„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanna Krall
Fragment pierwszy:
Dotyczy wybuchu powstania w getcie. Było to 19 kwietnia 1943 roku. Data ta została niejako narzucona przez Niemców, którzy właśnie na ten dzień zaplanowali likwidację getta.
W przeddzień wybuchu wybrali na swojego komendanta Mordechaja Anielewicza. („Bardzo chciał nim być, więc go wybraliśmy.”) Był to młody Żyd z Powiśla, który przed wojną pomagał matce - handlarce, malując skrzela nieświeżych ryb czerwoną farbą, aby wyglądały na świeże. 8 maja wraz ze swoją dziewczyną i kilkudziesięcioma innymi osobami popełnił samobójstwo na Miłej 18.
Edelman, który dowodził czterdziestoma powstańcami, w ogóle nie brał pod uwagę takiej możliwości. Był twardym, opanowanym i zdyscyplinowanym człowiekiem. („Potrafiłem sam dać w mordę, jak ktoś zaczynał mi histeryzować”.) ...
Wspomina Michała Klepfisza, młodego inżyniera, który własnym ciałem zasłonił karabin maszynowy, aby inni mogli się przedrzeć. Pośmiertnie odznaczono go za to Krzyżem Virtuti Militari.
Wyjaśnia też, że w tamtym czasie pracował jako goniec w szpitalu, więc jego zadaniem było wyprowadzanie chorych z Umschlagplatzu. Dzięki temu udawało mu się uratować wielu tych, którzy, zdaniem ŻOB, byli najbardziej potrzebni.
Niemcy rozdali Żydom tzw. numerki na życie. Tym, którzy je mieli, obiecano przeżycie, jednak było to kłamstwo. Potem ogłoszono, że przeżyją pracownicy fabryk, po nich - posiadający maszyny do szycia, ale wszyscy zginęli.
W końcu ogłoszono, że każdy, kto dobrowolnie się zgłosi na roboty, otrzyma trzy kilo chleba i marmoladę. Ludzie nie potrafili uwierzyć, że z Treblinki już nikt nie wróci żywy. („Posłanoby nas na śmierć z chlebem? Tyle chleba zmarnowaliby?!”) W okresie od 22 lipca do 8 września 1942 czterysta tysięcy Żydów dobrowolnie pojechało do obozu zagłady, bo nie chcieli uwierzyć ostrzeżeniom. Jedyny, który być może potrafiłby ich przekonać - Adam Czerniaków, prezes gminy żydowskiej - popełnił samobójstwo. Nie umarł „z fajerwerkiem”, wzywając wcześniej do walki, jak tego od niego oczekiwano, ale „uczynił swoją śmierć własną, prywatną sprawą.” Jednak większość żobowców była za powstaniem i tak właśnie postanowiono. „Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie.”

Fragment drugi:
Jest relacją z reakcji czytelników na wywiad z Edelmanem. Oburzenie wielu osób wzbudził fakt zdemitologizowania powstania i powstańców, jakiego dokonał w rozmowie z autorką. Nie potrafili mu wybaczyć, że tak odarł wszystko z wielkości, ale najbardziej chodziło im o ryby.
Edelman wspomina swój wyjazd do USA z 1963 roku, kiedy to spotkał się z przywódcami związków zawodowych, które w czasie wojny finansowały zakup broni dla getta. Musiał wtedy bardzo uważać, by nie powiedzieć czegoś niestosownego, co mogłoby zranić ich uczucia. ...
Po raz pierwszy pojawia się problem pamięci - Edelman pamięta wiele faktów inaczej niż inni, a jego prawda dla wielu jest wręcz niemożliwa do przyjęcia. Mimo to nie chce zmieniać szczegółów, powtarzając uparcie: przecież to jest już bez znaczenia. Decyduje jednak wspólnie z autorką, że w dalszej części wywiadu będą bardziej uważnie dobierać słowa, by nikogo nie zranić.

