Zamordowana za ŁUPASZKĘ, Płużański Tadeusz

0x08 graphic
Jeśli dziś pseudonim "Inka" komukolwiek się kojarzy, to z Haliną G., która miała wystawić gangsterom ministra sportu Jacka Dębskiego i została potem skazana przez sąd III RP. Tymczasem była wcześniej inna "Inka", też skazana, ale przez komunistów i za wolną Polskę. Danuta Siedzikówna z przestępcami nie miała nic wspólnego, choć tak traktowała V Wileńską Brygadę Armii Krajowej "ludowa" władza. Zamordowano ją 28 sierpnia 1946 r. o godz. 6.15 w gdańskim więzieniu przy ul. Kurkowej, niecałe 40 dni po aresztowaniu (to, że nie będzie siedziała dłużej, obiecał jej ubek, por. Stawicki). Wojciech Tomczyk (autor scenariusza) i Natalia Koryncka-Gruz (reżyser) przywracają o niej pamięć. Ich sztuką: "Inka 1946 - ja jedna zginę" na deski Teatru Telewizji - po kontrowersyjnej sztuce Ryszarda Bugajskiego "Śmierć rotmistrza Pileckiego" (pisaliśmy o tym na łamach ASME) - powróciła po pół roku Scena Faktu. Powróciła w świetnym stylu.

Prócz udziału w "bandzie Łupaszki", czyli niepodległościowym oddziale mjr. Zygmunta Szendzielarza (regularna jednostka Wojska Polskiego, podlegająca konstytucyjnym władzom RP), i nielegalnego posiadania broni, komuniści oskarżyli ją - niepełnoletnią sanitariuszkę (rozstrzelano ją sześć dni przed 18. urodzinami) - o wydanie rozkazu zastrzelenia dwóch wziętych do niewoli funkcjonariuszy UB. Tego "przestępstwa" nie udowodnił jej nawet podległy bezpiece "sąd" i nie potwierdziło dwóch z pięciu zeznających "dobrowolnie" w sprawie milicjantów, którym żołnierze "Łupaszki" darowali życie. Jeden z nich - Mieczysław Mazur - zeznał, że opatrzyła go, gdy został ranny w walce z żołnierzami V Wileńskiej Brygady AK. Ale dla stalinowskich siepaczy nie miało to żadnego znaczenia.
Przez długie lata PRL-u Danuta Siedzikówna "Inka" była bandytką - podobnie, jak jej dowódcy - szczególnie Zygmunt Szendzielarz. W wydanej w 1969 r. książce-paszkwilu Jana Bobczenki (były szef UBP w Kościerzynie, potem w SB) i gdańskiego dziennikarza Rajmunda Bolduana "Front bez okopów" "Inka" uczestniczy w egzekucji funkcjonariuszy UB w Starej Kiszewie. Jest "krępa", ma "sadystyczny uśmiech", a w jej ręce błyszczy "czarna, oksydowana stal rewolweru".
Jeden z "łupaszkowców", ppor. Olgierd Christa "Leszek", zapamiętał dzień wyjazdu "Inki" do Gdańska, który stał się początkiem jej dramatu: "Stała przede mną smukła, uśmiechnięta, ładna dziewczyna, w pożyczonej gdzieś na wsi letniej sukience".

