Agnieszka Fortenbach
PROBLEMY NARODOWOSCIOWE NA BAŁKANACH - ROZPAD JUGOSŁAWII
Człowiek jest istotą społeczną. Musi żyć w grupie, z którą może się utożsamiać i wobec której pozostaje lojalny. Jednocześnie wszelka `inność' - czy to są różnice językowe, kulturowe czy też odmienny kolor skóry może wzbudzać nieufność i niechęć.
Jednym, z najbardziej wstrząsających wydarzeń początku lat 90. był rozpad Jugosławii. Dezintegracji państwa towarzyszyła wojna domowa, a czasie której miały miejsce zbrodnie przeciwko ludzkości, czystki etniczne i masowa migracja ludności na skalę niespotykaną w Europie od czasów II wojny światowej.
Iluzja o zgodnym współistnieniu narodowości w obrębie państw komunistycznych rozwiała się, gdy pod koniec lat 80. nastąpił początek rozkładu tego systemu. Republiki radzieckie, takie jak Ukraina, Gruzja, Azerbejdżan i Armenia, zaczęły ostro domagać się autonomii, a zanim jeszcze Związek Radziecki rozpadł się pod koniec 1991 roku, ujawniły się etniczne animozje, na przykład konflikt między ludnością azerską a armeńska o enklawę Górski Karabach. Wraz z upadkiem komunizmu wzmogły się antagonizmy etniczne - w Bułgarii wrogość wobec mniejszości Tureckiej, a w Rumunii wobec węgierskiej, a także dyskryminacja Cyganów i Żydów. Jednakże zjawiska te nie miały tak wielkiego zasięgu w porównaniu z dezintegracją Jugosławii, a przede wszystkim z `etniczną czystką' i krwawą wojną domową, która miała miejsce pomiędzy Serbami, Chorwatami i muzułmanami.
Do roku 1991 Jugosławia była największym państwem bałkańskim. Różnorodność etniczna ludności tego państwa była wynikiem długich procesów historycznych. Mieszkańcy Jugosławii byli w większości potomkami Słowian południowych, którzy osiedlili się na tych terenach między V a VII wiekiem naszej ery. Z biegiem czasu różnice między poszczególnymi grupami Słowian zaczęły się pogłębiać. Słoweńcy i Chorwaci zamieszkujący północno - zachodnie obszary późniejszej Jugosławii przyjęli religię katolicką i zaczęli używać alfabetu łacińskiego, natomiast Serbowie, Czarnogórcy i Macedończycy, których siedziby znajdowały się na południu, przeszli na prawosławie i posługiwali się cyrylicą - alfabetem opartym na greckiej majuskule. Narody te znalazły się, więc w odmiennych obszarach kulturowych, co miało wpływ na rozwój ich tożsamości.
Serbowie i Chorwaci stworzyli w średniowieczu liczące się państwa. Chorwacja została jednak w końcu wchłonięta przez Węgry, a następnie weszła w skład austriackiego imperium Habsburgów. Serbia, tka jak większość Bałkanów, dostała się pod panowanie tureckie, tylko górzysta Czarnogóra broniła jeszcze przez jakiś czas swej niezależności. Na obszarze Bośni I Hercegowiny czynniki natury politycznej i religijnej doprowadziły do nawrócenia się znacznej części ludności na islam. W rezultacie muzułmanie bośniaccy, choć w większości pochodzenia słowiańskiego, utworzyli odrębną grupę etniczną.
Schyłek potęgi Turcji pozwolił Austro - Węgrom zwiększyć wpływy na Bałkanach i zaanektować Bośnię i Hercegowinę. Tymczasem w roku 1882 Serbia odzyskała niepodległość, a wielu Serbów dążyło do wyzwolenia innych narodów południowosłowiańskich spod rządów austriackich.
28 czerwca 1914 roku działacze organizacji terrorystycznej Młoda Bośnia przeprowadzili zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, austriackiego następcę tronu, podczas jego wizyty w Sarajewie. To pozornie mało istotne wydarzenie doprowadziło do wybuchu I Wojny Światowej.
Klęska Austro - Węgier w roku 1918 sprawiła, ze ludy Europy południowo - wschodniej mogły samodzielnie decydować o własnym losie. W atmosferze entuzjazmu w grudniu 1918 roku powołano do życia Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców z królem serbskim jako konstytucyjną głową państwa. Wkrótce jednak ujawniły się konflikty polityczne i etniczne wywołane niezadowoleniem Chorwatów, a potem także Macedończyków z dominacji serbskiej. W odpowiedzi na to król Aleksander I (rządzący w latach 1921 - 34) zorganizował w roku 1929 zamach stanu, w wyniku którego uzyskał praktycznie władzę dyktatorską. W nadziei na to, że nazwa państwa może dać obywatelom poczucie tożsamości, zmienił ją na Jugosławia - „państwo Słowian południowych”.