Fragment trzeci:
Opowiada o sposobie przekazywania informacji o powstaniu przez Edelmana. Wyłania się z niego bolesna refleksja, że jedyny, który przeżył, nie nadawał się na bohatera, bo nie potrafił mówić z patosem i nienawiścią. Zamilkł więc na trzydzieści lat, a gdy zdecydował się raz jeszcze opowiedzieć o tamtych wydarzeniach, stało się jasne, że byłoby lepiej dla wszystkich, gdyby nie przerywał milczenia.

Fragment czwarty:
Pokazuje obrazy choroby głodowej jaka panowała w getcie i wynaturzenia do jakich ona prowadziła (Rywka Urman odgryzła kawałek ciała zmarłego syna, a inna matka porzuciła trupa swego dziecka na ulicy, bo nie miała pieniędzy, by je pochować). Mechanizm śmierci głodowej stał się przedmiotem zainteresowania lekarzy, jednak badania zostały przerwane, gdy z powodu likwidacji getta uległ zniszczeniu surowiec naukowy, a potem także i badacze. Przeżyła tylko doktor Teodozja Goliborska (zmarła w Australii w latach 80.), ale badania prowadzone w getcie do niczego się jej nie przydały, gdyż ludzie, których leczyła, byli syci, wręcz przekarmieni.

Fragment piąty:
Pojawia się w nim postać Profesora (Jan Moll, jego nazwisko pojawi się dopiero w końcowym fragmencie książki), który był pionierem w dokonywaniu operacji serca w stanie zawału. Przedstawia historię profesora od czasów okupacji, kiedy w radomskim szpitalu Św. Kazimierza operował partyzantów, do lat powojennych, kiedy to kierował zespołem lekarzy, do którego należeli: Edelman, Zofia Wróblówna, Elżbieta Chętkowska i Aga Żuchowska.
W trakcie rozmowy z Hanną Krall Profesor wyznaje, że przed każdą operacją boi się tak bardzo, że ma nadzieję, że coś mu w niej przeszkodzi. Oczywiście boi się Boga i tego, że pacjent umrze w trakcie lub po operacji, ale najbardziej obawia się iż koledzy powiedzą: on eksperymentuje na człowieku. Na szczęście dzięki uporowi swoich lekarzy decyduje się w końcu (po śmierci kilkunastu pacjentów) na przeprowadzenie pionierskiej operacji.
Jego dokonania zostają entuzjastycznie przyjęte w środowisku lekarskim. ...
W tym fragmencie przywołane zostają historie kilku pacjentów Profesora: składającej długopisy Bubnerowej, której odwrócono krwiobieg, Rzewuskiego, który był dyrektorem fabryki, a którego operowano w stanie ostrego zawału i kilku innych osób.

Fragment szósty:
Jest powrotem do lat okupacji, choć w jego początkowej części, jakby mimochodem, dowiadujemy się, że Edelman jest współautorem pracy naukowej „Zawał serca”.
Hanna Krall przypomina fragmenty filmu „Requiem dla 500 000”, kiedy ludzie spokojnie i bez oporu szli do transportu. W ocenie wielu osób ta śmierć była gorsza, bo nie pozostawiła po sobie legendy dla przyszłych pokoleń. Zdaniem Edelmana jednak była to śmierć o wiele trudniejsza i bardziej heroiczna, choć jego racje nie znajdują uznania.