Prawda jest tylko jedna

Nawet dziś pamięć o "żołnierzach wyklętych" jest - jeśli nie szargana - to przynajmniej ośmieszana. W "Polityce" można było m.in. przeczytać o spektaklu Teatru Telewizji: "Choć zrobiony w dobrej sprawie - zamiast pokazywać kawałek historii, jest raczej portretem świętej i męczenniczki walki o wolną Polskę". "Gazeta Wyborcza" z kolei zauważyła, że historia "Inki" "wydaje się idealna do przedstawienia dziejów powojennej Polski w czarno-białych barwach". To stwierdzenie - odrzucając złośliwość autora - jest właśnie kwintesencją sztuki. U Wojciecha Tomczyka (jest również autorem scenariusza rozliczeniowej "Norymbergi") nie ma niedomówień i ulubionych przez "Wyborczą" światłocieni - dobro jest dobrem, a zło złem (tego m.in. zabrakło w produkcji Ryszarda Bugajskiego; dlatego "Pileckim" tak się zachwycano, a "Inką" już nie). Prawda jest tylko po jednej stronie. Jej depozytariuszami są ludzie walczący o niepodległość Polski. Po drugiej stronie - kłamstwa i terroru - są nowi okupanci Polski - Sowieci i ich polscy kolaboranci, nie tylko funkcjonariusze systemu - ubecy, milicjanci, sędziowie i prokuratorzy, ale także ludzie, którzy dali się kupić lub (i) złamać. W historii "Inki" jest nią była łączniczka Szendzielarza - Regina Żylińska-Mordas, ps. Regina, która po aresztowaniu przez UB wydawała na pewną śmierć swoich organizacyjnych kolegów.
Autorom sztuki udało się rzetelnie i drobiazgowo odtworzyć losy sanitariuszki "Łupaszki", łącząc je ze współczesnymi czasami - dzieje "Inki" (bardzo dobra rola Karoliny Kominek-Skuratowicz, studentki krakowskiej PWST) opowiada historyk i dziennikarka, którzy podejmują szereg fundamentalnych kwestii - czy dzisiejsza młodzież zna historię, czy wie, co to patriotyzm, czy w razie zagrożenia walczyłaby o Polskę, jak zachowałaby się w sytuacji ekstremalnej, jakich dokonałaby wyborów? Dzięki takiemu sposobowi narracji lepiej poznajemy także cały historyczny kontekst wydarzeń (tego też nie było u Bugajskiego).

"Zachowałam się jak trzeba"

Postać Danuty Siedzikówny nie tylko "ma być" - jak tego chcą niektórzy recenzenci - przykładem dla następnych pokoleń Polaków. Powinna się nią stać, jeśli wreszcie chcemy żyć w normalnym kraju. Jest bowiem symbolem walki o wolność kraju i jednostki, walki o ideały i wartości, które stoją u podstawy nie tylko polskiej duszy, ale po prostu człowieczeństwa. W grypsie do sióstr Mikołajewskich z Gdańska, krótko przed śmiercią, "Inka" napisała: "Powiedzcie mojej babci, że zachowałam się jak trzeba". W tym zdaniu tkwi właśnie jasny podział na dobro i zło. Dobro - powtórzmy - po którego stronie do końca stoi "Inka", i zło - komunizm i jego ludzie.
To właśnie adresatka tych słów - babcia "Inki" wychowywała ją po śmierci jej ojca Wacława (leśniczy, żołnierz armii Andersa, zmarł w 1942 r., wycieńczony trudami sowieckiego łagru, gdzie trafił po pierwszej wielkiej deportacji Polaków 10 lutego 1940 r., pochowany na cmentarzu polskim w Teheranie) i matki Eugenii z Tymińskich (po ciężkim śledztwie, za współpracę z podziemiem, zamordowana przez gestapo we wrześniu 1943 r. w lesie pod Białymstokiem, pochowana w nieznanym miejscu). W sztuce cytowana jest prośba o łaskę do Bieruta, którą napisał adwokat "Inki" (ona odmówiła, gdyż jej koledzy z oddziału zostali nazwani "bandytami"), podkreślając, że jego klientka została sierotą "po różnych wojennych historiach jej rodziców".

Nie jesteśmy żadną bandą

Historia "Inki" jest wyjątkowa - choć dla tamtego pokolenia, wychowanego w niepodległej Polsce - właściwie typowa. Danuta Siedzikówna urodziła się 3 września 1928 r. we wsi Głuszczewina pod Narewką, pow. Bielsk Podlaski (na skraju Puszczy Białowieskiej). Po wywiezieniu ojca na Syberię, leśniczówkę Siedzików zajęło NKWD, i rodzina (babcia, matka i trzy córki) wynajęły pokój w Narewce. "Inka" pracowała jako kancelistka w tamtejszym nadleśnictwie. Trzy miesiące po śmierci matki wstąpiła - mimo swoich 15 lat - tak jak jej starsza o rok siostra Wiesia - do Armii Krajowej. W ubeckim więzieniu - torturowana i poniżana - cały czas pamiętała słowa przysięgi, którą złożyła w grudniu 1943 r. Zgłaszając się na ochotnika do polskiego podziemnego wojska, przyjęła pseudonim "Inka", na pamiątkę szkolnej przyjaźni i została żołnierzem ośrodka Hajnówka - Białowieża.
Walczyła zatem z dwoma okupantami - najpierw niemieckim, później sowieckim (to też było charakterystyczne dla pokolenia II RP; w sztuce Tomczyka genialnie zestawiono zbrodniarza Bieruta ze zbrodniarzem Hitlerem). Nie tylko dla "Inki" sowiecki terror w polskim wydaniu okazał się nieporównanie gorszy. Wstępem do późniejszej tragedii były wydarzenia z czerwca 1945 r., kiedy - wraz z innymi pracownikami nadleśnictwa Narewka - za współpracę z antykomunistycznym podziemiem została aresztowana przez grupę NKWD-UB, z polecenia zastępcy szefa WUBP w Białymstoku Eljasza Kotona (później szef szczecińskiej bezpieki, wyjątkowo krwawy ubol, sam znęcał się nad zatrzymanymi). W czasie transportu do siedziby białostockiego UB zostali odbici przez patrol żołnierzy V Wileńskiej Brygady majora "Łupaszki".
Mimo rozkazu o demobilizacji Zygmunt Szendzielarz pozostał w konspiracji. Swój wybór tłumaczył w ulotce z marca 1946 r.: "...Nie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej Ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich (...) My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Naród, a ludzi takich mamy, którzy i słowa głośno nie mogą powiedzieć, bo UB wraz z kliką oficerów sowieckich czuwa. Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich, mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości".

