Joanna Dragan
4Tż
Choroby dziedziczne
Choroby dziedziczne, inaczej zwane genetyczne są to choroby przenoszone za pośrednictwem chromosomów komórek płciowych (plemnika i komórki jajowej) z rodziców na potomstwo. Spowodowane mutacjami niektórych genów lub zaburzeniami w liczbie chromosomów.
Mutacje dziedziczne to skokowe zmiany w genotypie organizmów żywych. Rozróżnia się mutacje genowe, chromosomowe i genomowe ( chromosomowe liczbowe):
mutacjami genowymi nazywamy mutacje polegające na zmianach w sekwencji zasad cząsteczek DNA, co często powoduje powstanie nowych genów. W skutek tej mutacji pojawiają się u potomstwa szkodliwe cechy (np. hemofilia, albinizm). nowo powstałe geny są recesywne (utrudnia to ich wykrywanie).
mutacje chromosomowe dzielimy na liczbowe i strukturalne. Mutacje chromosomowe strukturalne to mutacje polegające na zmianie wewnętrznej struktury chromosomu na skutek zakłócenia przebiegu zjawiska crossing-over lub pękania chromosomów w czasie interfazy. Mutacje chromosomowe strukturalne to m. in. definicja, duplikacja, inwersja i translokacja.
mutacje genomowe, czyli mutacje chromosomowe liczbowe, polegają na zmianie liczby chromosomów wskutek zakłóceń w procesach podziału jądra komórkowego
i prowadzą do powstania aneuploidów o zmienionej liczbie pojedynczych chromosomów lub europidów o zmienionej liczbie genomów (czyli liczbie n)
np. triploidy - 3n, tetraploidy - 4n.
Gen dominujący przenosi cechy widoczne, gen recesywny pozostaje w ukryciu, ale oba stanowią potencjał genetyczny przekazany potomstwu.
Geny mogą przenosić pozytywne i negatywne cechy (np. predyspozycje chorobowe). Choroby uwarunkowane genetycznie można wykryć za pomocą badań prenatalnych.
Warto dodać, że wielu chorób trapiących ludzkość nie powoduje jeden gen, ale oddziaływania kilku genów i środowiska. Część przypadków cukrzycy jest wynikiem mutacji w kilku różnych genach. Istotne znaczenie ma też tryb życia i sposób odżywiania. Geny powodujące tę chorobę niestety nie są jeszcze do końca poznane. Podobnie jest z chorobami układu krążenia, podatnością na nowotwory (z wyjątkiem wspomnianych około 5-10 %, za które odpowiedzialne są pojedyncze mutacje). Jednym z wielkich zadań genetyki XXI wieku jest poznanie genów związanych z powstawaniem tak zwanych chorób wielogenowych, ponieważ to one wywołują dolegliwości u bardzo wielu ludzi.
Chorobami dziedzicznymi są m.in.:
mukowiscydoza,
fenyloketonuria,
hemofilia,
dystrofia mięśniowa Duchenne' a (DMD),
zespół Downa,
pląsawica Huntingtona,
Choroba von Willebranda,
albinizm,
zespół Ushera,
daltonizm,
alkaptonuria,
galaktozemia,
anemia sierpowata,
zespół Turnera,
choroba von Recklinhausena (w tym nerwiakowłókniakowatość i neurofibromatoza).
MUKOWISCYDOZA
Należy do chorób metabolicznych. Choroba spowodowana przez mutacje w genie, którego produkt związany jest z transportem jonów chlorkowych. powoduje to zmiany w śluzie w płucach i częste zakażenia. mogą również wystąpić zaburzenia w działaniu trzustki. Jest to choroba autosomalna przenoszona przez gen recesywny. Produkt zmutowanego genu jest wadliwy i coś psuje. Jest chorobą nieuleczalną. Uszkodzony jest chromosom 7. Osoby chorujące na mukowiscydoze żyją około 25 lat w zależności od ostrości przebiegu. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków, preparatów z enzymami trzustkowymi oraz związków upłynniających śluz w płucach.