Fragment siódmy:
Poznajemy w nim przeszłość Edelmana, motywy kierujące jego postępowaniem.
Edelman wspomina zdarzenie, które miało miejsce na ulicy Żelaznej, a którego był mimowolnym świadkiem. Dwóch niemieckich oficerów obcinało brodę staremu Żydowi ustawionemu na drewnianej beczce. Było to jeszcze w czasach, gdy nie istniało getto, więc zgromadzeni gapie nie odczuwali grozy sytuacji, a jedynie jej komizm. Zaczynano jednak rozumieć bezbronność Żydów wobec szykan i bezkarność Niemców. „Wtedy zrozumiałem, że najważniejsze ze wszystkiego jest nie dać wepchnąć się na beczkę. Nigdy, przez nikogo.”
Opowiada o tym dlaczego nie wyjechał z Polski, choć tak robiło wielu jego kolegów - przed wojną zdecydował się zostać, aby nie sprzeniewierzyć się własnym słowom (namawiał innych, by zostali w Polsce), a po wojnie - bo czuł się związany z miejscem, gdzie 400 000 ludzi przeszło obok niego na Umschlagplatzu.
Mówi także o anonimowych bukietach żółtych kwiatów, które dostaje co roku w rocznicę powstania i innych „kiczowatych historiach” z czasu wojny. O prostytutkach, które codziennie dawały mu bułkę, a z którymi później palił papierosy w bunkrze i „to był jeden z najlepszych dni w getcie.” Przy okazji tego wspomnienia pojawia się refleksja, czy w ogóle wypada mówić o tym, że w getcie były prostytutki.
Kiedy spotkali się po raz kolejny, tuż przed zejściem do kanałów, z niejasnych dla siebie samego powodów Edelman nie pozwolił im przejść z powstańcami na aryjską stronę. ...
Dalej wyjaśnia, jak trafił do komendy ŻOB-u - zamiast „Adama”, który załamał się, gdy jego dziewczyna trafiła na Pawiak, bo bez niej nie miał już po co żyć.
Wspomina pielęgniarki ze szkoły Luby Blum, które łamały ludziom nogi, by jako chorych można było ich uratować od transportu i wielu innych, anonimowych bohaterów, o których dziś już nikt nie pamięta. Jedną z takich osób była Pola Lifszyc, młoda dziewczyna o zupełnie nie-żydowskim wyglądzie, która dobrowolnie poszła na śmierć razem z matką. Mówi także o dramatycznych decyzjach związanych z rozdawaniem tzw. numerków na życie i o tym, jak bardzo ludzie zbliżali się do siebie w sytuacji nieustającego zagrożenia, jak brali ślub tylko po to, by kilka godzin później stanąć na placu - ale już jako małżeństwo.
„Akcja przesiedleńcza” jak nazywali Niemcy wywożenie Żydów do obozów zagłady i groza z nią związana budziła w ludziach wynaturzone odruchy. Policjanci aż nazbyt gorliwie pilnowali, by codziennie określona liczba mieszkańców getta szła do transportu, mając nadzieję, że to ocali pozostałych (zapewnienia niemieckie na ten temat były jednak całkowicie fałszywe). Z tego właśnie powodu zginęło dwóch żydowskich policjantów - Lejkin, który swoją gorliwością usiłował ocalić urodzone po siedemnastu latach małżeństwa jedyne dziecko i ukrywający po aryjskiej stronie córkę Szeryński.

Fragmenty ósmy i dziewiąty:
Autorka powraca do pacjentów Profesora, przytacza ich pooperacyjne przemyślenia o własnym życiu. Przed chorobą najważniejsze były dla nich sprawy zawodowe, którym poświęcali się bez reszty, przebyty kryzys uświadomił im, że są rzeczy o wiele ważniejsze. Raz na zawsze zmienili sposób życia, bo pomyśleli sobie, że już nie chcą mieć nigdy więcej zawału.

