Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku,
red. Ewa Ihnatowicz, Warszawa 2000.
WSTĘP
plon sesji naukowej, 25-26 II 1999 w Instytucie Literatury Polskiej UW.
Grzegorz Paweł Bąbiak, Ikonosfera mieszczańska Gabrieli Zapolskiej.
ikonosfera - Mieczysław Porębski: obrazowe stereotypy, konwencje i symbole wypełniające przestrzeń wielkomiejskiej ulicy czy przecinającej krajobraz nowoczesnej arterii komunikacyjnej. Bąbiak: ten termin z historii sztuki do innych nauk humanistycznych. Ikonosfera u Zapolskiej: miasto: śródmieście, ludność dobrze sytuowana, miejskie salony: galerie, parki; kamienica: nowy typ kamienicy ok. 1860 - wzrost liczby ludności i proces zabudowy miast, przestrzeń zróżnicowana - liczba pokoi, lokalizacja, domy: brak wyróżniania się elementami zdobniczymi lub mieszkańcy ich nie dostrzegali, brak kamienic secesyjnych - zbyt nowoczesne. Zamknięte światy kamienic, rządzące się własnymi prawami, własnymi hierarchiami i tętniącymi własnym życiem czarne przestrzenie bram; salon: pretensjonalna, banalna, ciasna, wręcz klaustrofobiczna, objawy patologii, antagonizmy, antyestetyczność - brak stylu, indywidualności, sprzęty urzędowo ustawiane, lokacja kapitału. Teatralna rola sprzętów i kwiatów, brak miejsca dla zwierząt. Obrazy kultu religijnego - też „obowiązkowe”. Przestrzeń mówiąca, swoisty język prezentowanej grupy. Ikonosfera nieżyczliwa człowiekowi.
Barbara Bobrowska, „Piórem rysopisa” - fizjologie warszawskie połowy wieku.
Warszawa i warszawianie. Szkice towarzyskie i obyczajowe Antoniego Wieniarskiego. „Fizjologie” wynalazkiem francuskim. Wieniarski: rodzina szlachecka, 25 lat do Warszawy mieszczanin, felietonista. 1857 Warszawa… (dwutomowy zbiór obrazków + Przemówka), chciał być fotografem, „rysopisem” i sędzią moralności mieszczańskiej; „patroni”: Lesage (Diabeł kulawy), Hogarth i Balzak. Skojarzenia z malarstwem Flamandów. Kompozycja staranna - każdy tom rozpoczyna Rysopis Warszawy (panorama społeczności warszawskiej w karnawale i w poście) - jak technika filmowa. Dominuje nastawienie satyryczne, moralizatorskie uwagi. Szczególna wartość szczegółowości i rzetelności faktograficznej, nawet dane liczbowe. Próby typologii: płeć i wiek oraz dochód. Młodzież męska: złota (więcej długów niż majątku), srebrna (urzędnicy, prawnicy) i miedziana *kanceliści, aplikanci i ubożsi subiekci). Informacje dotyczące obowiązujących w różnych sytuacjach strojów i jadłospisów. Specyficzna, ciepła, aprobatywna tonacja Kawa u Pischla (najstarsza warszawska kawiarnia, staromodna). Subtelnie opozycja miejskości i prowincjonalności (Żona, która oknem wyskoczyła).
Tadeusz Budrewicz, Między Kleparzem a Skałką. Codzienność i święto w Krakowie.
na co dzień wśród znaków przeszłości chlubnej światopogląd, odmienność. Mieszanie sfery sacrum i profanum. Związek z tradycją publiczna obecność Kościoła. Planty jako „zielone płuca”. Skałka. Góra św. Bronisławy (Kopiec Kościuszki). Krytyka duchowieństwa, ale nigdy kpina. Relikty form kultury szlachecko-magnackiej, tytułomania mieszczan.
Stanisław Burkot, Miasto w powieści przedpozytywistycznej.
