„My byliśmy podobni do chorego, który zachorował w prawdzie z własnej nieopatrzności, ale który się na koniec opatrzył i zaczął leczyć; już wstawał z łóżka, już chodził o własnych siłach - lecz wtedy przyszło trzech sąsiadów chciwych na jego ojcowiznę, którzy już dawniej jak mogli, odpędzali lekarzy od jego łóżka, a teraz, kiedy wstał, to go zamordowali”
(Ignacy Chrzanowski, historyk)
Trzeci rozbiór Polski, który miał miejsce w roku 1795, był ogniwem likwidacji państwa o bogatej kulturze. Rosja, Austria i Prusy, państwa absolutystyczne, pod hasłami obrony wolności zniewoliły, anarchiczną wprawdzie, ale demokrację szlachecką w Polsce. Ideologie państwowe tych trzech zaborców opierały się na cynicznym założeniu, że gwałt jest w życiu narodów zjawiskiem normalnym oraz że Polacy są sobie sami winni. Polityka wobec narodu polskiego każdego z nich była odmienna. W zależności od stosunku zaborców, w różnym stopniu rozwijała się oświata i wychowanie na byłych ziemiach polskich.
W zaborze rosyjskim pierwszym posunięciem Katarzyny II była likwidacja szkół Komisji Edukacji Narodowej oraz wprowadzenie cenzury książek. Wprowadzono politykę rusyfikacyjną. Zaczęły się wysiedlenia, konfiskaty. Do miast wkroczyło wojsko. Powstała tajna policja. Wprowadzono rosyjski kodeks karny.
Szkoła Główna Wileńska została przekształcona w 1803 r., ukazem cara, na Imperatorski Uniwersytet. Uczelni nadano szeroką autonomię, zwrócono dawne fundusze edukacyjne oraz podporządkowano jej wszystkie szkoły byłych ziem Rzeczpospolitej przyłączonych do Rosji (8 guberni). Tak powstała Kuratoria Wileńska (Wileński Okręg Naukowy). Przyjęto zasadę, że w każdej guberni będzie przynajmniej jedno 6-klasowe gimnazjum oraz w każdym powiecie 3-klasowa szkoła powiatowa. Program był ten sam, co w szkołach KEN, rozszerzony o język rosyjski. Swobodny rozwój szkolnictwa w Kuratorii przerwała wojna w 1812 r.. Po jej zakończeniu wprowadzono nadobowiązkową naukę języka rosyjskiego. Drukowano podręczniki w języku rosyjskim, wprowadzono rosyjski system szkolny. Następnie zaczęto ograniczać terytorium Kuratorii. Ograniczenia dotyczyły też Uniwersytetu Wileńskiego, którego w 1819 r. pozbawiono praw nadawania stopni naukowych.
Obok Wilna sławnym ośrodkiem nauki polskiej był Krzemieniec. Założone przez Czackiego w 1805 r. Liceum Krzemienieckie za główny cel stawiało sobie przygotowanie młodzieży do służby dla kraju i narodu. Szkoła miała bogatą bibliotekę i zbiory. Osoba, która ukończyła tą szkołę miała ogromne poczucie honoru, obywatelstwa.
W 1831 r. zostało wydane zarządzenie o zamknięciu wszystkich szkół wyższych. Szkolnictwo średnie zostało ograniczone do 4 klas. Szkolnictwo elementarne zredukowano do połowy. Dokonano czystki w kadrze nauczycielskiej. Zabroniono pijarom uczyć nawet w szkołach rzędowych.
Szkolnictwo polskie na ziemiach byłej Kuratorii już w 1834 r. straciło polski charakter. Zamknięto prywatne szkoły średnie, prowadzone przez zakony katolickie, oraz większość pensji żeńskich. Język polski jako wykładowy pozostał tylko w nauczaniu religii. Młodzież polska z konieczności udawała się na studia w uniwersytetach rosyjskich.
Po klęsce powstania styczniowego nastąpił ucisk polityczny. Organizowano nowe szkoły rosyjskie, wprowadzono tzw. „szkoły mieszane”. W 1870 r. usunięto polskie książki z bibliotek gimnazjalnych. W programach pominięto zupełnie historię Polski. Regulaminy szkół zawierały szereg przepisów policyjnych, jak zakaz chodzenia po mieście w określonych godzinach, uczęszczania do teatru, do czytelni.
Najbardziej ponury okres wiąże się z A.L. Apuchtinem. Sprowadził on z Rosji całą plejadę działaczy do szkół. Realizował polityką rusyfikacyjną z krańcową zawziętością. Nakazał m.in. nauczać języka polskiego po rosyjsku.
Celom rusyfikacji służyły także internaty, zakładane, aby usunąć wpływ polskiego środowiska i domu rodzinnego na młodzież. Zakazano korzystania z prywatnych stancji, a równocześnie zabroniono dojeżdżać do szkół.