Fragment dziesiąty:
Edelman wraca myślami do spotkania z córką zastępcy komendanta Umschlagplatzu, którego także zastrzelono z decyzji ŻOB, ponieważ nie chciał dać powstańcom pieniędzy na broń. Nie zrobił tego, bo musiał płacić za ukrywanie córki za murami getta. Odmowa była jego jedyną winą, za odliczanie ludzi mających pójść do transportu nikt nie żywił do niego pretensji, gdyż należało to do jego obowiązków. Kobieta pragnęła poznać uzasadnienie wyroku, przekonać się, że śmierć jej ojca nie była bezsensowna.
Po tzw. akcji przesiedleńczej postanowiono o powstaniu jednej organizacji bojowej. Nie było to łatwe ze względu na wewnętrzne podziały, ale w końcu utworzono ŻOB - Żydowską Organizację Bojową. Początkowo liczyła ona 500 osób, lecz liczba jej członków ciągle się zmniejszała. Nie mieli też zbyt wiele broni. Pistolet kosztował wówczas od 3 do 15 000 (im bliżej kwietnia, tym drożej trzeba było płacić), a za 2 do 5000 można było przez miesiąc ukrywać jednego Żyda po aryjskiej stronie. Na szczęście nikt nie kazał im wybierać między rewolwerem a ludzkim życiem. Oprócz zdobywania broni ŻOB zajmował się też drukowaniem gazetek, które następnie były kolportowane w całej Polsce. Edelman wspomina rozmaite kłopoty, jakie się z tym wiązały - niebezpieczeństwo, wpadki łączników i zdrady rozmaitych osób. Zaraz jednak dodaje: „jaki to ma sens pamiętać dzisiaj o tamtym?”
Opowiada o dniu, kiedy Niemcy podpalili getto, o panice, jaka wtedy wybuchła, o brawurowej ucieczce z płonącej fabryki szczotek, o ostatnim spotkaniu z Anielewiczem (była już o tym mowa we fragmencie siódmym - przy okazji spotkania z prostytutkami. Anielewicz również był wtedy w tym bunkrze) i o wyjściu kanałami z getta. Poszczególne epizody przeplatają się rozmaitymi dygresjami - o tym, że Edelman bardziej lubi brawurowe historie niż opowiadanie o piwnicach, o gubieniu wątku w opowieści, o losach Elżuni, córki Zygmunta (zginął w getcie, ale przed śmiercią prosił Marka o odnalezienie dziewczynki po wojnie), która została adoptowana i wyjechała do Ameryki, gdzie z niewyjaśnionych przyczyn popełniła samobójstwo. - Wszystkie historie o ludziach, które opowiadasz - prawie wszystkie - kończą się śmiercią. - Tak? Bo to są tamte historie. Te, które ci opowiadam o pacjentach, kończą się przecież życiem.

Fragment jedenasty:
Dotyczy filmu, jaki Andrzej Wajda chciał nakręcić o getcie warszawskim. Zamierzał wykorzystać w nim zdjęcia archiwalne, a Edelman miał opowiadać o pokazywanych miejscach. Reżyser planował też współczesne „wstawki” z terenów byłego getta. Ostatecznie do powstania filmu nie doszło, gdyż Edelman odmówił swojego w nim udziału, bo o tamtych wydarzeniach mógł opowiedzieć tylko jeden raz (i zrobił to właśnie w rozmowie z Hanną Krall). ...

Fragment dwunasty:
Edelman opowiada, jak doszło do tego, że został lekarzem. Po wojnie był w zbyt złym stanie psychicznym, by podejmować jakiekolwiek decyzje, więc na medycynę zapisała go żona. Chodził na zajęcia, ale przez około dwa lata nie potrafił wyzwolić się z apatii. Dopiero po tym czasie, na jednym z wykładów, nastąpił przełom. Stało się to wtedy, gdy zrozumiał, że będąc lekarzem, może nadal odpowiadać za ludzkie życie - tak jak to miało miejsce na Umschlagplatzu. Mówi, na czym polega jego rola jako lekarza - na nieustannym ściganiu się z Bogiem, na próbie osłonienia płomienia ludzkiego życia choćby na krótką chwilę.