W roku 1941 Niemcy zaatakowały Jugosławię i wkrótce zajęli cały kraj. Większa część państwa została podzielona na strefy: niemiecką, włoską i węgierską. W Chorwacji ustanowiono marionetkowy rząd tzw. ustaszy pod kierownictwem Ante Pavelića. Rząd ten był odpowiedzialny za zamordowanie wielu Serbów, Żydów i Cyganów. W Jugosławii powstał bardzo silny ruch oporów, jednak podzielony był on na dwa rywalizujące ze sobą obozy. Partyzanci komunistyczni pod przywództwem Josipa Tito wyszli zwycięsko z rywalizacji z lojalistycznymi czetnikami i po zakończeniu wojny przejęli władzę. Sprzeciw Tito wobec Stalina doprowadził w roku 1948 do opuszczenia przez Jugosławię bloku komunistycznego. Choć Jugosławia stała się tzw. państwem niezaangażowanym, jej ustrój polityczny pozostał nie zmieniony, a rządy wciąż sprawowała partia komunistyczna.
Po wojnie Jugosławia stała się republiką federacyjną, to znaczy związkiem państw, które zachowały duży zakres samodzielności, jednak przekazały część władzy rządowi centralnemu. Federacja jugosławiańska składała się z 6 republik - Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra i Macedonia; i dwóch okręgów autonomicznych - Wojewodina i Kosowo.
Serbowie byli największą grupą etniczną w Jugosławii - stanowili ok. 36% populacji. Poza Serbią i Czarnogórą, której mieszkańcy byli blisko spokrewnieni z Serbami, Serbowie stanowili większość mieszkańców Wojewodiny. Silna mniejszość serbska zamieszkiwała Bośnię i Hercegowinę, Chorwację i Kosowo. Słusznie lub nie, inne grupy etniczne doszły do przekonania, ze Serbowie usiłowali zdobyć dominację w państwie. Do gryp tych należeli Słoweńcy, Chorwaci, muzułmanie, Macedończycy, albańska ludność Kosowa i silna mniejszość węgierska w Wojewodinie.
Tak jak w innych państwach komunistycznych, w `socjalistycznej' Jugosławii, w której władzę sprawował Josip Broz Tito, problemy etniczne uważano za nieistotne. Jednak pod koniec lat 70., kiedy w gospodarce jugosławiańskiej pojawiły się problemy, napięcia ujawniły się. Ich rezultatem było pogłębienie się i tak znacznych różnic w poziomie życia między bogatymi republikami zachodnimi - Słowenią i Chorwacją, a resztą państwa. Słoweńcy i Chorwaci coraz silniej sprzeciwiali się płaceniu wysokich podatków, by wspomagać biedniejsze części kraju. Był to dowód ę pomimo 60 lat życia w jednym państwie obywatele Jugosławii nie uważali się za jeden naród.
Od śmierci Tito w roku 1980 Jugosławią kierował zespół składający się z przedstawicieli wszystkich republik i okręgów auntomicznych. Reforma Michaiła Gorbaczowa w latach 80. wywarły wpływ na sytuację w Jugosławii. Kryzys gospodarczy i napięcia etniczne w połączeniu w liberalizacją okazały się czynnikami destabilizującymi.
Pod koniec roku 1988 rząd podał się do dymisji. W Słowenii nasiliły się tendencje separatystyczne. Poważne problemy etniczne nasiliły ujawniły się w Kosowie. Serbowie zamieszkujący ten region od kilkunastu lat uskarżali się na dyskryminację za strony albańskiej większości. W 1988 roku wstawił się za nimi lider partii komunistycznej w Serbii, Slobodan Milosević, który rozpoczął kampanię na rzecz poddania Kosowa I Wojewodiny pod bezpośrednią kontrolę serbską.
Wciąż nie ma pewności czy Milosević marzył o stworzeniu czystej etnicznie `Wielkiej Serbii”, czy usiłował przejąć kontrolę nad federacją. Pewne jest, ze tłumy Serbów demonstrowały poparcie dla jego polityki. W Wojewodinie kampania miejscowych Serbów doprowadziła do obalenia członków samorządu lokalnego i zastąpienia ich ludźmi popierającymi Milosevića. Jednak Albańczycy w Kosowie wciąż przeciwstawiali się zmianom.
