NEGOCJACJE I ZARZĄDZANIE KONFLIKTEM
Mobbing w miejscu pracy
Definicja mobbingu
Mobbing wywodzi się od angielskiego słowa „mob” i oznacza napastować, napadać, gromadzić się tłumnie, rzucać się (na kogoś). Po raz pierwszy, wprowadził je na początku lat osiemdziesiątych Heinz Leymann, szwedzki psychiatra i psychosocjolog, zajmujący się problemem przemocy psychicznej w miejscu pracy. Leymann zajął się badaniem tzw. trudnych pracowników i zauważył, że nie byli oni takimi wcześniej. Na podstawie obserwacji, stwierdził, iż zmiana postrzegania tych pracowników nie była uwarunkowana ich charakterem, ale strukturą organizacji i kultury pracy. W rezultacie swoich badań użył terminu mobbing na określenie terroru psychicznego stosowanego wobec wybranych pracowników instytucji gospodarczych.
Mobbing - to cały system psychospołecznych relacji w miejscu pracy, charakteryzujący się wrogim nastawieniem i nękaniem pracowników przez współpracowników lub przełożonych. Jego zdaniem zjawisko to jest skutkiem konfliktu, który z upływem czasu i braku przeciwdziałania nasila się i przybiera postać działania długotrwałego i systematycznie wymierzanego przeciwko jednej osobie, lub
Mobbing to rodzaj terroru psychicznego ze strony pracodawcy, przełożonego lub grupy pracowników, skierowany przeciwko jednemu pracownikowi (podwładnemu) lub wyodrębnionej grupie pracowników (podwładnych)
Agata Bechowska-Gebhardt i Tadeusz Stalewski definiują mobbing jako:
„nieetyczne i irracjonalne z punktu widzenia celów organizacji działanie, polegające na długotrwałym, powtarzającym się i bezpodstawnym dręczeniu pracownika przez przełożonych lub współpracowników, jest to poddanie ofiary przemocy ekonomicznej, psychicznej i społecznej w celu zastraszenia, upokorzenia i ograniczenia jej zdolności obrony; jest to wielofazowy proces, w którym mobber stosuje metody manipulacji od najbardziej subtelnych i niezauważalnych przez ofiarę po najbardziej drastyczne, powodujące u ofiary izolację społeczną, poczucie krzywdy, bezsilności i odrzucenia przez współpracowników, a w konsekwencji silny stres i choroby somatyczne i psychiczne”.
Rodzaje mobbingu
Mobbing poziomy - pracownik staje przeciwko koledze - wrogie działania, które prowadzi grupa wobec osoby, której sposób bycia staje się powodem ataków. Odmienność osoby atakowanej może być płeć np. kobieta wśród mężczyzn, odmienność może polegać również na odrębności społecznej, rasowej bądź religijnej, homoseksualizm i zazdrość. Przełożony ma trudną rolę przy tym rodzaju mobbingu z powodu trudności w zahamowaniu tego typu zjawisk, często również nie podejmuje żadnych kroków w tym kierunku. Powodem tego typu zachowania może być oskarżenie przez podwładnych mobbujących o faworyzowanie osoby atakowanej.
Mobbing pionowy - pracownik staje przeciwko przełożonemu - przełożony staje się stroną prześladowaną przez podwładnych. Jest to przykład przełożonego, który nie posiada umiejętności, które pozwalają na odpowiednie zarządzanie ludźmi, często także bez większych kwalifikacji i zdolności zawodowych Pracownicy starają się skompromitować przełożonego. Celem tego typu zachowań może być kompromitacja przełożonego a nawet chęć zajęcie jego stanowiska pracy.
Mobbing pochyły - przełożony staje przeciwko pracownikowi - przełożony prześladowca ma zazwyczaj zbyt wygórowane zdanie na temat swoich kwalifikacji (umiejętności, wiedzy), a jednocześnie posiada zbyt dużo uprawnień, które wykorzystuje szykanując innych. Zjawisko to nasila się szczególnie w czasach recesji, sytuacja na rynku pracy, bezrobocie, powoduje, że pracownik godzi się na wszystko, chcąc utrzymać miejsce zatrudnienia. I to jest właśnie jednym z czynników, które sprzyjają utrzymaniu się mobbingu.
