1. Wstęp

Ubezpieczenia społeczne to obowiązkowe, regulowane ustawą ubezpieczenie pracowników od pewnej kategorii ryzyka, to system świadczeń zabezpieczający pracowników i ich rodziny przed negatywnymi następstwami utraty lub ograniczenia możliwości zarobkowania, utraty żywiciela lub zwiększenia obciążeń rodzinnych (np. choroba, inwalidztwo, starość) i zgodnie z obowiązującymi przepisami ubezpieczeń musi być objęta większość osób czynnych zawodowo, przede wszystkim pracobiorców. Ubezpieczenia stanowią zatem instrument kompensacji szkód bądź zaspokojenia pewnych wzmożonych potrzeb finansowych. Mają one ogromne znaczenie społeczne
i gospodarcze zarówno z punktu widzenia ubezpieczonych jednostek, jak i społeczeństwa czy państwa.

Wymiar społeczny przejawia się w takich funkcjach jak tworzenie bezpieczeństwa, stabilizowanie warunków działania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych, natomiast wymiar ekonomiczny to: umożliwianie ciągłości gospodarczej i zapewnienie bytu ubezpieczonym i ich rodzinom przez minimalizację następstw szkód losowych.

2. Funkcje ubezpieczeń społecznych

We współczesnej literaturze stosowany jest podział na funkcje podstawowe i uzupełniające, a dokładnie na jedną funkcję podstawową oraz dwie uzupełniające, są to kolejno:

1. Funkcja ochrony ubezpieczeniowej.

2. Funkcja prewencyjna.

3. Funkcja akumulacji kapitału.

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej posiada charakter nadrzędny wobec dwóch pozostałych, najpełniej bowiem wyraża zarówno istotę, jak i zasadnicze treści społeczne
i ekonomiczne ubezpieczeń, natomiast funkcje prewencyjna oraz akumulacji kapitałowej są skutkiem funkcji ochrony ubezpieczeniowej i w tym sensie mogą być uznawane za funkcje uzupełniające. Z drugiej strony posiadają one własne, niezależne oraz bardzo ważne treści społeczno-gospodarcze, z powodu których powinny one zostać wyodrębnione.

2.1. Funkcja ochrony ubezpieczeniowej

Usługa ubezpieczeniowa polega na sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej, która oznacza gotowość przejęcia przez zakład ubezpieczeń materialnych skutków zdarzeń losowych (czyli realizacji ryzyk), objętych umową ubezpieczeniową. Zakład ubezpieczeń roztacza nad ubezpieczonymi ochronę w sensie finansowym, przez co uwalnia on ich od ewentualnego kłopotu szybkiego zgromadzenia znacznych nie­kiedy środków finansowych, niezbędnych do naprawienia powstałego uszczerbku majątkowego lub zaspokojenia określonych potrzeb mająt­kowych. Za tak rozumianą usługę ubezpieczający płacą oczywiście z góry określoną cenę (składkę ubezpieczeniową), która jest niewspół­miernie niska
w porównaniu z ewentualnie otrzymanym odszkodowa­niem lub świadczeniem.

2.2. Funkcja prewencyjna

Należy przez nią rozumieć wszelką działalność zmierzająca do zmniejszenia szkód losowych, zarówno przez ograniczenie ich rozmiarów, jak i zmniejszenie prawdopodobieństwa realizacji ryzyka. Działalność taka uznana jest powszechnie za najbardziej racjonalną metodę zwalczania szkody losowej. Może przybierać zarówno postać materialną jak i niematerialną. Ubezpieczenia społeczne w szerokim zakresie realizują tak pojmowaną prewencję, albowiem działalność ta przynosi zakładom ubezpieczeń jak i ubezpieczonym wymierne korzyści. Często zakłady ubezpieczeń są bardziej niż ubezpieczający zainteresowani w tym, aby do wypadku ubezpieczeniowego nie doszło, i w tym celu gotowe są ponieść dodatkowe koszty. Materialna postać prewencji ubezpieczeniowej, polegająca na finansowaniu konkretnych przedsięwzięć prewencyjnych, nie odgrywa w ich działalności tak istotnej roli jak prewencja niematerialna, zwana też ogólną lub legislacyjną. Przykładem prewencji niematerialnej jest zasada nieodpowiedzialności ubezpieczyciela za winę umyślną lub rażące niedbalstwo ubezpieczającego.

2.3. Funkcja akumulacji kapitałowej

Funkcja akumulacji kapitałowej podobnie jak dwie poprzednie ma charakter obiektywny, tzn. spełnienie jej jest cechą prawidłowo prowadzonej działalności ubezpieczeniowej. Właściwe spełnianie przez ubezpieczyciela swojego podstawowego zadania wymaga zebrania ogromnych środków na pokrycie ewentualnych strat finansowych powstałych wskutek zdarzeń objętych umową ubezpieczenia poprzez rozłożenie ciężaru tego pokrycia na wszystkich członków danej wspólnoty niebezpieczeństwa.

2.4. Pozostałe funkcje

W literaturze możemy również wyróżnić funkcję społeczną, ekonomiczną, wychowawczą, lokacyjną i stabilizacyjną ubezpieczeń.

Funkcja społeczna ubezpieczeń polega na tworzeniu bezpieczeństwa, stabilizowania warunków działania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych.

Funkcja wychowawcza ubezpieczeń polega na kształtowaniu takich postaw niekiedy zachowań ubezpieczonych, które poprawiałyby ich bezpieczeństwo oraz bezpieczeństwo ich posiadanego mienia.