Fragment trzynasty:
Jest próbą uporządkowania opowiedzianych dotąd faktów. Pojawiają się daty, liczby opisujące stan uzbrojenia i walczących po obu stronach. Z fragmentarycznej opowieści Edelmana autorka próbuje ułożyć ciąg kolejnych zdarzeń. Porządek historyczny okazuje się tylko porządkiem umierania.
Pojawia się dygresja o spotkaniu Edelmana z Jurgenem Stroopem, do którego doszło zaraz po wojnie.
Krall tłumaczy mechanizm powstawania historii powstania w getcie, na którą składają się raporty, meldunki, depesze i noty rządów powstające po drugiej stronie muru. Osobami przekazującymi informacje o sytuacji w getcie byli między innymi „Wacław” - Henryk Woliński i Arie Wilner (w książce występuje pod polskim imieniem Jurka Wilnera, które wymyśliła dla niego przełożona klasztoru dominikanek w Kolonii Wileńskiej).
Kolejna dygresja opowiada właśnie o ludziach zaangażowanych w przekazywanie informacji, o ukrywającym u siebie Żydów z Wilna Henryku Grabowskim i jego przyjaźni z Jurkiem. Grabowski wspomina znajomość z Anielewiczem - obaj byli „chłopakami z Powiśla” i wiele epizodów z życia swego przyjaciela - jego aresztowanie przez gestapo, ucieczkę i powrót do walczącego getta. To właśnie on dał sygnał do zbiorowego samobójstwa w bunkrze na Miłej. Po jego śmierci wysłannikiem ŻOB na aryjską stronę został Icchak Cukierman - Antek.
Ponownie pojawiają się rozbieżności między relacją Edelmana i tym, co pamiętają inne osoby. „Wacław” wspominał, że aresztowany Jurek był torturowany przez miesiąc, Grabowski - że przez dwa tygodnie, a według Edelmana trwało to tylko tydzień. Nie ma także zgody, co do tego, ilu było powstańców - 220 czy 500 i czy nad gettem wisiały sztandary (Edelman ich nie pamięta, ale bardzo wiele osób twierdzi, że je widziało). Tak naprawdę każdy z rozmówców prezentuje swoją prawdę o powstaniu, bo przecież - jak wcześniej słusznie zauważono - „Zdążyć przed Panem Bogiem” jest książką nie o historii, ale o pamiętaniu. Najgorsze zdaniem autorki jest to, że Edelman w końcu i tak na wszystko się zgadza - na to, że Jurka torturowano miesiąc, na to, że skrzela ryb farbowała matka Anielewicza a nie on sam i na to, że nad murami getta powiewały sztandary. („Jakie to ma dzisiaj znaczenie”, mówi i zgadza się.)
Ta część reportażu przeplatana jest fragmentami wierszy z zeszytu Wilnera. ...

Fragment czternasty:
Edelman próbuje wytłumaczyć, jak udało mu się przeżyć, skoro tylu innych zginęło. Wspomina przy tej okazji jak na Nowolipkach został ostrzelany przez esesmana, który jednak za każdym razem pudłował (prawdopodobnie chorował na astygmatyzm) i jak został uratowany z grupy osób przeznaczonych do transportu. Stało się to dzięki spotkaniu Mietka Dąba - PPS-owca pracującego wówczas w policji. Ojciec chłopaka miał do niego pretensje, że znowu za darmo kogoś uratował, a dzień później spotkał go ten sam los. Tym razem Mietek nie zdążył go uratować i po tym zdarzeniu wstąpił do partyzantki.
Tak więc dwukrotnie o życiu Edelmana zadecydował przypadek.

Fragment piętnasty:
Jest jakgdyby podsumowaniem całości. Edelman ponownie opowiada o swoim nieustannym wyścigu z Bogiem, o inżynierze Sejdaku - twórcy sztucznego serca, o Profesorze i o ciągłej niepewności czy operowane serce podejmie pracę na nowo. Z Bogiem nie zawsze udaje mu się wygrać - Stwórca potrafi bowiem zadać najmniej spodziewany cios. Tak właśnie było ze Stefanem, bratem Marysi Sawickiej. Ten siedemnastoletni chłopak po raz pierwszy uczestniczył w akcji (osłaniał ich wyjście z kanału), miał swój pierwszy rewolwer. Gdy przepełniony radością, z pistoletem w kieszeni, zbiegł do cukierni, został zauważony przez Niemca i zastrzelony pod domem. Takim niespodziewanym ciosem były też dla niego dwie inne śmierci - wspomnianej już wcześniej Elżuni i doktor Chętkowskiej.
Jednak praktyka lekarska niesie ze sobą także przyjemne niespodzianki - do takich należała choćby udana operacja Rudnego i kobiety, u której zdiagnozowano schizofrenię, a która w rzeczywistości chorowała na trzustkę.