Koncert pieśni patriotycznych

Po uwolnieniu "Inka" wstąpiła do oddziałów "Łupaszki". Przez krótki czas jej przełożonym był zastępca mjr. Szendzielarza, por. Lech Beynar "Nowina" (późniejszy publicysta i historyk Paweł Jasienica; w marcu 1968 r. Gomułka oskarżył go o liczne morderstwa na zlecenie "Łupaszki").
We wrześniu 1945 r. major "Łupaszko" rozformował szwadrony na okres zimowy. "Inka" - ścigana cały czas przez UB - otrzymała fałszywe papiery na nazwisko Danuta Obuchowicz, wyjechała do Olsztyna i podjęła pracę w nadleśnictwie Miłomłyn koło Ostródy. Kiedy na początku 1946 r. brygada wznowiła działalność na Pomorzu (podporządkowana Eksterytorialnemu Okręgowi Wileńskiemu AK), Siedzikówna nie miała wątpliwości, gdzie jest jej miejsce. Znów była sanitariuszką i łączniczką, służąc w szwadronie "Żelaznego" - ppor. Zdzisława Badochy, dowódcy jednego ze szwadronów "Łupaszki". Do lipca 1946 r. uczestniczyła w akcjach przeciwko NKWD, UB i ich konfidentom, zadziwiając ofiarnością i poświęceniem (powtórzmy - opatrywała nie tylko żołnierzy niepodległościowego podziemia, ale także rannych ubeków i milicjantów). Cytowany już zastępca "Żelaznego", ppor. Olgierd Christa "Leszek" wspominał: "Była bardzo skromna i bardzo obowiązkowa. Nie pamiętam, żeby się kiedykolwiek skarżyła, choć nie brakowało długich, forsownych marszów".
Dramat "Inki" rozpoczął się 13 lipca 1946 r., kiedy "Leszek" wysłał ją do Gdańska po medykamenty dla szwadronu i aby nawiązała kontakt z "Żelaznym" - nie wiedziano jeszcze, że miesiąc wcześniej został zabity podczas ubeckiej obławy. Nie wiedziano również, że jedna z łączniczek - wspomniana już "Regina" - wydała szereg punktów kontaktowych V Brygady Wileńskiej. Jednym z nich był lokal przy ul. Wróblewskiego 7 we Wrzeszczu, do którego "Inka" przybyła 19 lipca. Było to mieszkanie sióstr Mikołajewskich z Wilna. Obie siostry, Helena i Jagoda, niewiele starsze od Siedzikówny, działały w konspiracji, więc dziewczęta urządziły sobie koncert pieśni patriotycznych, który trwał do późnej nocy. Nie przypuszczały, że mieszkanie jest "spalone" i pod oknami czają się ubecy. "Inkę" aresztowali nad ranem 20 lipca i przewieźli do więzienia przy ul. Kurkowej w Gdańsku.

