W naszej epoce wychowanie estetyczne jest przedmiotem zainteresowania, zarówno w ujęciu teoretycznym jak i praktycznym. O wychowaniu estetycznym nie dyskutują dziś tylko nauczyciele czy pedagodzy, a także estetycy i socjologowie, a więc badacze zainteresowani zmianami zachodzącymi w sztuce i jej sytuacji społecznej. Wychowanie estetyczne realizują placówki kulturalne różnego typu, nie tylko szkoły. Zagadnienia wychowania estetycznego stają się równocześnie podstawą kształtowania nowych teorii o charakterze interdyscyplinarnym i punktem wyjścia dla nowej praktyki oświatowo-kulturalnej realizowanej nie tylko w szkole a również poza nią. Sztuka jest przecież obecna w życiu coraz większej liczby ludzi. Faktem jest, iż dzięki przeobrażeniom społecznym zachodzącym od połowy XIX wieku i towarzyszącym im procesom upowszechniania kultury, sztuka, czyli dzieła znalazły się bliżej szerokich kręgów publiczności, a tym samym bliżej codziennego życia wielu ludzi. Człowiek współczesny żyje w bogatym świecie sztuki, na który składają się dzieła autentyczne jak i reprodukowane. Ludzie żyjący przed wiekiem XIX mieli kontakt ze sztuką ograniczony do dzieł tworzonych w kręgu ich bezpośredniej współczesności.
Oddziaływanie sztuki na człowieka uwarunkowane jest jego osobistym przeżyciem, doświadczeniem, które wyraża się w zaangażowaniu różnych dyspozycji psychicznych. Problem treści tego przeżycia jest od dawna przedmiotem zainteresowania wielu teoretyków. Wielu estetyków, definiując istotę dzieła sztuki, wskazuje iż wywołuje ono u odbiorcy przeżycie estetyczne. Trudno jest jednak mówić o przeżyciu estetycznym bez analizy konkretnych bodźców, jakie je wywołują. Władysław Tatarkiewicz wskazuje na trzy rodzaje tych przeżyć, czyli na trzy estetyczne postawy. Pierwsza polega na upodobaniu do zewnętrznego wyglądu przedmiotów, jest więc postawą oglądową. Druga skierowana jest ku interpretacji zjawisk treściowych czy ideowych zawartych w sztuce. Trzecia zawiera dominatę czynnika emocjonalnego i wywoływana jest najczęściej przez dzieła poetyckie czy muzyczne. Tatarkiewicz proponuje określoną typologię przeżyć, czyli estetyczne w węższym rozumieniu oraz literackie i poetyckie. Akcentuje przy tym, że są one wywoływane odpowiednimi dziedzinami sztuki, ale mogą pojawić się wobec dzieł reprezentujących inne dziedziny. John Dewey w jednej z ostatnich swoich książek zajmuje się sztuką jako rodzajem ludzkiego doświadczenia. Dowodząc, że sztuka stanowi „kondensację i udoskonalenia przeciętnego ludzkiego doświadczenia” uznaje ją za jakość działania i jego wynik. Doświadczenie estetyczne decyduje o nowych aspektach stosunku pomiędzy człowiekiem a światem. Pełniejsze doznawanie świata wynika z doznawania i z działania. Doznawanie inspiruje działanie, działanie warunkuje pełnię doznań. Konsekwencje wychowawcze tego stanowiska są jasne i konkretne. Człowiek kształtuje się zarówno w wyniku oglądania, słuchania, lektury jak też podczas własnej aktywności twórczej.