Oswajanie miasta (tytuł szkicu Józefa Bachórza): kultura szlachecka, wieś, poczucie straty, klęski. Zacofani cywilizacyjnie i pod względem świadomości. Nowe rysy do panoramy miasta Cyganeria Warszawska (miasto inteligenckie). Najlepszy artystycznie opis miasta (Warszawy) - J. I. Kraszewski Latarnia Czarnoksięska (II seria, 1844).
miasto w l. 40. i 50. - fakt kulturalny, niekształtna bryła.
historia: przeszłość to nie tylko władcy, dwory magnackie i szlachta.
w powieściach Kraszewskiego wchodzenie do miasta z punktu widzenia zamiaru czy planu życiowego głównego bohatera. Miasto nie tyle opisane, ile doświadczone, przeżyte. Warszawa, Lwów, Wilno, brak Poznania, prowincji.
Stanisław Fita, Plotka w twórczości Bolesława Prusa.
u Prusa często obserwacja życia sąsiadów przez okna, czasem rezultaty korzystne. Plotka w Lalce (zniesławienie Stawskiej, Maruszewicz), w Emancypantkach (Iksinów i Warszawa, Zgierski), w Opowiadaniu lekarza 1902, Omyłce 1884. Pesymistyczna diagnoza, formułowana przez Prusa, stanu współczesnego społeczeństwa.
Dorota Kielak, Mieszczańska powieść historyczna - Ludwik Stasiak.
1904 Ludwik Stasiak Skarbiec króla Kazimierza w przepaściach boheńskiej zupy (???), 1905 obrona sztandaru, w podtytułach: Mieszczańska powieść historyczna. Współcześni: kontynuacja wzorca walterskotowsko-sienkiewiczowskiego. Barbara Łopatkówna - autorka jedynej monografii twórczości Stasiaka. Elementy romansu sentymentalnego, powieści psychologicznej, romansu awanturniczego, powieści romantycznej. Brak ciągu przyczynowo-skutkowego. Mieszczańskość: kategoria etyczna, wartość pozytywna, zbiór cnót obywatelskich i patriotycznych, zwłaszcza organizacje cechowe. Konfrontacja ze szlachtą (-). Mieszczanie-rycerze, wśród nich - kobieta, Anusia Rabrocka. Bohaterowie wyrazicielami młodopolskiej idei sztuki.
Grzegorz Leszczyński, Maski dziecka salonu.
faza, w której kształtuje się światopogląd…
Zapolska Sezonowa miłość i Córka Tuśki. (1) Tuśka próbuje „zamienić” Pitę w posąg, córka ma być jej ozdobą. Pita - kreowana na idealną córkę (ozdoba matki), potem na kochankę (Porzycki, kochanek Tuśki), maska rewolucjonistki.
Korczak Dziecko salonu - zrzucenie maski, dzieciństwo mroczne i bolesne.
życie - za sprawą cierpienia i sztuki.
Jakub A. Malik, Ateny i Abdera. Mieszczańskość i filisterstwo w młodopolskiej twórczości Adolfa Nowaczyńskiego. Parerga i komentarze do lektury „Nowych Aten”.
„anty-”: mieszczaństwo, filisterstwo, galicyjkość, krakowskość, semityzm, romantyzm, modernizm i inne stereotypy.
Nowaczyński - mieszczanin. Z postawy wobec Krakowa: wroga i pojednawcza (późniejsza działalność). Debiut: żarliwy krytyk mieszczańskości. Nie każdy mieszczanin - filistrem. Pozytywizm: 2 manifesty: Aleksander Świętochowski i jego działalność oraz Goethe a życie praktyczne.
Nowe Ateny 1913 - koniec młodopolskiego okresu twórczości Nowaczyńskiego, ostateczne określenie stosunku do mieszczańskości i filisterstwa, Kraków jako ostoja kultury mieszczańskiej. Kraków = Ateny (miasto cywilizowane) + Abdera (miasta głupców). Warunkiem akceptacji dla mieszczaństwa jest jego udział w nowoczesności, cywilizacji.
Anna Martuszewska, Bolesław Prus w obronie „filistra”. O Prusowskiej koncepcji sztuki na przełomie wieku XIX i XX.
według młodopolszczan - Prus zagorzałym przeciwnikiem ich sztuki. Według badaczy: stanowisko umiarkowany. Prusowska koncepcja sztuki (związana z użytecznością społeczną). Atak na hasło: „Sztuka dla sztuki”. Autor: artysta + badacz i odkrywca.
Walka ze sztuką Miriama: atak na Prusa i Tołstoja (społeczno-moralna użyteczność i zrozumiałość sztuki).