W roku 1989 sytuacja wciąż się pogarszała. Nowy premier, Ante Marković, usiłował przeforsować reformy gospodarcze, lecz jego starania zostały zniweczone przez konflikty wewnątrz partii. Z pomocą marionetkowego zgromadzenia ustawodawczego w Kosowie Serbowie zmienili konstytucję okręgu, w praktyce znosząc jego autonomię; Albańczycy gwałtownie protestowali. Słoweńcy mogli poczuć się zagrożeni ambicjami Serbów lub też potraktowali je jako pretekst do zagrożenia wystąpienia z federacji. W dyskusji, która się wywiązała, Chorwaci poparli Słoweńców przeciwko Serbii i Czarnogórze.]
W roku 1990 w reakcji na wydarzenia w Europie Środkowowschodniej Jugosławiańska Partia Komunistyczna zgodziła się na wprowadzenie rządów wielopartyjnych. Sama partia właściwie już się rozpadła, a jej kierownictwo w poszczególnych republikach prowadziło niezależną politykę; była ona coraz silniej zorientowana na obronę interesów narodowych niż na utrzymanie solidarności wewnątrzpartyjnej. W wyborach, które odbyły się jeszcze w tym samym roku zreformowane partie komunistyczne osiągnęły zadawalające rezultaty w większości regionów Jugosławii, jednak tylko w Serbii i Czarnogórze utrzymały się przy władzy. Partia Milosevića przemianowana z komunistycznej na socjalistyczną odniosła, wraz z partiami sojuszniczymi, zdecydowane zwycięstwo w tych republikach. Znaczącym wydarzeniem była łatwa wygrana trzech partii narodowych nad komunistami w Bośni i Hercegowinie.
Konflikty zaostrzały się. Reakcją na silny opór w Kosowie byłby coraz ostrzejsze działania zmierzające do zniszczenia poczucia tożsamości narodowej kosowskich Albańczyków. W Chorwacji mniejszość serbska (12%) zorganizowała referendum, którego uczestnicy opowiedzieli się za autonomią i po starciach z chorwackimi siłami bezpieczeństwa rozpoczęła rebelię. Najsilniejszym ciosem dla państwa jugosłowiańskiego było grudniowe referendum w Słowenii, w którym zdecydowane zwycięstwo odnieśli zwolennicy ogłoszenia niepodległości.
Teraz tylko Serbia i Czarnogóra chciały utrzymania silnej, scentralizowanej federacji. Po swojej stronie miały jednak zdominowaną przez Serbów armię federalną. Kontrola nad wojskiem miała dać Serbom poważną przewagę.
Mimo to w roku 1991 sytuacja wymknęła się spod kontroli. Jeszcze w 1989 roku w nieoficjalnym referendum Słoweńcy wypowiedzieli się za pełną suwerennością. W maju Chorwaci glosowali za secesją, a 25 czerwca Chorwacja i Słowenia proklamowały niepodległość. W Słowenii wybuchły walki, jednak pozycje armii federalnej w tym rejonie były zbyt wysunięte i wojska jugoslawiańskie szybko się wycofały. W Chorwacji oddziały federalne wsparły dążenia miejscowych separatystów serbskich, którzy domagali się secesji i przyłączenia do Serbii. Wybuchła otwarta wojna, w której tysiące ludzi zginęło, a setki tysięcy zostało bez dachu nad głową.
Serbowie odnieśli sukces, zajmując około 30% terytorium Chorwacji, zanim walki zaczęły wygasać. Rozpad Jugosławii postępował szybko - we wrześniu ogłosiła niepodległość Macedonia, a w październiku Bośnia i Hercegowina.
Podejmowane przez EWG i ONZ próby doprowadzenia do zawieszenia broni w Chorwacji nie powiodły się. Zachód z niechęcią przyglądał się rozpadowi Jugosławii i wkrótce zaczął krytykować `ambicje serbskie'. Niemcy rozpoczęli kampanię polityczną, która doprowadziła do uznania niepodległości nowych republik przez państwa EWG, co niektórzy interpretowali jako próbę potwierdzenia ich hegemonii w tej organizacji.
Serbowie i Czarnogórcy proklamowali powstanie nowego, mniejszego państwa jugoslawiańskiego składającego się z dwóch republik. Walki w Chorwacji zakończyły się.
Jednak wojna przeniosła się na terytorium Bośni. Struktura etniczna ludności tego kraju była bardzo zróżnicowana: 2/5 stanowili Serbowie, 1/5 Chorwaci.
