Kształtowanie procesu motywacji ucznia w procesie samorealizacji
Motywacja w szerokiej literaturze jest precyzowana jako pobudzanie, zachęcanie do działania. W ogólnym znaczeniu jest to proces, zachęcania, pobudzania do aktywności w określonym czasie i temacie. Psychologia kształcenia poszerza to pojęcie o dodatkowy aspekt, nie jest to tylko proces, który ma na celu zachęcenie do aktywacji ucznia, ma też dodatkowy cel - wywołanie u jednostki w miarę trwałych i korzystnych zmian.
W pobudzaniu procesu motywacji nie chodzi tylko o uaktywnienie ucznia na lekcjach i zachęcenie go do nauki szkolnej. Nie należy tego procesu skupiać wyłącznie do pobudzenia jednostki w perspektywie osiągnięcia przez niego wysokich ocen.
Działania nauczyciela powinny być skupione wokół dwóch głównych faz procesu motywacji: pierwsza z nich powinna zachęcić uczniów do postawienia sobie realnie osiągalnego celu, druga to utrzymanie uwagi i własnej woli do osiągnięcia założonych celów.
Do zapoczątkowania pierwszej fazy, nauczyciel powinien skutecznie pobudzić w uczniach ciekowość a następnie chęć do jej zaspokojenia poprzez pogłębianie wiedzy. Pobudzenie ciekawości nie jest jednak łatwym zadaniem, i nie należy poprzestać na samym zaciekawieniu ucznia. W tej fazie chodzi również o wytrwałość w zaspokajaniu ciekawości. Tak by uczeń po skończonej lekcji zechciał skierować swą wolę i uwagę do zaspokojenia „głodu wiedzy”. Nie jest to proste chociażby z tego względu, że po zakończonych zajęciach szkolnych, zajęć które umilą czas jest wiele np. gry komputerowe, telewizja, spotkania ze znajomymi. Chodzi jednak o to by uczeń mając do wyboru możliwość zdobycia większej wiedzy na temat zagadnienia lub spędzenia czasu w preferowany przez niego sposób miał w sobie tyle uporu i woli uczenia się by wybrał pierwszą opcję. W psychologii kształcenia „wola” odgrywa kluczową rolę w pobudzaniu motywacji do działania. Pobudzenie do działania i wytworzenie woli poszerzania horyzontów naukowych doprowadzi ucznia na drogę zwaną samorealizacją. Motywacja kojarzy się wielu z osiąganiem sukcesu co jest przyjemnym doświadczeniem, zatem w takim rozumieniu wola do działania jest większa a perspektywa ciekawsza o tyle o ile rzeczywiście na końcu drogi jest osiągany sukces.
Według psychologii humanistycznej motywacja drzemie w każdym człowieku, jednak cały wysiłek jaki musi ponieść nauczyciel polega na odpowiednim i umiejętnym stymulowaniu tymi zasobami, w odpowiednim momencie edukacyjnym. Nauczyciel powinien:
- uznać, że wszyscy uczniowie posiadają zdolność uczenia się,
- realizować plan nauczania, który odpowiada zainteresowaniom ucznia,
- zapewnić poczucie komfortu uczniom w klasie (tak żeby żaden uczeń nie czuł się wyśmiewany czy zagrożony),
- umożliwić uczniom udział w tworzeniu lekcji,
- wspierać samoocenę ucznia (a nie ograniczać się tylko do oceniania),
- wspierać orientację ucznia na proces a nie produkt.
Powodzenie pobudzania procesu motywacji w dużej mierze zależy od nauczyciela, który kierując się powyższymi wskazaniami odpowiednio wyselekcjonuje program do poziomu ucznia. Nauczyciel nie może wymagać od ucznia by ten inwestował więcej sił niż jest w stanie dać. Zbyt duża presja może spowodować rezygnację z założonych celów i uprzedzenie co do mierzenia się w przyszłości z zadaniami w perspektywie dalszych konsekwencji może spowodować zahamowanie chęci i woli do samorealizacji.
Oprócz istnienia motywacji zewnętrznej i wewnętrznej zakłada istnienie szczególnego rodzaju motywacji, a mianowicie motywacji do nauki w środowisku szkolnym. Nie ma ona jednak podłoża w silnej woli i uwagi jak w procesie samorealizacji ale w procesie nagradzania za osiągnięcia i karania za brak postępu w nauce.