FENYLOKETONURIA
Dziedziczna choroba autosomalna przemiany materii. Wczesne wykrycie umożliwia zminimalizować skutki choroby poprzez wprowadzenie specjalnej diety. Organizm osoby chorej nie jest zdolny do prawidłowego metabolizmu jednego ze składników diety - fenyloalaniny. aminokwas fenyloalanina znajduje się w pokarmach zawierających dużo białka (mleko, mięso, jaja, ryby, ser) oraz w produktach zbożowych, warzywach i owocach. W przewodach pokarmowym soki trawienne rozkładają białka na aminokwasy. Z fenyloalaniny powstaje tyrozyna, na tym etapie w tej chorobie pojawia się blokada i fenyloalanina gromadzi się we krwi. brakuje tez przez to tyrozyny (ale Mo zna ją dostarczyć w wystarczającej ilości w prawidłowej diecie). Nadmierne stężenie fenyloalaniny we krwi przyczynia się do upośledzenia rozwoju fizycznego i intelektualnego.
HEMOFILIA
Jest zaburzeniem krzepliwości krwi. Jeśli się zranimy, to na ogół bardzo szybko ranka przestaje krwawić. Jest to wynikiem złożonego procesu, w którym biorą udział płytki krwi i liczne czynniki krzepliwości krwi, niezbędne do powstania skrzepu. U osób chorych na hemofilię zmutowany jest gen kodujący jeden z czynników krzepliwości krwi, tak więc krew nie krzepnie. Osoby chore miewają też krwotoki wewnętrzne. Częstość występowania choroby wynosi 1/ 5000 chłopców. Obecnie możliwe jest skuteczne, choć kosztowne leczenie tej choroby przez podawanie w zastrzykach brakującego białka- czynnika krzepliwości krwi uzyskanego technikami inżynierii genetycznej. W przyszłości być może będzie można leczyć chorych przez podawanie im tak zwanego zdrowego genu- jest to tak zwana terapia genowa.
DYSTROFIA MIĘŚNIOWA DUCHENNE' A
Postępujący zanik mięśni. Zapadają na nią jedynie mężczyźni. Odpowiedzialny za tę chorobę jest gen umieszczony w chromosomie X. Szansę na wymknięcie się z tej genetycznej pułapki ma 50% chłopców, których matki są nosicielkami wadliwego genu. Choroba występuje w 1 przypadku na 300 żywych urodzeń.
ZESPÓŁ DOWNA
Choroba genetyczna zbadana do tej pory najlepiej zbadana. Przyczyną jest nadmiar chromosomów, tzw. trisomia chromosomu 21 (zamiast dwóch są trzy). Jest wyraźnie związana z wiekiem matki: znacznie częściej występuje u dzieci kobiet, które rodzą po 35 roku życia. potrójny chromosom 21(trisomia chromosomu 21) pojawia się raz na 700 noworodków, a częstość wystąpienia zależy od wieku matki( od jednego na 1350 porodów u kobiet dwudziestopięcioletnich, do jednego na 28 porodów u kobiet czterdziestopięcioletnich). A zatem dodatkowy chromosom pochodzi na ogół z komórki jajowej. Zespół Downa powoduje upośledzenie umysłowe( średni iloraz inteligencji wynosi 50, podczas gdy u osób niecierpiących na tę chorobę wynosi on 100). Dość często występują wrodzone wady serca, które u części dzieci mogą doprowadzić do przedwczesnej śmierci. Poza tym choroba nie wpływa na długość życia.