Inny podział to:
Mobbing czynny - to obarczanie zbyt dużą odpowiedzialnością pracownika przy jednoczesnym ograniczeniu mu możliwości podejmowania decyzji, co stwarza poczucie zagrożenia.
Mobbing bierny - to powtarzające się lekceważenie pracownika, nie zauważanie go i nie wydawanie jakichkolwiek poleceń.
Mobber i ofiara mobbingu
Mobber to osoba o wyolbrzymionym poczuciu własnej wartości, która przecenia swoje umiejętności i wiedzę, nie przyjmuje krytyki innych i stosuje szykany wobec każdego, kto odważy się być krytyczny. Jest to osoba cechująca się wysokim poziomem biernej agresji, dbająca o własne korzyści, postrzegająca swoich kolegów jako rywali, zazdrosna o sukcesy innych, innymi słowy jednostka gotowa zniszczyć kogoś za najmniejsze powodzenie. Mobberem jest zwykle przełożony, jednak czasami tę rolę odgrywa współpracownik lub współpracownicy, którzy mają kiepskie mniemanie o sobie, mniejsze poczucie własnej wartości. Doszukują się wad u wszystkich wokół, wyszydzają i poniżają innych w szczególności ludzi słabszych od siebie. Często na skutek jednorazowego, błahego konfliktu zaczynają prześladować jedną osobę ze swojego grona.
Ofiarami mobbingu są najczęściej osoby charakteryzujące się niską samooceną, wzmożonym niepokojem, czasami cierpią na depresje. Z reguły jest to osoba, która wyróżnia się z otoczenia, przy czym nie ma znaczenia czy wyróżnia się pozytywnie, czy negatywnie. Może to być np. osoba, która ubiera się lepiej lub gorzej od innych, jest kaleką, samotną matką w gronie mężatek, kobietą pracującą w męskim zawodzie, mężczyzną pracującym w zawodzie zdominowanym przez kobiety, jest chuda lub gruba, wierząca albo niewierząca. Osoby, wobec których jest stosowany mobbing w pierwszej fazie nie poddają się, starają się lekko traktować spotykające je szykany. Następnie, po dłuższym czasie, tracą jednak poczucie własnej wartości, stają się coraz mniej efektywne w pracy, co naraża je na uzasadnioną krytykę.
Czynniki, wpływające na powstawanie mobbingu
Czynniki indywidualne - socjo-demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny), cechy osobowości, odmienność zachowania, a także określające miejsce pracownika w organizacji (staż pracy, doświadczenie, pozycja zawodowa). Katalog cech indywidualnych mobbera obejmuje: stosowanie przemocy w przeszłości, wysoki stopień agresywności, impulsywność, przebytą chorobę umysłową, dostęp do broni palnej, władzę, a także zawiść, zazdrość, rywalizację, brak analizy własnego zachowania. Mobberami częściej są mężczyźni niż kobiety, choć odsetek mobberów kobiet wyraźnie wzrasta. Osobami prześladowanymi są osoby młode (20-40 lat), najczęściej kobiety, żyjące samotnie lub rozwiedzione, niewykształcone, wyróżniające się swoim zachowaniem, stylem bycia, posiadające odmienne od otoczenia poglądy i zwyczaje, pracownicy o niskiej samoocenie, zalęknieni, introwertyczni, sumienni i ulegli.
Czynniki organizacyjne - nieodpowiednie kierownictwo, złe zarządzanie, niewłaściwa organizacja pracy, zmiany (zwykle nieprzewidziane) następujące w przedsiębiorstwie (np. cięcia budżetowe, mające na celu poprawić konkurencyjność firmy), kultura organizacji, nieprzyjazny klimat, stresujące środowisko pracy.