W przypadku powiązania przez ucznia motywacji z otrzymywaniem ocen za dobre odpowiedzi w szkole mówimy o zewnętrznej motywacji, która nie sprzyja rozwojowi i chęci do zdobywania wiedzy. Przy stosowaniu tego typu pobudzania zainteresowania jest krótkotrwałe i wzmacnia atrakcyjność osiągnięcia sukcesu ale też wzmacnia lęk przed poniesieniem porażki. Gdy nauczyciel skupi się wyłącznie na egzekwowaniu od ucznia odpowiedzi na pytania związane z wyłożonym tematem i ocenianiu tych odpowiedzi osłabi atrakcyjność zdobywania wiedzy „na własną przyjemność”. Każde zadanie będzie wiązało się z chęcią otrzymania nagrody. Taki stan rzeczy nie sprzyja rozwojowi motywacji do pracy, wysiłku, pogłębiania wiedzy i odczuwania z tego przyjemności.
Ważne jest także pobudzanie motywacji wewnętrznej. To ona odpowiada za odczuwanie satysfakcji związanej z realizacją zadania, nieuzależnionej od formy nagrody jaką otrzyma uczeń. Wobec takiej motywacji uczniowie odczuwając satysfakcję z realizacji zadania pobudzają wolę do nauki, gdyż jest to dla nich przeżycie ekscytujące i ciekawe. Nagroda powinna stosowana być wobec uczniów sporadycznie i nie mieć związku z poziomem jego wiedzy. Skinner uważa, że w całym procesie motywacji nauczyciel musi odgrywać rolę kontrolera, gdyż motywacja wewnętrzna bez jej kontroli może zaniknąć. Jednak nie chodzi tu o kontrolę sprawowaną poprzez karanie czy nagradzanie. Wbrew pozorom na rozwój procesu motywacji u uczniów nie wpływają oceny czy nagrody ale wzbudzenie ciekawości. Nagradzanie i karanie to nie jedyne przeszkody na drodze rozwoju wewnętrznej motywacji. Przeszkodami może być presja otoczenia, wysokie wymagania zarówno ze strony nauczyciela, rodzica jak i samego ucznia. Najogólniej jednak przeszkody te możemy podzielić na społeczne i indywidualne.
Motywację kształtuje się w dziecku odpowiednio do jego wieku. Najważniejszymi indywidualnymi czynnikami w rozwoju motywacji u dziecka są jego temperament i uwaga. To rodzaj temperamentu odpowiedzialny jest za zachowanie dziecka, zawiera on w sobie cechy decydujące o jego uporze, wytrwałości i sposobie postrzegania elementu motywującego i elementu presji. Temperament odpowiada za zapotrzebowanie dziecka na stymulację i jej rodzaj. Dlatego istotne jest dobieranie zadań tak by były one odpowiednio dopasowane do temperamentu dziecka. Poza temperamentem, skupienie dziecka odpowiada za powodzenie powierzonego mu zadania. Kierując odpowiednia porcję uwagi na zadanie dziecko potrafi selektywnie dobrać istotne elementy a nieistotne odrzucić. Dokonanie selekcji staje się niemożliwe w sytuacji stresowej. Odwrócić uwagę dziecka może też wszechobecne bombardowanie szczątkową wiedzą różnego pochodzenia. Dlatego ważne jest szybkie ukierunkowanie dziecka i starania o zachowanie jego uwagi na określonym temacie. Uczeń odpowiednio stymulowany z czasem sam powinien zacząć wyznaczać sobie cele i zmierzać do ich osiągania. Posiadający problemy motywacyjne będą mieli problem ze sprecyzowaniem celów i podjęciem decyzji do działania.
Nauczyciel jest jak źródło wiedzy dla ucznia, wychowawca, który przy doborze treści i metod kształcenia bierze na siebie dużą odpowiedzialność za ukształtowanie i ukierunkowanie motywacji wewnętrznej w dziecku. Dlatego nauczyciel jako mentor powinien kierować swą uwagę na cały proces edukacji i na cele założone przez siebie a nie na produkcie edukacji czyli ocenach. Wykształcenie w uczniu motywacji do chęci zdobywania wiedzy jest o tyle ważne o ile chcemy wykształcić jednostkę zdolna do samorealizacji, samokształcenia w przyszłości- jednostkę prawidłowo zmotywowaną do pracy.
Bibliografia:
Gasiul, H.; Teorie emocji i motywacji; Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2007
Mietzel, G.; Psychologia kształcenia. Praktyczny podręcznik dla psychologów i nauczycieli, Gdańskie Wydawnictwo . Psychologiczne, Gdańsk 2002.
Reykowski, J.; Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawskie Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982.