Rusyfikacja, jak również obciążenie w kosztach utrzymania szkoły pogłębiło niechęć polskiego społeczeństwa do oświaty rządowej. Zaczęto likwidować większość szkół. Analfabetyzm sięgnął 65% ogółu mieszkańców.
Planowe wynarodowienie Polaków spowodowało kontrakcję społeczeństwa w postaci organizowania nauczania prywatnego i tajnych szkółek. W 1894 r. założono Towarzystwo Tajnego Nauczania. Na prowincjach nauczanie elementarne organizowały tzw. Koła Kobiece Korony i Litwy. Tajne nauczanie na poziomie średnim odbywało się w prywatnych szkołach żeńskich (oficjalnych). Powstawały tam tajne klasy wyższe. Młodzież szkolna zaczęła tworzyć tajne koła samokształceniowe. Na poziomie wyższym istotną rolę odegrał „Uniwersytet Latający” w Warszawie. Była to tajna placówka przenosząca się z miejsca na miejsce.
Dopiero na początku XX w., po klęsce caratu w wojnie z Japonią, zaczęły się zmiany. W 1905 r. wybuchł strajk szkolny w Warszawie, który przekształcił się w bojkot szkoły rosyjskiej w całym kraju. Po tych wydarzeniach władze carskie poszły na ustępstwa. Przywrócono autonomię wyższych uczelni, nauka języka polskiego miała odbywać się po polsku, pozwolono na otworzenie polskich szkół prywatnych, etc. Walka o szkołę polską toczyła się do końca panowania rosyjskiego. Szkoły rzędowe były cały czas bojkotowane.
Swoją polityką w zaborze austriackim władze zaczęły od germanizacji. Zaczęto od zakazu wysyłania dzieci do szkół KEN-u. Młodzież podano nadzorowi policji. Utworzono urzędy cenzury. Wprowadzono język niemiecki do szkół.
Szkoły ludowe podzielono na trywialne, główne, normalne, realne i dla dziewcząt. Zamknięto część szkół średnich. Polityka władz Galicji polegała na doprowadzeniu do zacofania szkół gimnazjalnych i studiów filozoficznych (2-letnie szkoły średnie). Wprowadzono limit miejsc, egzaminy wstępne, podniesiono czesne.
Uniwersytet Lwowski, założony w 1784 r. przez Józefa II, już w 1805 r. został połączony z Uniwersytetem Krakowskim. Jego miejsce zajęło Liceum, jako rodzaj studium filozoficznego. Otworzono go ponownie dopiero w 1817 r. z niemieckim jako wykładowym. W okresie Wiosny Ludów w 1848 r. stał się głównym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego we Lwowie. Młodzież wzięła czynny udział w ruchu niepodległościowym, organizując uzbrojoną Legię Akademicką.
Rewolucja w 1948 r. przyśpieszyła reformę przestarzałego systemu szkolnego. Zreformowane gimnazja stały się zakładami 8-klasowymi, przygotowującymi do studiów wyższych. Dzieliły się na niższe i wyższe. Wysunięto postulaty spolszczenia i unarodowienia, powszechnej oświaty ludowej i autonomii szkolnej. Ostatecznie doszło do wprowadzenia polskiego języka wykładowego w szkolnictwie.
Utworzono również Radę Szkolną Krajową. Jednak jej działalność nie trwała długo (do 1848). Ogłoszono stan wojenny. Zaczęły się rządy A. Bacha. Oparty na armii i policji, miażdżył wszelkie przejawy wolnej myśli. Także i szkolnictwu patronowali komisarze policji, śledząc nauczycieli i młodzież.
Zwrot miał nastąpić w 1859 r., kiedy Franciszek Józef I zdecydował się na porzuceni dotychczasowej polityki. Po zniesieniu stanu wojennego w 1865 r. ponownie okazało się, że reżim austriacki nie jest skłonny do ustępstw. Dopiero klęska z Prusami rok później, zmusiła cesarza do odstąpienia od polityki germanizacyjnej. Wprowadzono język polski do szkół na wszystkich szczeblach nauczania. Ponownie utworzono Radę Szkolną Krajową. RSK zajęła się natychmiast reformą szkół.
Stworzono seminaria nauczycielskie, męskie i żeńskie. W ślad za dwutypowością szkoły ludowej wprowadzono dwa rodzaje seminariów: językowo-rysunkowe i przyrodniczo-gospodarcze.
Spolszczenie szkolnictwa nie było jednak pełne, ponieważ mimo wprowadzenia języka polskiego, przekazywano obce treści. Zaniedbana była nauka historii i geografii Polski.
W Galicji rozwinęły się liczne stowarzyszenia. Pierwszą organizacją nauczycielską było Towarzystwo Pedagogiczne. Potem powstało Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego, Towarzystwo Szkoły Ludowej.