PLĄSAWICA HUNTINGTONA
Występuje na ogół u osób dorosłych (35-45 lat). Od momentu rozpoznania średni czas przeżycia wynosi 16 lat. Nie ma leczenia. Niekontrolowane ruchy, podobne do tańca, wicia i skręcania się. Jest to stosunkowo rzadka choroba - występuje u 1 na 10 tys. osób. Jednak 5-krotnie większa liczba osób wykazuje 50-procentowe ryzyko rozwoju tej choroby. Na dodatek pozostaje dużo bliższych lub dalszych krewnych, u których to prawdopodobieństwo jest również zwiększone, choć w mniejszym stopniu. Niestety, wciąż niewiele wiadomo o naturze choroby Huntingtona. Do niedawna można było jedynie obserwować, jak przenosiła się z jednego pokolenia na drugie, niszcząc ciało i psychikę chorych, przynosząc ból i cierpienie im oraz ich rodzinom. W chorobie Huntingtona upośledzeniu ulegają również funkcje intelektualne (m. in. myślenie, percepcja, pamięć), co nasunęło naukowcom potwierdzoną później myśl, że zmianami objęta musi być także odpowiedzialna za nie kora mózgowa. Uszkodzenie genu (czyli mutacja) przenosi się później z rodzica na dziecko. W przypadku tej choroby wystarczy uszkodzenie jednego genu, aby powstały objawy kliniczne, w przeciwieństwie np. do procesu tworzenia nowotworów, gdzie takich mutacji musi być prawdopodobnie kilka. Chorobę Huntingtona nazywamy dominującą, ponieważ wystarczy tylko jeden nieprawidłowy gen z pary, aby ujawnił się jego zgubny wpływ. Można dziedziczyć zarówno od ojca, jak i od matki, a chorują w równej mierze chłopcy, jak i dziewczynki. Poczęcie każdego dziecka wiąże się z 50-procentowym prawdopodobieństwem rozwoju choroby. Choroba nie zatrzymuje się w miejscu. Wraz z jej postępem mowa staje się niewyraźna, pogłębiają się zaburzenia połykania, żucia, mowy i chodzenia. Występuje również upośledzenie czynności intelektualnych, choć wielu chorych potrafi do późnego okresu wyrażać swoje emocje.
Choroba trwa zwykle 10-30 lat.
CHOROBA VON WILLEBRANDA
Chorobę von Willebranda dzielimy na typy w zależności od tego, czy: pacjent ma zmniejszoną ilość czynnika odpowiedzialnego za jej wystąpienie (typ I), nie ma go wcale lub jedynie w śladowych ilościach (typ III, bardzo ciężka postać), lub też produkuje ten czynnik, ale działa on nieprawidłowo (typ II). Chorobę von Willebranda zaliczamy do schorzeń przenoszonych przez rodziców na dzieci za pośrednictwem genów. Nieprawidłowy gen znajduje się na zwykłym, tzw. autosomalnym chromosomie, w przeciwieństwie do hemofilii, gdzie główny winowajca znalazł sobie miejsce na chromosomie płciowym X (na hemofilię chorują w przeważającej mierze chłopcy). Dlatego typ dziedziczenia w tej chorobie nazywamy autosomalnym, a choroba dotyczy w równym stopniu obu płci. Typ dziedziczenia w chorobie von Willebranda jest zwykle dominujący, co oznacza, że jeśli rodzic jest chory, to istnieje 50% ryzyka przeniesienia tego schorzenia na którekolwiek z dzieci. O wiele rzadziej występuje sytuacja, w której obydwoje rodzice mają tę chorobę w postaci bezobjawowej, a u dziecka rozwija się ciężki typ tej choroby. Wtedy dziedziczenie nazywamy recesywnym. Istnieje wiele różnych rodzajów leczenia choroby von Willebranda, uzależnionych od jej typu. Przy mniejszych krwawieniach (np. niewielkich siniakach) leczenie nie jest niezbędne. Krwawienie z nosa chorzy często zatrzymują sami, uciskając skrzydełka nosa przez 10-15 minut. Jeśli krwawienie nie ustępuje albo dotyczy jamy ustnej, można pod kontrolą lekarza zastosować środek przeciwkrwotoczny działający miejscowo, produkowany często w postaci gąbek, oraz lek z tej samej grupy w postaci tabletek.