Palec na ustach

Śledztwo przeciwko Danucie Siedzikównie prowadzili funkcjonariusze gdańskiego WUBP. Strażniczka o imieniu Sabina, znana z ludzkiego traktowania więźniarek, opowiadała im, że "Inka" była bita i poniżana. Że rozbierano ją do naga, że do jej celi wpuszczano żony ubeków, którzy zginęli w akcjach przeciwko oddziałom "Łupaszki". Aresztowana wkrótce po Siedzikównie, jedna z sióstr Mikołajewskich - Helena, zobaczyła ją tydzień po aresztowaniu. "Inka" wyglądając przez zakratowane okno, położyła palec na ustach - dała znak, że nic nie powiedziała. Pytana o cel przyjazdu do Gdańska, powtarzała, że była umówiona na wizytę u dentysty. Ubecy nie zmusili jej nawet, aby wskazała miejsce swojego spotkania ze szwadronem - wiedzieli tylko (od "Reginy"), że ma to nastąpić na jednej ze stacji kolejowych w Borach Tucholskich. Dlatego obstawili kilka z nich, a na właściwej - Lipowa - zostali rozbici przez żołnierzy "Łupaszki".
Drugiego sierpnia 1946 r. Józef Bik, naczelnik Wydziału Śledczego gdańskiego WUBP, wystosował pismo do prokuratury wojskowej: "Przesyłam akta sprawy przeciwko Siedzikównie Danucie, ps. Inka, w celu przekazania do Wojskowego Sądu Rejonowego w trybie postępowania doraźnego. Proszę o uzgodnienie terminu rozprawy na dzień 3.08.1946".
Proces, mimo, iż trwał trzy godziny, był jedynie formalnością. Wyrok wydali wcześniej ubecy. Sędziowie i prokurator mieli pełną świadomość bezprawności swoich działań: niepełnoletnią dziewczynę skazali bez dowodów.
Skazana na śmierć "Inka" czekała na wykonanie wyroku, zamknięta w izolatce. Wysłaną przez obrońcę prośbę o łaskę do Bieruta skład sędziowski zaopiniował negatywnie. Nie miała ona i tak żadnego znaczenia - wyrok na Siedzikównie wykonano, nim do Gdańska dotarła odmowna odpowiedź Bieruta.

"Niech żyje Polska"
"Niech żyje "Łupaszko!"

Danuta Siedzikówna - sanitariuszka "Inka" została rozstrzelana rankiem 28 sierpnia 1946 r., wraz ze skazanym na śmierć dowódcą pododdziału V Brygady Wileńskiej - por. Feliksem Selmanowiczem "Zagończykiem" w więzieniu przy ul. Kurkowej. Przed egzekucją "Inkę" wyspowiadał ks. Marian Prusak, ściągnięty przez UB-eków z kościoła garnizonowego w Rumi, gdzie był wikarym (uczestnik Powstania Warszawskiego, w 1949 r. skazany na sześć lat więzienia, odsiedział trzy i pół roku): "Była bardzo spokojna. Wyspowiadała się i prosiła, by pójść do mieszkania we Wrzeszczu i powiedzieć, że ją rozstrzelano. Do siostry, która była w domu dziecka w Sopocie, wysłała już pocztówkę z informacją, że dostała wyrok śmierci. [...] W końcu zaprowadzono mnie do sali egzekucyjnej. [...] Tam była cała gromada UB, jacyś żołnierze, lekarz, prokurator. Chyba z trzydzieści osób. Było ciemno. Oszołomiła mnie ta sytuacja. W końcu wprowadzili skazańców. Prawdopodobnie mieli skute albo związane ręce. Ubecy zachowywali się grubiańsko. Nie chciałbym przytaczać tu wyzwisk, które sypały się na dziewczynę i tego pana [o tym, że był to "Zagończyk", ks. Prusak dowiedział się dopiero po latach - red.]. Ustawiono ich pod słupkami przy ścianie. Przed rozstrzelaniem dałem im krzyż do pocałowania. Chciano im zawiązać oczy, nie pozwolili. Prokurator siedział za małym stolikiem okrytym czerwonym suknem. Odczytał wyrok i powiedział, że nie było ułaskawienia. Potem padła komenda "po zdrajcach narodu polskiego ognia". W tym momencie oni krzyknęli: "Niech żyje Polska", tak jakby się umówili. Padła salwa i oboje osunęli się na ziemię. Żołnierze strzelali z trzech, może czterech metrów".
Z najnowszych ustaleń wynika, że "Zagończyk" zginął od razu, natomiast "Inka" jeszcze żyła. Kiedy zbliżył się do niej dowódca plutonu egzekucyjnego (ppor. Sawicki) zdążyła jeszcze krzyknąć: "Niech żyje »Łupaszko!«. Oprawca dobił ją strzałem w głowę. Ksiądz Prusak spełnił ostatnie życzenie "Inki" - przekazał wiadomość pod wskazany adres. Za to został potem skazany.