„filister” - termin niejednoznaczny, niechęć do niemieckiej kultury studenckiej, popularność idei Marksa i Nietschego, związanych z mieszczaństwem. Inne określenia: tłum, mydlarze, masa, proletariat umysłowy, burżuazja, Połanieccy, troglodyci, płazy, osły…
Prus demokratą, stosunek do tzw. „niższych warstw”; uznanie dla ankiet, plebiscytów, konkursów, gatunek: powieść (mieszczaństwo i demokracja), „filister” =- pozbawiony ujemnej oceny, prawie obrona, ale niekoniecznie miłość. W 1909 filister - młodopolscy epigoni, grafomani, kicz (artyści).
Bogdan Maza, Cechy stylowe mieszczańskiej egzystencji i kultury w świetle postaw bowarystowskich z przełomu wieków.
Prezentacja problematyki: tradycja badawcza bowaryzmu od Julesa de Gaultiera (1858-1904).
Dokumentacja.
Polski Flaubert i Pecuchet: Wacław Berent - Flaubert (oryginalny, niemal katorżniczo wypracowany styl, staranna konstrukcja fabularna, wywyższenie dzieła nad biografią).
Morus litterarius: „nałóg patrzenia na wszystko przez pryzmat literatury i sztuki” (Hoesick w kontekście Flaubertowskim). Reymont o swoim życiu (mity).
Bowarystowski dandyzm: Baudelaire: Emma „dziwaczną androgyne”.
Genre pana Homais: uosobienie głupoty i pedantyzmu mieszczańskiego.
Zakończenie: w świetle postaw bowarystowskich cechy stylowe mieszczańskiej egzystencji i kultury ulegają egotycznej sublimacji lub karykaturalno-ironicznej deformacji.
Zofia Mocarska-Tycowa, Tematyka mieszczańska we wczesnych utworach Prusa i w rysunku Kostrzewskiego.
współpraca w pismach humorystycznych i znajomość osobista (Prus - początkujący, Kostrzewski - znany i lubiany), związani z Warszawą, tematyka mieszczańska, „fizjologie”, scenki rodzajowe, hmoreski; topografia Warszawy z utworów i obrazków, te same miejsca spotkań towarzyskich, publiczne, podobni reprezentanci mieszkańców Warszawy (tylko: u Prusa brak świata przestępczego), rodzinki mieszczańskie (u Prusa - despotyzm małżeński), ważny dialog (u Kostrzewskiego pod obrazkiem) - słownictwo, błędy, hiperpoprawność, technika „znaku szczególnego”; życzliwy stosunek do przedstawianego świata.
Maria Jolanta Olszewska, Przedmiot transakcji: córka. Od Fredry do Perzyńskiego.
Uwagi wstępne: komedia przez odkrywanie tragizmu; opozycja szlacheckości i mieszczańskości; rzeczywistość zastana.
W świecie Geldhabów i Respektów: wystawienie Pana Geldhaba 1821, komedia = satyra + dydaktyka. Geldhab: pozornie elegancik, uprzejmy, naprawdę tchórz, sknera, cynik; komizm. Fantazy Słowackiego: kupno „panny”, kupiectwo to nie bezwzględna czystość moralna. Późne sztuki Fredry - dwuznaczny śmiech, sarkazm, okrutna ironia.
Ten śmieszny Dzieńdzieszyński i straszny Strasz: Rozbitki 1881 Józefa Blizińskiego: lludzie zrujnowani moralnie i materialnie. Satyryczno-karykaturalne ujęcie rzeczywistości. Strasz: cynik, utracjusz, o mentalności drobnomieszczańskiej. Śmiech gestem społecznym, bronią w walce o byt, ale nie jest śmieszny ani spontaniczny.
Mecenas Przyciechowski, czyli zemsta Wokulskiego: Ruchome piaski 1913 Piotra Choynowskiego, pensjonat = więzienie. Dorobkiewicz dyktuje warunki „lepszym”. Brak szczęśliwego zakończenia.
Obłupski, czyli mieszczanin z przyprawioną „gębą”: Strach na wróble 1916 Perzyńskiego, szyderczy, ironiczny śmiech, parodia komedii klasycznej; jarmark ludzi głupich, zderzenie formy mieszczańskiej ze szlachecką.