Praca zawodowa jest dla Edelmana sensem życia, bo dzięki niej ma szansę walczyć o życie pacjentów albo przynajmniej pomaga im umrzeć godnie i bez bólu. Każda pomyślnie zakończona operacja uświadamia mu, jak to jest proporcja:
1 : 400 000
Po prostu śmieszne.
Ale każde życie stanowi dla każdego całe sto procent, więc może ma to jakiś sens.

Edelman z pochodzenia jest Żydem. W wieku czternastu lat stracił matkę i musiał stać się samodzielnym. Jak sam mówił, przed wojną był nikim - nie należał do towarzystwa, uczył się gorzej niż koledzy, nie miał domu. Nie opuścił Polski, ponieważ wierzył, że kiedyś będzie tu socjalizm. Po utworzeniu przez władze niemieckie dzielnicy żydowskiej, przeniósł się do getta i zaczął pracować jako goniec w szpitalu. Przez cały czas starał się być aktywnym, gdyż to dawało mu jedyną szansę na przetrwanie. Bierność dla Marka w tamtych dniach oznaczała śmierć. Jako członek Żydowskiej Organizacji wyciągał ważnych dla organizacji ludzi z kolumny, prowadzonej na plac przeładunkowy. Trudne warunki życia i poczucie obowiązku nauczyło go bezwzględności. Potrafił odmówić kobiecie, która błagała go, aby ocalił życie jej córki. Jako młody Żyd miał poczucie niższości i tragedii własnego narodu, który cierpiał w milczeniu, szykanowany przez Niemców. Na pierwszym posiedzeniu Komendy ŻOB-u został wybrany zastępcą Komendanta i był najstarszym członkiem sztabu powstańczego. Podczas walk powstańczych na jego barki spadła odpowiedzialność za walczących Żydów - po samobójczej śmierci Komendanta Anielewicza został przywódcą powstania. Nie potrafił jednak odnaleźć się w tej sytuacji - czuł, że nie wie, co dalej robić, nie potrafił podejmować decyzji w sytuacji, kiedy inni oczekiwali tego od niego. Nie popełnił samobójstwa, ponieważ „nie poświęca się życia dla symboli”. Zakończona wojna dla Edelmana była przegrana - on, który zawsze miał do spełnienia jakiś obowiązek, musiał ocalić czyjeś życie, czuł się zagubiony i nie długo nie mógł odnaleźć się w nowej rzeczywistości.

Wojenne przeżycia i świadomość, że odprowadził na śmierć czterysta tysięcy ludzi wpłynęły na całe dorosłe, powojenne życie Marka. Dzięki żonie, która zapisała go na studia medyczne, odnalazł nowy sens swojej misji. Z czasem uświadomił sobie, że zostając lekarzem staje się odpowiedzialnym za życie innych ludzi. Jakby z obowiązku zajmuje się przypadkami banalnymi i niegroźnymi, ożywiając się dopiero wówczas, kiedy rozpoczyna się swoisty wyścig ze śmiercią. Przeciwnikiem Edelmana jest Pan Bóg, z którym kardiolog prowadzi grę o każde ludzkie istnienie, by przechytrzyć Stwórcę i zyskać choć parę lat dla swego pacjenta. Jako lekarz Marek jest uparty, zdeterminowany i odpowiedzialny. Pacjenci, którymi się zajmuje, stają się mu bliscy, a kiedy ma świadomość, że nie może „osłonić płomienia ich życia” pragnie zapewnić im godną śmierć. Szacunku do godnej śmierci nauczył się, przebywając w getcie, gdzie widział ludzi, umierających z głodu, w strachu i ciemności. Jako dojrzały człowiek inaczej też patrzy na powstanie w getcie. W czasie wojny walka z Niemcami była dla niego prawem do wyboru sposobu umierania, którego Żydzi zostali pozbawieni. Z perspektywy lat potrafił zadać pytanie, czy to można było nazwać powstaniem? Wiele rzeczy nie miało już dla niego znaczenia - nie były ważne liczby czy fakty. Najważniejszym było pamiętanie o ludziach, którzy swoją śmiercią znaczyli kolejne godziny powstania. Edelman nie uważał się za bohatera i wiedział, że jako jedyny ocalały z przywódców powstania nie nadawał się na bohatera tamtych dni. Nie mówił o powstaniu w getcie z patosem, nie wyrażał się o Niemcach z nienawiścią. Był człowiekiem, który jako wybitny lekarz podejmował ryzyko zawsze, kiedy chodziło o ludzkie życie. Dla swoich pacjentów urastał więc do rangi bohatera.