O tym, że sztuka spełnia ważną rolę w kształtowaniu moralnych postaw człowieka wiedziano od dawna. Arystofanes wypowiedział znamienne słowa: „Poeta powinien ukrywać to, co złe, nie wydobywać go i nie uczyć. Dzieciom nauczyciel daje wskazówki, a dorosłym poeci. Jest bezwzględnie naszym obowiązkiem mówić rzeczy pożyteczne.” Tradycja wychowania estetycznego związanego z wychowaniem moralnym wywodzi się z poglądów filozofów Platona i Pitagorasa. Według Platona wychowanie miało urzeczywistnić wzór człowieka pięknego i dobrego pokazanego w sztuce greckiej. „Więc czy nie powinniśmy - nawoływał Platon - tylko na poetów uważać i zmuszać ich, by w swych poematach odzwierciedlali rysy dobrego charakteru albo nie pracowali u nas w ogóle.” Sztuka miała służyć w wyrażaniu dobra i kształtowaniu moralnych postaw człowieka. Nie jest to jednak prawdą, że moralne oddziaływanie sztuki jest zawsze pozytywne. Istnieją niebezpieczeństwa w tym właśnie zakresie. Dzieła sztuki dostarczają wiele przykładów sytuacji i rozstrzygnięć sprzecznych z przyjętymi zasadami moralnymi. Do tych dzieł można zaliczyć wiele filmów, które młodzież uwielbia oglądać oraz literaturę kryminalną.
Wychowanie estetyczne utożsamiane jest z kształtowanie wrażliwości człowieka na sztukę. Można też myśleć, że jest ot kształtowanie wrażliwości człowieka na piękno, ponieważ ta wrażliwość może wyznaczać reakcje człowieka nie tylko do przedmiotów artystycznych, lecz także do tworów przyrody. Dla wielu ludzi wychowanie estetyczne utożsamiane jest z kształtowaniem wrażliwości tylko na sztuki piękne. Istnieje też pogląd, który mówi, że wychowanie estetyczne to proces mający na celu wywołanie spontanicznej ekspresji, zwłaszcza u dzieci młodszych i tylko w dziedzinie plastycznej. Nie dla wszystkich jest sprawą jasną czy wychowanie estetyczne ma coś wspólnego z literaturą, muzyką, filmem i czy obejmuje różne okresy życia człowieka.
Pierwszym filozofem-estetykiem był Pitagoras. Dla Pitagorejczyków harmonia była niemal identyczna z pięknem. Najważniejszą sztuką dla nich była muzyka, rozumiana jako wyraz doskonałej harmonii wszechświata. „Pitagorejczycy, jak mówi Arystoksenos, stosowali medycynę do oczyszczania ciał, a muzykę do oczyszczania dusz.” Platon zaś powiązywał sztukę z działalnością i przeżyciami człowieka dążącego do zgłębienia prawdy i dobra. Piękno określał jako jedną z najwyższych wartości oraz jako ideę metafizyczną związaną i ideą dobra i prawdy. Istotą jego filozofii było przeciwstawianie niedoskonałych rzeczy, doskonałym, wiecznym i niezmiennym ideom. Analizując teoretyczne i organizacyjne założenia idealnego państwa, Platon poświęca wiele uwagi problemom wychowania i stwierdza: „Trudno znaleźć lepsze od tego, które za dawnych czasów wymyślono, to jest przecież dla ciała gimnastyka a dla duszy służba muzom.” Inaczej sądził Arystoteles, przekonany, że ideałem jest człowiek o harmonijnie ukształtowanych dyspozycjach psychicznych, ku czemu prowadzi go sztuka uprawiana i przeżywana dla różnych „pożytecznych celów [...] dla wykształcenia i dla duchowego oczyszczenia, po trzecie zaś i dla wypełnienia czasu spoczynku, dla odprężenia i wytchnienia po pracy.” Arystoteles przypisywał ogromne znaczenie tragedii będącej „naśladowczym przedstawieniem akcji poważnej [...] przez działanie, które przez to, że wzbudza litość i trwogę, dokonuje oczyszczenia takich uczuć.” Fryderyk Schiller, XVIII wieczny filozof, uważał za pierwszy krok na drodze realizowania rewolucji społecznej i politycznej, rewolucję estetyczną, podjętą w imię harmonijnego i wszechstronnego rozwoju człowieka rozdartego wewnętrznymi sprzecznościami. Schillerowskim programem, który głosił nowy ustrój społeczny, możliwy do