Pojęcie Unii Europejskiej jest trudne do zdefiniowania. Jest to organizacja tworzona na bazie Wspólnot Europejskich - in statu nascendi (w fazie poczęcia) - nie ma podmiotowości w prawie międzynarodowym, prawa legacji i własnego budżetu; jest związkiem państw funkcjonujących na podłożu Wspólnot. UE nie może we własnym imieniu wydawać żadnych norm prawnych, zawierać żadnych traktatów, zatrudniać personelu, wnosić pozwów i być pozwaną. W imieniu UE działają rządy państw członkowskich. Można ją rozumieć jako ponadinstytucjonalny i ponadnarodowy mechanizm integracyjny. Jest rozwinięciem dotychczasowej integracji europejskiej o nowe polityczne i gospodarcze płaszczyzny współpracy.
Powstała na mocy Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego 7 lutego 1992 r. wprowadzonego w życie 1 listopada 1993 r., czyli tzw. Traktatu z Maastricht.
Obejmuje ona swoim zasięgiem dotychczasowe 3 Wspólnoty:
Wspólnotę Europejską ( zwana dotąd Europejską Wspólnotą Gospodarczą) - WE (ten skrót bywa mylący ponieważ dotyczy też Wspólnot Europejskich, czyli trzech Wspólnot razem-ot, taki biurokratyczny bałagan:-)
Europejską Wspólnotę Energii Atomowej - EURATOM,
Europejską Wspólnotę Węgla i Stali - EWWiS (kończy w tym roku swą 50-letnią działalność. Jej zadania przejmie Wspólnota Europejska).
...oraz
Unię Gospodarczą i Walutową - I filar (razem z 3 Wspólnotami)
Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa - II filar
Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych- III filar (Traktat z Amsterdamu zmienił nazwę tego filaru - kiedyś nazywało się go Polityką Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych.
Unia Europejska nie zastępuje trzech istniejących Wspólnot (WE, EUROATOM, EWWiS), które funkcjonują nadal, zachowując swoją odrębność i prawnomiędzynarodową podmiotowość.
O zadaniach realizowanych przez Unię Europejską w ramach tzw. filarów mówi Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej oraz Traktat o Unii Europejskiej. Obszary kompetencyjne obejmują:
I FILAR [ 3 Wspólnoty oraz Unia Gospodarcza i Walutowa ]
rynek wewnętrzny, czyli swobodny przepływ towarów, osób, usług, kapitału i wierzytelności,
unię celną,
wspólną politykę handlową,
wspólną politykę w dziedzinach rolnictwa i rybołówstwa,
wspólną politykę w dziedzinie transportu i energii,
koordynację państwowych polityk zatrudnienia,
europejski fundusz społeczny,
wspólną politykę w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego,
ochronę niezakłóconej konkurencji,
wspieranie rozwoju naukowego i technologicznego,
ochronę zdrowia,
ochronę konsumentów,
obronę cywilną,
turystykę i transport.
II FILAR [ Wspólna polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa ]
ochronę wspólnych wartości, podstawowych interesów, niezależności i integralności Unii zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych,
umacnianie bezpieczeństwa Unii i jej państw członkowskich,
utrzymanie pokoju i umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego,
popieranie współpracy międzynarodowej,
rozwijanie i umacnianie demokracji oraz rządów prawa, jak również poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności.
III FILAR [ Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych ]
zapewnienie obywatelom Unii wysokiego poziomu ochrony w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości,
zapobieganie rasizmowi i ksenofobii oraz walkę z tymi zjawiskami,
zapobieganie przestępczości zorganizowanej lub innej i walkę z tym zjawiskiem, a w szczególności z terroryzmem, handlem ludźmi i przestępstwami przeciwko dzieciom, handlem narkotykami, handlem bronią, korupcją i nadużyciami,
ściślejszą współpracę między siłami policji, władzami celnymi i innymi władzami w państwach członkowskich, bezpośrednio i za pośrednictwem Europejskiego Urzędu Policji (EUROPOL-u),
ściślejszą współpracę między władzami sądowymi i innymi właściwymi władzami państw członkowskich,
zbliżanie norm prawa karnego państw członkowskich.
Podczas gdy w obszarze I filaru decyzje podejmowane są w oparciu o mechanizmy supranarodowe (ponadnarodowe, czyli m.in. instytucje Wspólnot) i obowiązuje wspólnotowy porządek ochrony prawnej, to w ramach II i III filaru współpraca krajów członkowskich odbywa się prawie całkowicie na zasadach międzynarodowych, czyli podjęcie decyzji (uchwalenie wiążącego aktu prawnego) wbrew woli któregokolwiek z krajów członkowskich zasadniczo nie jest możliwe.
Często budowę Unii Europejskiej przedstawia się wykorzystując obrazek przedstawiający budowlę wspartą na trzech filarach (najlepiej pochodzącą z czasów starożytnej Grecji, cywilizacyjnej kolebki współczesnej Europy:-). Sklepieniem obejmującym filary jest Unia Europejska.