Mordechaj Anielewicz - komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, niezwykle ambitny, zdolny, oczytany i pełen wigoru. Przed wojną mieszkał na Solcu. Był synem handlarki rybami, która kazała mu malować czerwoną farbą skrzela ryb, aby wyglądały na świeże. Był nieustannie głodny. Nigdy nie uczestniczył w żadnej akcji

, nie widział tego, co działo się z ludźmi na Umslagplatzu. Psychicznie nie przygotowany do pełnienia tak ważnej funkcji - wybuch powstania załamał go, choć prawdopodobnie wierzył w zwycięstwo powstańców. Był związany z Mirą. 8 maja 1943 roku najpierw zastrzelił dziewczynę, a później popełnił samobójstwo.

Michał Klepfisz - wysoki, szczupły szatyn, cichy i spokojny. Zdolny inżynier, jeden z uczestników powstania w getcie. Dzięki temu, że zasłonił własnym ciałem karabin maszynowy, umożliwił ucieczkę grupie Edelmana. Pośmiertnie odznaczony przez Sikorskiego Krzyżem Virtuti Militari.

Adam Czerniaków - przewodniczący Rady Żydowskiej, jedyny człowiek, który mógł potwierdzić słowa Edelmana. Popełnił samobójstwo 23 lipca 1942 roku, w drugim dniu akcji „przesiedlania ludności na Wschód”.

Celina - młoda Żydówka, która walczyła w powstaniu w getcie i razem z Edelmanem przeszła kanałami na stronę aryjską. Przeżyła wojnę, lecz nigdy nie opowiadała o wydarzeniach w getcie.

Antek - zastępca Anielewicza i przedstawiciel ŻOB-u po stronie aryjskiej. Nie uczestniczył w walkach powstańczych - tuż przed powstaniem opuścił getto. Po wojnie, pomimo szacunku i przyjaźni, jaką darzył Edelmana, starał się ukazywać powstanie w innym świetle niż lekarz.

Krystyna Krahelska - wysoka, piękna, jasnowłosa dziewczyna, która pozowała Nitschowej do pomnika Syreny. Poeta - pisała wiersze i śpiewała dumki. Zginęła w powstaniu warszawskim. Dla Marka Edelmana stała się symbolem pięknej śmierci.

Rywka Urman - trzydziestoletnia Żydówka, która z głodu odgryzła kawałek zmarłego synka.

Teodozja Goliborska - lekarka, pracująca w getcie. Podczas wojny prowadziła badania przemiany spoczynkowej materii u ludzi głodnych. Autorka pracy „Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim w 1942 roku”. Po wojnie wyjechała do Australii. Bliska przyjaciółka Marka

Edelmana.
Profesor - „wysoki, szpakowaty, dystyngowany mężczyzna” o pięknych dłoniach. Miłośnik muzyki, sam grywał na skrzypcach. Wykształcony - znał kilka języków obcych. Jego pradziad był oficerem napoleońskim, a dziadek walczył w powstaniu. Wybitny lekarz, nieustannie obawiający się, by inni lekarze nie oskarżyli go o przeprowadzanie eksperymentów na ludziach. W rzeczywistości to Jan Moll - światowej sławy kardiochirurg.

Elżbieta Chętkowska - lekarka, współpracująca z Markiem

Edelmanem. Współautorka pracy naukowej pt. „Zawał serca”. Popełniła samobójstwo, kiedy choroba uniemożliwiła jej wypełnianie obowiązków zawodowych. Po jej śmierci powstała nagroda jej imienia, przyznawana za wybitne osiągnięcia z zakresu kardiochirurgii.

