwe dzięki funduszom uzyskanym przez Katedrę Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt SGGW z Animal Production and Health Division, FAO.
Merynos barwny
Ilość stad objętych Programem: 1, ilość owiec matek: 84
Stado barwnych merynosów wytworzono w latach osiemdziesiątych (XX wieku) w Zootechnicznym Zakładzie Doświadczalnym Kołuda Wielka. W początkowym etapie pracy pozostawiano do chowu pojedyncze barwne osobniki (głównie tryki) rodzące się w zarodowych stadach merynosa polskiego, które kojarzono między sobą, a przede wszystkim z osobnikami o białym runie. Uzyskiwane z tych kojarzeń potomstwo “nosicieli” barwnego genu o białym runie kojarzono następnie z barwnymi trykami; z tych kojarzeń rodziło się około 50% barwnych osobników, które kojarzono między sobą. Schemat wytworzenia barwnego merynosa:
- barwny (BB) x biały (NN) - biały “nosiciel” barwnego genu (BN)
- barwny (BB) x biały “nosiciel” barwnego genu (BN) - 50 % barwne (BB) + 50 % białe (BN)
- barwny (BB) x barwny (BB) - 100 % barwne (BB)
W wyniku wieloletniej pracy wytworzono stado 150 -160 matek oraz 10 linii tryków z barwną wełną. Obecny stan pogłowia wynosi 110 owiec matek. Od początku prowadzonych prac nad wytworzeniem barwnego merynosa prowadzi się dokumentację hodowlana. W 1992 roku stado zostało zarejestrowane jako stado zarodowe i od tego czasu RZHOiK w Bydgoszczy prowadzi księgi zwierząt hodowlanych.
Owca kamieniecka
Ilość stad objętych Programem: 9, ilość owiec matek: 622
Prace hodowlane nad wytworzeniem polskiej owcy długowełnistej odmiany kamienieckiej zapoczątkował w 1954 r. prof. Stanisław Jełowicki w stadach Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej Susz. Z prymitywnego materiału żeńskiego ówczesnej owcy pomorskiej, przy użyciu tryków rasy texel lub leine oraz kent, a następnie poprzez kojarzenie mieszańców, wytworzono owcę długowełnistą o wysokich walorach produkcyjnych, odporną na warunki środowiskowe, doskonale wykorzystującą pasze. Jest to owca użytkowana w kierunku wełnisto-mięsnym i wełnisto-plennym. Uwzględniając fakt, że wszystkie stada owiec długowełnistych na terenie północno-wschodniej Polski powstały przy użyciu tryków tej odmiany, a wiele nowych stad utworzono z wyselekcjonowanego materiału żeńskiego, uznano Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej w Suszu za kolebkę owcy kamienieckiej. Równolegle do prac w Suszu nad wytworzeniem stad owiec tej odmiany pracował w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Pozorty, a następnie także w RZD Zajączki oraz PGR Rutkowice prof. Aleksander Martyniak, a od lat siedemdziesiątych także młodsi selekcjonerzy. Ostatecznie w 1972 roku prof. S. Jełowicki podał opis wytworzenia i nazwę “odmiana kamieniecka polskiej owcy długowełnistej” oraz jej charakterystykę.
Do 1991 r., zgodnie z regulaminem prowadzenia ksiąg owiec zarodowych (CSHZ w Warszawie, 1977), dla polskiej owcy długowełnistej odmiany kamienieckiej prowadzono centra hodowlane: wełnisto-mięsne (OHZ Susz) oraz wełnisto-plenne (SK Plękity i RZD Bałcyny - ZD Zajączki).
Corriedale
Ilość stad objętych Programem: 2, ilość owiec matek: 176
Polskie owce nizinne typu corriedale zostały wytworzone w Polsce w latach pięćdziesiątych tego stulecia. Wzorcem wyjściowym były, zgodnie z ówczesnym trendem w owczarstwie polskim, owce o kombinowanym kierunku użytkowania: wełnisto-mięsnym hodowane na Farmie Corriedale w Nowej Zelandii. Materiałem wyjściowym były maciorki merynosa polskiego wywodzące się z bardziej wełnistych stad, które kryto trykami rasy lincoln sprowadzonymi (wraz z maciorkami) w tym czasie do Polski. Stosowano również kojarzenia odwrotne, tzn. maciorki rasy lincoln były kojarzone z trykami rasy merynos polski. W pierwszej fazie kojarzeń uzyskiwano nawet osobniki o udziale 25% rasy lincoln w genotypie, jednak ze względu na zachowywanie zbyt wielu cech słabego umięśnienia, zrezygnowano z wyprowadzenia linii tego typu. Generalnie współcześnie hodowane owce typu corriedale zawierają w genotypie około 50% rasy lincoln i w znaczeniu użytkowości wełnisto-mięsnej zachowują wzorzec nowozelandzki. W pierwszej fazie prac twórczych owce tego typu nazywano: anglomerynos w typie linkolna. Jednak po sprowadzeniu w roku 1979 oryginalnego tryka typu corriedale z Nowej Zelandii i wprowadzeniu jego założeń genetycznych do naszych stad, nazwa została zmieniona na obowiązująca do dnia dzisiejszego “typ corriedale”. Za twórców i hodowców tej rasy uznać należy następujące osobistości środowiska owczarskiego: prof. dr hab. Adam Skoczylas, prof. dr hab. Stanisław Jankowski i dr inż. Olgierd Staniszkis. Prace twórcze przebiegały w kierunku wytworzenia owcy wełnisto-mięsnej, charakteryzującej się wełna jednolitą, średnio-grubą w sortymencie BC i przystosowanej do warunków gleb kompleksu raczej pszenno-buraczanego.
Współcześnie utrzymywane owce typu corriedale charakteryzują się poziomem cech rozrodu w granicach 140-160% wskaźnika plenności, wydajnością wełny około 6,0 kg od matki i około 9,0 kg od tryka, przy doskonałym dostosowaniu do warunków kompleksu glebowego pszenno-buraczanego.