W zaborze pruskim najszybciej wprowadzono język niemiecki oraz historię Prus do szkół. Zakazano zatrudniania nauczycieli nie znających języka niemieckiego. Już Fryderyk II doprowadził do likwidacji, względnie do obniżenia poziomu nauczania. Po jego śmierci w 1786 r. Berlin przestał interesować się szkolnictwem, ale ludność Polska nadal była pozbawiona możliwości kształcenia się w języku polski. Dopiero po trzecim rozbiorze zaczęto likwidować szkoły polski, nakazując forsowną germanizację. W miejsce upadłej w Warszawie Szkoły Kadetów założono niemiecki Korpus Kadetów w Kaliszu. W 1804 r. utworzono Liceum w Warszawie jako wzorową 6-klasową szkołę niemiecką. Władze pruskie usilnie starały się, aby wychować młodzież na dobrych poddanych pruskich.
Wobec braku polskiej szkoły duże znaczenie miało powołanie pierwszej polskiej organizacji uczonych Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które zajęło się zachowaniem i podniesieniem kultury narodowej. Na jej wzór powstały towarzystwa w Krakowie, Lublinie, Płocku. Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk podjęło pracę nad syntezą historii Polski. Samuel Linde zaczął publikować pierwsze tomy „Słownika języka polskiego”, a w 1810 r. wydano pierwszy szkolny podręcznik historii Jerzego Samuela Bandtkiego.
Powstanie Księstwa Warszawskiego również miało ogromne znaczenie w ówczesnej sytuacji, bowiem pozwoliło na odbudowę polskiego szkolnictwa i odrodzenie się kultury narodowej. Powołana do życia 1 1807r. Izba Edukacyjna nawiązywała pod kierownictwem Stanisława Potockiego do tradycji Komisji Edukacji Narodowej. Przywrócono w szkołach język polski, zaczęto organizować na nowo szkoły elementarne na wsi oraz szkoły średnie w miastach. Dzięki staraniom Izby Edukacyjnej spolszczono ponownie Akademię Krakowską. W 1808 r. zorganizowano w Warszawie Szkołę Prawa, kształcącą sędziów, a w dwa lata później powstała tu Szkoła Lekarska. Bujnie kwitła twórczość naukowa i literacka. Julian Ursyn Niemcewicz tworzył swe „Śpiewy historyczne”, a teatr warszawski przeżywał renesans pod kierownictwem Wojciecha Bogusławskiego.
Utworzenie Księstwa Warszawskiego spowodowało, że szkolnictwo Wielkopolskie odzyskało polski charakter, przy zachowaniu pruskich form organizacyjnych. Powściągliwe stanowisko Prus wobec Wielkopolski, odmienne od ostrej polityki germanizacyjnej na Śląsku, Pomorzu i Prusach Wschodnich pozostawało w związku z ogólną sytuacją polityczną w odniesieniu do sprawy polskiej. Ośrodkiem polskiego szkolnictwa stało się gimnazjum poznańskie.
Sytuacja w Księstwie zmieniła się jednak po powstaniu listopadowym. Wprowadzono wtedy język niemiecki do szkół i urzędów.
W drugiej połowie XIX w. w całym zaborze pruskim obowiązywała pruska organizacja szkolnictwa. Wzrosła liczba gimnazjów i szkół realnych. W 1850 r. rozwiązano stowarzyszenia, ograniczono wolność prasy. Następowało stopniowe usuwanie języka polskiego ze szkolnictwa i życia publicznego.
W latach 1871-78 prowadzona była przez rządy Bismarcka walka ideologiczna i polityczna niszcząca wszelkie przejawy polskości - Kulturkumpf. Ten okres cechuje też silna akcja germanizacyjna. Generalną zasadą było ograniczenie nauczania w języku polskim. Sytuacja taka utrzymywała się, praktycznie bez większych zmian do końca panowania pruskiego na ziemiach polskich.
Polacy cały czas pamiętali o tym, aby zachować świadomość narodową. Praca naukowa i oświatowa była czynem patriotycznym, służącym walce o niepodległość. Rozwinęła się fizyka, medycyna, chemia, przyrodoznawstwo. Powstało wiele bibliotek (Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka Zamojskiego w Warszawie, etc.), pracowni i zbiorów naukowych (Muzeum Czartoryskich, etc.). W ruchu naukowym znaczą rolę odegrały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie.
BIBLIOGRAFIA:
1.Krasuski J. - Historia wychowania. Warszawa, 1985.
2.Możdżeń S. - Zarys historii wychowania, tom II. Kielce, 1992.
3. Radziwiłł A., Roszkowski W. - Historia 1789-1871. Warszawa 2000.
SZCZECIŃSKA SZKOŁA WYŻSZA „COLLEGIUM BALTICUM” - o/Nowogard
Anna Krzak
Pedagogika
Rok: I
Sem. II
2007/2008
HISTORIA WYCHOWANIA (wykład)
OŚWIATA I SZKOLNICTWO POLSKIE POD ZABORAMI
Prowadzący: dr Wojciech Oleszak