Pola Lifszyc - młoda, ładna dziewczyna, która nie przypominała wyglądem Żydówki. Miała spore szansę na ukrycie się po stronie aryjskiej. Wyprowadzona z Umschlagplatzu przez Edelmana. Dołączyła do kolumny transportowej, kiedy w tłumie ludzi zobaczyła matkę.

Frania - młoda Żydówka, ocalona z akcji

likwidacyjnej dzięki tzw. „numerkowi życia”. Odepchnęła od siebie matkę, która nie otrzymała karteczki. Niezwykle odważna - ocaliła później życie kilkunastu osobom i wyniosła jednego chłopca z powstania.

Tosia Tenenbaumówna - młoda, pogodna, zawsze uśmiechnięta Żydówka. Córka przełożonej pielęgniarek w getcie, która oddała dziewczynie własny „numerek życia”, a następnie popełniła samobójstwo. Dzięki temu Tosia przeżyła kilka szczęśliwych miesięcy, spędzając czas u boku ukochanego chłopca. Zginęła podczas powstania.

Pani Bubnerowa - starsza kobieta, pacjentka Edelmana i Profesora. Utrzymywała się ze składania długopisów, które później sprzedawała do „Domu Książki”. Dostała zawał po rozprawie sądowej, na której skazano ją na rok z zawieszeniem na trzy lata. Po operacji zlikwidowała swój warsztat.

Pan Rudny - starszy mężczyzna, pracujący przy produkcji maszyn, pacjent Edelmana i Profesora. Po zawale został przeniesiony do działu gospodarki oliwą smarowniczą. W rocznicę operacji przynosił kwiaty dla Edelmana i Profesora oraz składał bukiet na grobie doktor Chętkowskiej.
Luba Blumowa - Żydówka, która w czasie wojny prowadziła w getcie szkołę pielęgniarek. Niezwykle wymagająca dla swych podopiecznych. Po wojnie zajmowała się domem dziecka dla odnalezionych w różnych kryjówkach dzieci żydowskich.

Jurgen Stroop - Niemiec, dowódca akcji

likwidacyjnej getta warszawskiego. „Wysoki mężczyzna, starannie ogolony, w wyczyszczonych butach”. Po wojnie stanął przed Prokuraturą i Komisją do Badania Zbrodni.
Elżunia Frydrych - córka jednego z powstańców, Zygmunta Frydrycha. W czasie wojny ukrywała się w klasztorze w Zamościu. Po wojnie, odnaleziona przez Edelmana, została adoptowana przez amerykańską rodzinę i zamieszkała w Nowym Jorku. Ukończyła szkołę i z niewiadomych przyczyn popełniła samobójstwo.

Henryk Woliński „Wacław” - kierownik referatu żydowskiego w Głównej Komendzie Armii Krajowej. Pośredniczył między ŻOB-em a Komendą. Autor meldunków radiowych o sytuacji w getcie. Po aresztowaniu przez gestapo, został wykupiony przez Tosię Goliborską za perski dywan.

Henryk Grabowski „Słoniniarz” - przyjaciel Jurka Wilnera. Przed wojną należał do harcerstwa. W czasie wojny otrzymał polecenia wyjazdu do Wilna i zorganizowania Żydów do walki. W Warszawie organizował pomoc dla mieszkańców getta. Za wszelką cenę chciał ocalić Wilnera, wyciągnął go z obozu na Grochowie.

Jurek Arie Wilner - przedstawiciel ŻOB-u po stronie aryjskiej. Blondyn o niebieskich oczach. Przez jakiś czas ukrywał się w klasztorze dominikanek w Kolonii Wileńskiej. Był ulubieńcem matki przełożonej. Po przybyciu do Warszawy zamieszkał u pana Grabowskiego. Niezwykle odważny, o artystycznej duszy, poeta. To on dał sygnał do zbiorowego samobójstwa w bunkrze przy ulicy Miłej 18.

Mietek Dąb - członek PPS, skierowany do służby w policji. Uratował Edelmana, który został zgarnięty przez policję żydowską na platformę, wywożącą ludzi na plac przeładunkowy. Po tym, jak zabrano również jego ojca, przyłączył się do partyzantów.

Inżynier Sejdak - twórca sztucznego serca.

---