W marcu 1992 roku Serbowie bośniaccy proklamowali powstanie nowej republiki. Nie uzyskali oficjalnego poparcia Milosevića, jednak przedstawiciele ONZ uważali, że w ten sposób prezydent serbski stara się odwrócić uwagę od faktu, że centrum kierownicze republiki znajdowało się w Serbii. Serbowie bośniaccy uznani zostali za winnych wybuchu walk w Bośni. NA nową Jugosławię nałożono drastyczne sankcje. Sądzono, że dzięki temu jej rząd będzie wywierał presję na Serbów bośniackich. Jednak czas pokazał, że Milosević nie miał zbyt dużej kontroli nad swymi ziomkami w Bośni.
Do Bośni wysłano siły pokojowe ONZ, jednak odniosły one tylko ograniczone sukcesy nadzorując zawieszenia broni, docierając z pomocą humanitarną do okrążonych i głodujących miast, a później tworząc `strefy bezpieczne' dla muzułmanów. W sierpniu 1992 roku świat szokowały doniesienia o przerażających warunkach panujących w serbskich obozach dla jeńców i oskarżono Serbów o prowadzenie polityki czystek etnicznych Później okazało się, że zbrodnie na ludności innej niż serbska popełniane były przez wszystkie strony konfliktu. W każdym razie Stany Zjednoczone i inne państw, choć głośno potępiały Serbów, nieskore były do interwencji wojskowej.
W roku 1993 Serbowie kontrolowali już 70% terytorium Bośni. W kwietniu sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy muzułmanie i Chorwaci zaczęli walczyć przeciwko sobie. ONZ odniosła pewien sukces, zmuszając Serbów do opuszczenia wzgórz wokół okrążonego Sarajewa. Plany porozumienia pokojowego opartego na istnieniu wielonarodowego państwa bośniackiego zostały porzucone i zaproponowano podział wzdłuż granic etnicznych. Muzułmanie, najwięksi przegrani tej wojny, niechętnie się na to godzili, lecz nie mieli wyboru.
Przy udziale mediatorów amerykańskich w grudniu 1995 roku w Dayton podpisano układ pokojowy. 22 listopada, w związku z rozpoczęciem rozmów w Dayton, Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła decyzję o zawieszeniu sankcji wobec Jugosławii. Oficjalny układ pokojowy kończący wojnę w Bośni został podpisany 14 grudnia tegoż roku w Paryżu.
Bośnia została podzielona na federację chorwacko - muzułmańską i republikę Serbów bośniackich. Do Bośni wysłane zostały siły NATO mające nadzorować wprowadzanie warunków układu i zapewnić stabilizację. Chociaż walki ustały, konflikt etniczny nie został zażegnany, sytuacja polityczna nie ustabilizowała się, istnieją także wciąż poważne problemy gospodarcze.
BIBLIOGRAFIA:
B. Jelavich, Historia Bałkanów wiek XX, Kraków 2005.
K. H. Karpat, Mniejszość muzułmańska na Bałkanach [w] Sprawy międzynarodowe 1992, nr 7-12.
M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990 - 2000, Warszawa 2001.
J. Molas, Język i terytorium jako wartości rdzenne w tradycji serbskiej, chorwackiej i bośniackiej [w] Sprawy Narodowościowe nr 31/2007.
I. Rycerska, Rozpad Jugoslawii. Przyczyny i przebieg, Kielce 2003.
M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003.
Tito Josip Broz (1892 - 1980), marszalek i prezydent Jugosławii w latach 1953 - 1980. przywódca Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii od 1945 aż do swojej śmierci. Podczas II wojny światowej Tito zorganizował antyfaszystowski ruch oporu znany jako Partyzanci Jugosławii. Później był założycielskim członkiem Kominformu, ale opierając się sowieckim wpływom stał się jednym z założycieli i promotorów ruchu państw niezaangażowanych. Zmarł 4 maja 1980 w Lublanie, pochowany został w Belgradzie.
Michaił Siergiejewicz Gorbaczow (ur. 2 marca 1931) - polityk radziecki i rosyjski. Ostatni przywódca Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) i jedyny prezydent ZSRR.
Tragedia w Srebrenicy: Tragedia, jaka rozegrała się po upadku Srebrenicy jest największą masakrą po II Wojnie Światowej. Ocenia się, że od 12 do 16 lipca 1995 roku, ponad 7 tysięcy mężczyzn wymordowano i pochowano w masowych grobach. Szczątki blisko 2,000 mężczyzn i chłopców już zidentyfikowano. Kilka tysięcy pozostałych ciał do dzisiaj nie zostało odnalezionych. Ofiarami czystek etnicznych dokonywanych przez Serbów były również kobiety i dzieci.