Gdzie jest major?

Śmierć "Inki" i "Zagończyka" była zemstą ubeków za działalność Zygmunta Szendzielarza, który przeprowadził szereg udanych akcji odwetowych na przedstawicieli nowej władzy (jego żołnierze zlikwidowali m.in. sowieckiego doradcę PUBP w Kościerzynie) i cieszył się autorytetem ludności, a nie można było go ująć. W śledztwie ubecy pytali Siedzikównę głównie o niego: gdzie jest major, gdzie jest "Łupaszko"?
W wolnej Polsce udało się odnaleźć tylko jednego mordercę "Inki" - dziś emerytowanego płk., wówczas chorążego Wacława Krzyżanowskiego oskarżającego dziewczynę przed "sądem". Mimo, iż Instytut Pamięci Narodowej zarzucił mu - jako pierwszemu stalinowskiemu prokuratorowi - podżeganie do mordu sądowego (tak prawo III RP zakwalifikowało proces Siedzikówny), został uniewinniony przez Okręgowy Sąd Wojskowy w Poznaniu, który stwierdził, że... nie można jednoznacznie ustalić jego roli w procesie "Inki".
Pozostali oprawcy "wyparowali". Tak stało się np. okrutnym i cynicznym śledczym "Inki" - por. Andrzejem Stawickim (dobra rola Michała Kowalskiego), który najpierw aresztował Siedzikównę, a potem przygotował akt oskarżenia (w gdańskim UB prowadził też inne śledztwa, zakończone wyrokami śmierci; więźniowie oceniali go na 25-26 lat). Z ubeckich dokumentów wynika jednak, że człowieka o takim imieniu i nazwisku w ogóle nie było w Gdańsku.
Po 50 latach cudem odnalazł się natomiast wspomniany już Józef Bik, przełożony gdańskich ubeków, który potem pracował w centrali MBP w Warszawie. Po zmianie nazwiska na Bukar wyjechał do Szwecji, gdzie ściga go teraz IPN (pisaliśmy o tym na łamach ASME).
Do dziś nie wiadomo, gdzie Danuta Siedzikówna została pochowana. Istnieją przesłanki, że tuż obok więzienia przy ul. Kurkowej - tam grzebano też innych straconych. Dziś w tym miejscu znajduje się symboliczny grób niezłomnej sanitariuszki. Kilka lat temu imieniem "Inki" nazwano jeden z parków w centrum Sopotu. Pamiątkowy obelisk stanął także w jej rodzinnej Narewce.

Uczcić pamięć bohaterów

Słowa Danuty Siedzikówny (wypowiedziane do Krystyny Gaul, innej sanitariuszki od "Łupaszki", która też siedziała więzieniu w Gdańsku): "Popatrz, ilu ludzi mogło zginąć. Lepiej, że ja jedna zginę", niestety nie sprawdziły się. W czerwcu 1948 r. UB rozpracował i ostatecznie rozbił Wileński Okręg AK. Majora Zygmunta Szendzielarza komuniści skazali na osiemnastokrotną karę śmierci. W śledztwie zachował godną postawę. O łaskę nie poprosił. Wieczorem 8 lutego 1951 r. został stracony w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Miejsce jego pochówku też jest nieznane.
W 1991 r. Sąd Wojewódzki w Gdańsku uznał, iż działalność "Inki" i jej współtowarzyszy z V Wileńskiej Brygady AK zmierzała do odzyskania niepodległego bytu Państwa Polskiego. W ub.r., mimo ostrego sprzeciwu postkomunistycznej lewicy, Sejm RP przyjął specjalną uchwałę, w której uczcił 55. rocznicę śmierci mjr. "Łupaszki". W uchwale wymieniono także innych bohaterów II konspiracji niepodległościowej, poległych w walce z komunistami, zamęczonych w ubeckich kazamatach lub skazanych na śmierć. Jedną z ofiar komunistów była m.in. inna bohaterska kobieta - Emilia Malessa, AK-owski pseudonim "Marcysia". Jej tragicznej historii poświęcona będzie kolejna sztuka Sceny Faktu, której emisję Teatr Telewizji zaplanował na marzec.

Tadeusz M. Płużański