Czynniki społeczne - są to: poziom przestępczości (np. stwierdzono, że w krajach o wysokim wskaźniku zabójstw, przypadki występowania przemocy w pracy są częstsze, niż w krajach o niższym wskaźniku), zmiany ekonomiczne, szybko postępujące zmiany społeczne (zubożenie społeczeństwa, obniżenie poziomu nauczania, brak nadzoru nad dorastającą młodzieżą, migracje ze wsi do miast, zanikanie wielopokoleniowego modelu rodziny, wzrastający wskaźnik rodzin niepełnych), wzrost liczby imigrantów (tu chodzi przede wszystkim o bogate kraje Unii Europejskiej), który pociąga za sobą rozwój szarej strefy w gospodarce.
Formy mobbingu
Działania mobbingowe mogą przybierać różne formy i obejmować procesy komunikacji, relacje społeczne, reputację pracownika, wpływać na warunki pracy, zdrowie a w skrajnych przypadkach doprowadzać ofiarę nawet do podejmowania prób samobójczych.
Heinz Leymann wyróżnił 45 działań mobbingowych i podzielił je na 5 grup, odpowiadających kolejnym stopniom przemocy psychicznej.
W pierwszej grupie znalazły się działania zakłócające proces komunikacji. Na tym etapie mobber, uniemożliwia ofierze wyrażanie własnego zdania, przerywa jej wypowiedzi, nie dopuszcza do głosu, zakrzykuje, krytykuje jej pracę i życie osobiste, posuwa się do gróźb werbalnych, stosuje groźby pisemne, wykorzystuje do tego celu telefon i pocztę elektroniczną. Osoba prześladowana nie czuje się bezpiecznie ani w pracy, ani w domu.
Do drugiej grupy działań należą ataki na relacje społeczne. Na tym etapie mobber ignoruje ofiarę, uniemożliwia jej komunikowanie się z innymi pracownikami. Prowadzi działania zmierzające do wyeliminowania osoby prześladowanej z zespołu.
Trzecia grupa obejmuje działania mające na celu osłabić reputację pracownika. Jest to stopień mobbingu, na którym prześladowca rozpuszcza w miejscu pracy plotki, wyśmiewa płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania polityczne, religijne, orientację seksualną ofiary. Niekiedy mobber kwestionuje kompetencje pracownika lub wyznacza do wykonania prace obniżające jego samoocenę. Dobre imię osoby nękanej psychicznie niszczą wszelkiego rodzaju propozycje o podtekście seksualnym, wypowiedzi sugerujące jego chorobę psychiczną i obelgi.
W grupie czwartej przeważają działania podważające pozycję zawodową pracownika. Osoba prześladowana jest kierowana do wykonywania prac bezużytecznych lub poniżej swoich kwalifikacji. Czasami mobber nie zleca jej żadnych zadań, dając do zrozumienia, że jest w firmie niepotrzebna. Częstą formą znęcania psychicznego jest zmuszanie do wyczerpującej pracy bez odpowiedniego wynagrodzenia. Wymienione działania zmierzają do pogorszenia sytuacji życiowej i zawodowej pracownika.
Grupa piąta to najbardziej drastyczne formy mobbingu wiążą się z bezpośrednimi atakami na bezpieczeństwo i zdrowie pracownika. Prześladowca kieruje ofiarę do prac zagrażających jej zdrowiu, grozi użyciem siły fizycznej, stosuje przemoc, a nawet dopuszcza się popełniania przestępstw na tle seksualnym. Nadużycia fizyczne i molestowanie seksualne, w powiązaniu z innymi formami dręczenia, mogą w skrajnych przypadkach doprowadzić do targnięcia się przez mobbowanego na własne życie.
Sposoby zapobiegania mobbingowi.
Zgodnie z uregulowaniem wprowadzonym w Kodeksie Pracy, zapobieganie mobbingowi należy do podstawowych obowiązków pracodawcy niezależnie od tego czy jest on osobiście zaangażowany w stosowanie mobbingu i czy zdaje sobie sprawę, że mobbing jest stosowany w stosunku do pracowników u niego zatrudnionych.
Zgodnie z art. 94 § 1 k.p. pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi poprzez tworzenie przyjaznych warunków pracy, wprowadzenie wewnątrzzakładowego aktu regulującego katalog zachowań nieakceptowanych w zakładzie pracy, przeprowadzanie anonimowych ankiet wśród pracowników.