zrealizowania dzięki wyzwoleniu twórczych sił człowieka. Przeobrażenie natury ludzkiej miało dokonać się przez sztukę. Dowodził Schiller, iż po to, by „człowieka zmysłowego uczynić człowieka rozumnym, nie ma innego sposobu by uczynić go człowiekiem estetycznym.” Upowszechniana obecność sztuki kojarzyła się z utopijnym programem odrodzenia społecznego. Sztuka mogła zapewnić ludziom „nowe środowisko życiowe”. Taki właśnie program w czasie Komuny Paryskiej głosił John Ruskin. Uczył ludzi nie tylko kochać, lecz także tworzyć piękno moralne i estetyczne. Dowodził, iż: „Umiłowanie piękna jest nieodłącznym elementem zdrowej ludzkiej natury i jakkolwiek może ono długo współistnieć z rozmaitymi odmianami życia pod wieloma względami niecnotliwego, samo w sobie jest z gruntu dobre. Jest bezwzględnym przeciwnikiem zawiści, chciwości, troski o przyziemne dobra i drobne sprawy, a zwłaszcza wrogiem okrucieństwa.” W naszej współczesnej epoce nową koncepcję wychowania estetycznego sformułował Herbert Read. Zarysował on program określany jako „wychowanie przez sztukę.” Read mówi, iż sztuka jest istotnym elementem harmonizującym funkcjonowanie psychiki ludzkiej rozchwianej w epoce współczesnej. Sztuka jest tym instrumentem wychowania, który może oddziaływać na wszystkie sfery działań i przeżyć człowieka. Przeobrażenia zachodzące w świecie sztuki i w jej społecznym statusie a równocześnie przyswojenie postępowych tradycji określania w jej roli kulturotwórczej, skłaniają do uzasadnienia współczesnych wartości wychowania estetycznego. Wychowanie estetyczne rozumiemy jako proces formowania estetycznej kultury człowieka, wyrabiania jego wrażliwości na wartości sztuki, kształtowanie umiejętności oceniana i rozumienia zjawisk estetycznych, a także jako proces kształtowania osobowości człowieka w zakresie moralnym i intelektualnym, oczywiście z uwagi na możliwości, jakie w tych zakresach niesie sztuka.
Wychowanie estetyczne jest po prostu kształceniem uczestnictwa kulturowego. Realizacja tego wychowania znajduje swój wyraz w treściach i charakterze różnych przedmiotów, w sposobie ich współdziałania, a także w zajęciach typu pozalekcyjnego i w ogólnym życiu szkoły. Wychowanie estetyczne kojarzy się z treściami przedmiotów zwanych artystycznymi oraz z odpowiednimi częściami treści przedmiotowych w zakresie języka ojczystego i historii. To, że plastyka i muzyka spełniają ważną rolę w kształtowaniu osobowości i w przygotowaniu uczniów do świadomego i czynnego uczestnictwa w życiu kulturalnym, było zarazem określeniem nowego statusu tych przedmiotów. Zostały one włączone w zintegrowany proces kształcenia, wymagający odpowiednio zaplanowanych treści programowych i pomocy naukowych, a także właściwie wykształconej kadry. Nowe treści programowe przedmiotów artystycznych mocno uwydatniły potrzebę uprawiania sztuki i jej odbioru, łączenia artystycznej aktywności z estetycznym przeżyciem, co może zapewnić integralność oddziaływania wychowawczego. Uwydatnienie potrzeby wprowadzenia uczniów w zagadnienia kultury zakłada potrzebę widzenia jej w sposób szerszy niż tylko przez pryzmat jednej dziedziny sztuki. Spojrzenie na różne dziedziny artystyczne w świetle jednostki kultury pociąga za sobą ważne konsekwencje natury zarówno teoretycznej jak i praktyczno-realizacyjnej. Teorie uzasadniają, iż style epok mają charakter trwały i jednorodny, znajdują swój zróżnicowany wyraz w postaci środków charakteryzujących poszczególne dyscypliny artystyczne. Wychowania estetyczne nie ogranicza się tylko do integrowania sztuk podstawowych, czyli tradycyjnych przedmiotów nauczania. Faktem jest, iż w życiu dzieci i młodzieży istotne miejsce przypadło kulturze masowej, zwłaszcza kinie i telewizji.