ALBINIZM
Niemożność wytwarzania barwnika (melaniny) jest charakterystyczna dla choroby skóry zwanej bielactwem. W dermatologii wyróżnia się dwa główne rodzaje bielactwa (albinizmu): wrodzone - uogólnione i częściowe - oraz nabyte. W tych schorzeniach ważne są czynniki dziedziczne. Dziedziczy się je w sposób autosomalnie recesywny. Oznacza to, że aby cecha ta ujawniła się u dziecka, musi ono odziedziczyć zarówno od matki, jak i od ojca po jednym genie odpowiedzialnym za powstawanie choroby. Istota schorzenia polega na niemożności wytwarzania barwnika - melaniny. Komórki go produkujące, czyli melanocyty, są obecne zarówno w skórze, tęczówce i innych narządach normalnie je zawierających. Budowa melanocytów też jest prawidłowa. Jednak najprawdopodobniej nie ma jakiegoś enzymu lub też działa inny mechanizm blokujący produkcję barwnika, w konsekwencji powodując chorobę. Dziecko z tym schorzeniem od urodzenia ma bardzo jasną, różową skórę, co jest spowodowane przeświecaniem naczyń krwionośnych. Jest także wybitnie nadwrażliwe na światło słoneczne, gdyż wytwarzanie melaniny stanowi jeden z mechanizmów ochrony skóry przed szkodliwym działaniem słońca. Łatwo więc dochodzi u niego, a potem u osoby dorosłej do powstawania rumieni, pęcherzy, nadżerek i nadmiernego rogowacenia. Ponieważ barwnika są pozbawione wszystkie narządy, dlatego włosy są białe lub biało-żółte, tęczówki różowe, a źrenice czerwone (brak melaniny w naczyniówce i tęczówce). Bielactwo nabyte występuje stosunkowo często, gdyż dotyka ono aż 1% ludzi na świecie. Przeważnie jest wywołane przewlekle postępującym rozpadem komórek barwnikowych skóry, z pozostawieniem białych odbarwionych plam. Przyczyna rozwoju choroby nadal nie jest w pełni poznana. Niemałą rolę odgrywają czynniki genetyczne, gdyż w 30% przypadków bielactwo występuje rodzinnie. Nie ma dotychczas skutecznego leczenia bielactwa nabytego.
ZESPÓŁ USHERA
Zespół Ushera (Usher Syndrome) jest dziedziczonym recesywnie schorzeniem. Charakteryzuje się głównie uszkodzeniem słuchu typu odbiorczego oraz zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki .
Badania molekularno-genetyczne prowadzone wśród rodzin obciążonych zespołem Ushera, umożliwiły dotychczas zlokalizowanie siedmiu mutacji genowych, warunkujących rozwój tego schorzenia. Ocenia się, że 1 osoba na 70 jest nosicielem genu powodującego Zespół Ushera. Aby zachorować, konieczne jest otrzymanie zmutowanych genów zarówno od matki, jak i od ojca (szansa 1:4). W wypadku otrzymania tego genu od jednego z rodziców, nie choruje się, lecz można stać się nosicielem (szansa 2:4).
DALTONIZM
Daltonizm to nieprawidłowe rozróżnianie barw. Zaburzenie to ma różne warianty, ale jest związane z mutacją genu związanego z wrażliwością czopków na fale światła różnej długości. 8/100 chłopców jest chorych. Daltonizm nie wpływa na długość życia, nie jest leczony.
ALKAPTONURIA
To problem z rozkładaniem tyrozyny (aminokwasu). Powoduje to odkładanie się ciemnego barwnika w chrząstkach i stawach.
GALAKTOZEMIA
Spowodowana jest brakiem enzymu rozkładającego galaktozę (cukier). Leczenie polega na zastosowaniu diety bez mleka i produktów mlecznych przez całe życie. Jeśli diagnoza zostaje postawiona przed pierwszym miesiącem życia, to wprowadzenie diety zapobiega upośledzeniu umysłowemu.
ANEMIA SIERPOWATA
To choroba wywołana przez mutacje w genie kodującym mutacja,β i dwa αjeden z łańcuchów hemoglobiny (są dwa łańcuchy). 1/625 osób jest chora w Afryce (mutacja rzadka uβdotyczy łańcucha rasy białej). Osoby mające jeden gen normalny i jeden zmutowany (heterozygoty) są oporne na panującą w Afryce malarię.
ZESPÓŁ TURNERA
Polega na obecności tylko jednego chromosomu X i występuje u jednej na 5 tysięcy nowo narodzonych dziewczynek. Oprócz bezpłodności występują u nich różne dodatkowe objawy, jednak są to wady strukturalne. Nie występuje natomiast upośledzenie umysłowe. Charakterystyczny jest niski wzrost i dość częste są wrodzone wady serca. Choroba nie wpływa też na długość życia.