Oprócz tego na podstawie art. 94 § 3 i 4 k.p., pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia oraz jeżeli pracownik wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania.
Pracodawca powinien wprowadzać szczególne uregulowania w zakładzie pracy chroniące pracowników przed mobbingiem. Skutecznym sposobem przeciwdziałania temu zjawisku może być wprowadzenie postanowień antymobbingowych w:
Układach zbiorowych.
Regulaminach.
Umowach o pracę.
Oddzielnym dokumencie wewnątrz firmy.
W ramach wewnętrznej polityki antymobbingowej należy podać załodze podstawowe definicje pojęć takich jak: mobbing, pracownik, pracodawca. Można również powołać komisję, która rozpatrywałaby skargi i byłaby organem bezstronnym, składającym się zarówno z przedstawiciela pracodawcy, jak również pracowników i osoby trzeciej.
Organizacje, w których nie pojawia się mobbing to takie, gdzie m.in. występuje jasny
i wyraźnie określony podział kompetencji i zadań, występują precyzyjnie określone systemy ocen pracowników, systemy i zasady wynagradzania są jasne i sprawiedliwe, system awansowania jest jasno określony, ma miejsce swobodny przepływ informacji, pracownicy znają sposoby i zasady podejmowania decyzji, są traktowani podmiotowo, a ich opinie i pomysły są brane pod uwagę przez kierownictwo, kierownictwo szanuje godność osoby ludzkiej, osoby zajmujące stanowiska kierownicze cechuje duża kultura osobista, stosuje się odpowiednie procedury rekrutacji i selekcji personelu, inwestuje się w pracowników, zachęca do zdobywania wiedzy i podnoszenia kwalifikacji, osoby zajmujące się polityką personalną posiadają wysoką wiedzę w tym zakresie, a kierownictwo posiada dużą wiedzę z zakresu zarządzania konfliktem i zmianą w organizacji.
Mobbing zawsze spowodowany jest złą organizacją pracy, czynnikiem jej dezorganizacji
i błędami w zarządzaniu; pracodawca ponosi tego koszty: zła atmosfera i brak współpracy odbijają się na efektywności i jakości pracy, a w konsekwencji na rynkowej pozycji firmy.
W Gdańsku w czerwcu 2001 roku, z inicjatywy pani Barbary Grabowskiej, został powołany do działania pierwszy w Polsce KLUB ANTYMOBBINGOWY, w ramach Korporacji Organizacji Samopomocowych prowadzonej przez pana Eugeniusza Lewandowskiego. W chwili obecnej stowarzyszenie posiada swoje oddziały w Poznaniu, Bydgoszczy, i Lidzbarku Warmińskim, oraz punkty konsultacyjne we Władysławowie, Mikołowie i Kartuzach, Nowym Sączu. Tworzą się coraz to nowe oddziały, w miarę jak rośnie zainteresowanie tym tematem.
Dekalog ofiar mobbingu
Trzeba być cierpliwym.
Nie poddawać się depresji i zniecierpliwieniu (konflikt nie powstał z mojej winy!!!). Mobber wybrał mnie bo jestem lepszy.
Nie wolno myśleć o braniu bezpłatnych zwolnień (po powrocie do pracy będzie gorzej!).
Nie jesteś sam (13mln osób na świecie jest mobbingowana).
Przygotuj się do stawienia oporu (szukaj pomocy u lekarza, kadrowego).
Zbieraj dokumentację (wszystkie wydarzenia, kiedy i kto mobbingował, czy ktoś był świadkiem).
Szukać sojuszników w pracy (najlepiej jeden z współpracowników mobbera). Nie wolno izolować się od grupy i nie zamęczać bliskich.
Składać doniesienia o podejmowanych działaniach mobbera. Listy obiektywne przesyłać do dyrekcji, związków zawodowych ewentualnie prasy, mediów.
Zapisać się do stowarzyszeń mobbingowych.
Stosować środki prawne.
1