Wnioski: prekursorstwo Fredry i Blizińskiego w przekształcaniu tradycyjnej komedii w dramat mieszczański. Mieszczańskość = przyziemność, szlacheckość = pustka i anachronizm. Szpetota świata = regułą.
Ewa Owczarz, Motyw „powrotu do gniazda” w powieściach Kraszewskiego i Sienkiewicza.
Ostatni z Siekierzynskich 1851 i Złote jabłko 1853 Kraszewskiego oraz Rodzina Połanieckich 1895 Siekiewicza. Ironiczno-satyryczny początek i ironiczno-tragiczny koniec. Ostatni… brak opisów wsi, redukcja opisów miasta; groteskowa opowieść o rodzinie, przybranie „maski” kupca. Złote…: wmówienie kupcowi szlachectwa. Rodzina…: ważna miejskość (Warszawy), dojrzewanie człowieka do powszednich obowiązków życia w realiach XIX-wiecznej Polsce, mit „świętej ziemi” - miejsca przodków. „Powrót do gniazda” = odwieczny ludzki powrót do domu, po długiej wyprawie, poruszanie się w zaklętym kręgu.
Ewa Paczoska, Między dylematami inteligenta a rozterkami mieszczucha.
kulturowe wzorce inteligenckie zamykają w rytmie powtarzalności, nie skłaniają do indywidualnych poszukiwań - łatwo przejmowane przez kulturę mieszczańską (stabilizacja norm i konwencji). Papierowi ludzie - odrzucenie wzorców inteligenckich (nawet mimo działalności artystycznej) w utworach młodopolskich. Lęk inteligenta przed rodzinną stabilizacją - strach przed zmieszczanieniem. Ważny wzorzec przeżywania - aktywny dla nowego człowieka, nowego inteligenta zadanie: budowanie wspólnoty.
Krzysztof Stępnik, Świętochowski: jego mieszczanie.
początek l. 80. publicysta pisarz nowelista, odpowiedni gatunek do artykulacji problematyki społecznej.
mieszczanie Świętochowskiego: byt pojęciowo-wyobrażeniowy, nie ułożony w system. Świat społeczny żywiołem (niewyczerpany potencjał energii), masą, mieszaniną, nieoświecony, zdominowany przez szlachtę, pełen nierówności i rozsadzających go sprzeczności, niedemokratyczny (z drugiej strony - demokratyczny - masowość), mieszczaństwo w Europie grupa najmocniejsza, w Polsce - licha. Terminy rzadko nacechowane semantycznie (tylko, jeśli zestawiane z „arystokracją” itp.). Mieszczanin: obraz bezbarwny, nacisk na dydaktykę, onomastyka (Kiełbasiński, Serdelkowski…). Piętnowane: metamorfozy po wyjeździe za granicę. Negatywnie - „filister”. Krytyka mieszczańskości w teatrze. Niechęć do mieszczaństwa demokratyzującego kulturę. „Mieszczanin ziemianinem” - poczucie zakorzenienia się. „Kameleon”, zmiany, role, by utrzymać swą pozycję społeczną. Filister polityczny - atak. Trybun rewolucji.
Jadwiga Zacharska, Kariery dziewcząt z mieszczańskiego domu w literaturze drugiej połowy XIX i początku XX wieku.
droga kobiet do kariery: małżeństwo lub samodzielność.
„Kariera” przez małżeństwo: alianse i mezalianse, awans; zabezpieczenie materialne; walka (gra) o męża, o przewagę w małżeństwie. Brak etosu najważniejsze wartości materialne i przyjemności.
Kariery zawodowe kobiet: głównie aktorki, z początkiem XX wieku artystki innych profesji (rzeźbiarka, śpiewaczka). Mimo postępów emancypacji w sukcesie kobiety - nadal ważna uroda. Brak mieszczanek wśród nauczycielek ludowych, brak studentek z zamiłowaniem do wiedzy i z powołaniem. Stopniowo dostęp do szkół i stanowisk rezerwowanych wcześniej dla mężczyzn.
Niektóre skutki kobiecych karier: dążenie do niezależności lub dominacji w stosunkach erotycznych. Dążenie do kariery w literaturze jako sprzeczne z tradycyjnymi rolami kobiety, wyklucza miłość, macierzyństwo, prowadzi do patologii stosunków w rodzinie.
1
3