CHOROBA VON RECKLINHAUSENA
to „choroba dziedziczna, przekazywana przez gen autosomalny dominujący, charakteryzująca się zmianami skórnymi (…) oraz guzowatymi zgrubieniami na przebiegu nerwów (nerwiakowłókniaki), do których mogą się dołączać zaburzenia neurologiczne, kostne i narządowe.”
Choroba Recklinghausena znana również pod nazwami:
-nerwiakowłókniakowatość NF1
-neurofibromatoza
jest zespołem chorobowym uwarunkowanym genetycznie. Bardzo często współistnieje z licznymi wadami genetycznymi i należy do grup schorzeń, które nazywamy fakomatozami. Zmiany dotyczą głównie skóry oraz układu nerwowego. To właśnie z tych powodów określane są, jako choroby skórno-nerwowe.
Przez wiele lat nerwiakowłókniakowatość określano, jako jeden zespół chorobowy o różnym obrazie klinicznym. Wyróżniano postać obwodową charakteryzującą się obecnością plam „kawa z mlekiem”
(cafe-au-lait), licznymi guzkami skórnymi i podskórnymi oraz ośrodkową (centralną) z charakterystycznym obustronnym występowaniem guzów (nerwiaków) nerwów słuchowych oraz zaburzeniami widzenia wynikającymi z rozwoju zmian w okolicach nerwów wzrokowych. Dopiero dzięki licznym badaniom i analizom, wykryto różne lokalizacje chromosomowe genów odpowiedzialnych za występowanie wielu form klinicznych nerwiakowłókniakowatości. Ustalono, zatem podział tego zespołu chorobowego na typ 1 (NF1- Choroba Recklinghausena) związana z chromosomem 17 oraz typ 2 (NF2) związana z chromosomem 22.
Objawami nerwiakowłókniakowtości typu 1 (NF1) są:
zmiany skórne różnej wielkości plam o barwie „kawa z mlekiem”
nerwiakowłókniaki - guzki podskórne dowolnego typu (minimum 2) lub jeden (minimum) nerwiak splotowaty
piegi i (lub) przebarwienia w nieodsłoniętych okolicach ciała
glejak nerwu wzrokowego występuje u 1,5% chorych
zaburzenia widzenia i guzki Licha (ciemnożółte lub brązowawe hamartomatyczne guzki tęczówki, dobrze widoczne w lampie szczelinowej)
padaczka występująca u 5% chorych
złośliwe guzy otoczki nerwów obwodowych
mięsaki prążkowano-komórkowe u 1,5% pacjentów
białaczka, zwłaszcza wczesnodziecięca białaczka nielimfocytowa
rakowiak dwunastnicy pojawia się w 1,5% przypadków
powikłania ortopedyczne: dysplazje i deformacje kostne,
ADHD występujące u 38% dzieci z NF1
Rozpoznanie NF1 opiera się na kryteriach National Institute of Health.
Zgodnie z nimi chorobę Recklinghausena można rozpoznać, gdy zostaną spełnione dwa z siedmiu podstawowych warunków:
sześć lub więcej plam typu „cafe-au-lait”;
dwa lub więcej nerwiakowłókniaków;
charakterystyczne objawy kostne;
glejak;
dwa lub więcej guzków Lischa;
piegi i/lub przebarwienia;
krewny spełniający powyższe kryteria.
Choroba Recklinghausena jest chorobą nieuleczalną. Chory powinien zostać objęty stałą kontrolą lekarską, szczególnie ze względu na liczne występowanie nowotworów złośliwych związanych z tym schorzeniem”. „Możliwe jest jedynie leczenie objawowe. Powinno ono być zindywidualizowane ze względu na dużą zmienność objawów. W zależności od ośrodka klinicznego preferuje się chemio- lub radioterapię w leczeniu glejaków mózgu. Kontrowersyjne jest stosowanie ketotifenu w dawkach dziennych 2-4 mg w nerwiakowłókniakach; lek miałby według niektórych zmniejszać tempo przyrostu guzów, wywierając również korzystne działanie przeciwświądowe, uspokajające i synergistyczne z lekami przeciwpadaczkowymi.
Bibliografia:
Praca licencjacka uczennicy Wyższa Szkoła Edukacji Zdrowotnej w Łodzi,
Krystyny Dragan pod kierunkiem dr. Teresy Wejner.