Model strukturalny wychowania estetycznego w szkole mógłby przedstawiać się następująco. W klasach najniższych dominowanych przez aktywność typu ekspresyjnego i potrzeby uczuciowo-wyobrażeniowe dzieci młodszych, pożądana byłaby integracja zajęć estetycznych typu plastycznego, literackiego, muzyczno-ruchowego. W latach obejmujących tak zwany średni wiek szkolny powinno być realizowane wychowanie estetyczne typu przedmiotowego z podziałem na podstawowe kierunki, czyli kształcenie literackie, muzyczne i plastyczne. Na najwyższym poziomie, czyli w końcowych klasach, zajęcia typu integracyjnego powinny stanowić dominatę, obejmować jedność kultury estetycznej w skali problemowej z nawiązywaniem do pokrewieństw, jakie łączą kulturę estetyczną z kulturą naukową i filozoficzną w ogólniejszej perspektywie kształcenia postawy humanistycznej.
Typowym zagadnieniem pedagogicznym staje się więc organizowanie różnych spotkań ze sztuką na terenie szkoły bądź poza nią. Wychowanie estetyczne znajduje swe uzupełnienie w działalności placówek pozaszkolnych. Podstawą uczestnictwa w tych placówkach staje się osobista inicjatywa i potrzeba twórcza. Przez takie podejście młodzieży placówki mogą realizować programy ambitne, zindywidualizowane, pozwalające na poważne osiągnięcia artystyczne. W ten sposób minimum edukacji szkolnej zostaje wzbogacone, a artystyczna działalność dzieci i młodzieży znajduje swą pełniejszą satysfakcję.
Moim zdaniem wychowanie estetyczne jest koniecznością współczesnej edukacji, ponieważ pozwala dzieciom od najmłodszych lat na kontakt ze sztuką i umożliwia im prawidłowy rozwój cech artystycznych. Dzieci takie są o wiele bardziej aktywne, twórcze niż dzieci spędzające cały wolny czas przed telewizorem lub komputerem. W dzisiejszych czasach taki wychowanie zapewnia prawidłowy rozwój uczyć wyższych, człowiek zaczyna dostrzegać „piękno” w sztuce. Liczy się także umiejętność przekazania wiedzy przez nauczyciela, pedagoga czy rodzica. Źle przekazana wiedza ma niestety zgubny wpływ, ponieważ może zniechęcić dziecko do jakiejkolwiek aktywności twórczej. Wychowani estetyczne zakorzeniło się już w edukacji szkolnej i możemy obserwować jego ciągły rozwój i wprowadzanie coraz to nowszych teorii w życie.
Bibliografia:
John Dewey „Sztuka jako doświadczenie” Wrocław 1975, Ossolineum
Władysław Tatarkiewicz „Historia estetyki” T. I, Wrocław 1960, Ossolineum
Platon „Państwo” T. I, Warszawa 1958, PWN
John Ruskin „Sztuka-społeczeństwo-wychowanie. Wybór pism.” Wrocław 1977, Ossolineum
Herbert Read „Wychowanie przez sztukę” Wrocław 1976, Ossolineum
Stefan Wołoszyn „Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej” T. III księga II, Kielce 1998, Strzelec
John Dewey „Sztuka jako doświadczenie” Wrocław 1975, Ossolineum
Władysław Tatarkiewicz „Historia estetyki” T. I, Wrocław 1960, Ossolineum, s. 93
Tamże, s. 164
Tamże, s. 100
Platon „Państwo” T. I, Warszawa 1958, PWN, s. 118
Władysław Tatarkiewicz „Historia estetyki” T. I, Wrocław 1960, ossolineum, s. 193-194
Tamże, s. 192
John Ruskin „Sztuka-społeczeństwo-wychowanie. Wybór pism” Wrocław 1977, Ossolineum, s. 369
Herbert Read „Wychowanie przez sztukę” Wrocław 1976 Ossolineum
3