Funkcja ekonomiczna ubezpieczeń polega na umożliwieniu zachowania ciągłości działalności gospodarczej i zapewnieniu bytu ubezpieczonym i ich rodzinom przez minimalizację konsekwencji szkód losowych.

Funkcja fiskalna polegająca na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów, jest realizowana w odniesieniu do ubezpieczeń przez obowiązujący system podatkowy.

Funkcja stabilizacyjna ubezpieczeń (wyrównawcza) polega na wykorzystaniu składek oraz odszkodowań i świadczeń do oddziaływania na sytuację społeczno- gospodarczą ubezpieczonych i dąży do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziałania załamaniom finansowym osób poszkodowanych.

Funkcja lokacyjna przejawia się w inwestowaniu (lokowaniu) chwilowo wolnych środków finansowych (np. z kapitałów własnych lub rezerw techniczno-ubezpieczeniowych) zgromadzonych przez zakłady ubezpieczeń w różne instrumenty finansowe (np. akcje, obliga­cje, lokaty bankowe) w celu osiągnięcia dodatkowych dochodów. Dodatkowe dochody wpływają przede wszystkim na kalkulację skła­dek oraz wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń. W przypadku ubezpieczeń na życie z dochodów tych korzystają także ubezpieczający (w postaci np. niższej składki lub udziału w zyskach). Korzyści z tej funkcji odnosi także gospodarka, gdyż otrzymuje ona dodatkowe fundusze na rozwój poszczególnych dziedzin.

Równocześnie system ubezpieczeń pełni ogólne funkcje, właściwe wszystkim ogniwom finansów, czyli realizuje typowe funkcje finansowe, tj. funkcję fiskalną, redystrybucyjną, stymulacyjną i ewidencyjno- kontrolną.

Funkcja stymulacyjna - ubezpieczenia mogą być wykorzystane jako narzędzie skłaniające ubezpieczających do większej dbałości o ubezpieczone przedmioty, np. przez stosowanie bonifikat przy opłacaniu składek z tytułu bezwypadkowej jazdy ubezpieczonym samochodem.

Funkcja redystrybucyjna ubezpieczeń związana jest z samą ich istotą i sprowadza się do kumulowania i odpowiedniego rozdzielania środków finansowych. Oznacza ona,
że zakłady ubezpieczeń za pomocą przepływów pieniężnych w postaci składek i wydatków w postaci odszkodowań i świadczeń mogą wpływać na alokację zasobów w gospodarce. Przepływy te kształtują podział dostępnych zasobów między ubezpieczyciela, a następnie ich podział wśród ubezpieczonych.

Funkcję kontrolną sprowadza się do kontrolowania bezpieczeństwa,
jakie ubezpieczający zapewnia ubezpieczanemu mieniu.

3. Zasady ubezpieczeń

Formułowane w teorii i odczuwane w praktyce zasady ubezpieczeń są ściśle związane z ich funkcjami w ten sposób, że w im większym stopniu będą one przestrzegane, tym lepiej spełniane będą zadania stawiane przed ubezpieczeniami, a więc lepiej realizowane będą funkcje ubezpieczeń. Zasady są więc wtórne względem funkcji ubezpieczeń. Przez pojęcie zasad ubezpieczeń rozumieć należy określone wymagania, jakie stawiane są świadczonym usługom ubezpieczeniowym.

Podobnie jak w przypadku funkcji, można formułować różne i liczne zasady ubezpieczeń, jednak ani w teorii, ani w praktyce nie kwestionuje się trzech z nich: realności, pełności oraz powszechności ochrony ubezpieczeniowej. Warto jednak dodać do nich zasadę sprawiedliwości, zasadę szybkości wypłaty odszkodowań świadczeń ubezpieczeniowych oraz zasadę bezwzględnego charakteru przepisów ubezpieczeniowych.

Na zasadę realności składają się gwarancje prawne i ekonomiczne otrzymania odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego. Prawne zabezpieczenie powinno zmierzać do tego, aby uchronić ubezpieczających przed nieuzasadnioną odmową wypłaty świadczenia, zwłoką w jego wypłacie czy niewłaściwym, zbyt niskim ustaleniem jego wysokości. Gwarancja ekonomiczna realności jest to odpowiednia zasobność w fundusze
o charakterze odszkodowawczym.

Zasada pełności ochrony ubezpieczeniowej postuluje zapewnienie ubezpieczonemu takiego poziomu finansowego wyrównania strat losowych, jaki w danych warunkach jest możliwy do osiągnięcia.

Zasada powszechności ochrony ubezpieczeniowej określa, że ubezpieczenie jest dostępne bez żadnych ograniczeń (powszechne) dla wszystkich zainteresowanych objęciem daną ochroną ubezpieczeniową. W myśl tej zasady nie może być elitarne, tzn., dostępne tylko pewnej nielicznej grupie osób.

Niewątpliwie bardzo istotną zasadą jest zasada sprawiedliwości, która spełnia ważną rolę w porządkowaniu życia społeczności ludzkiej. Reguluje ona rozmaite relacje międzyludzkie: między pojedynczymi ludźmi, między jednostką a społeczeństwem, między poszczególnymi społeczeństwami. W ubezpieczeniach zasada sprawiedliwości wyraża się
w równym traktowaniu ubezpieczonych, które ujęte jest nie tylko w Konstytucji polskiej
czy w ustawach dotyczących systemów ubezpieczeń, ale również w europejskim prawie zabezpieczenia społecznego. Zasada sprawiedliwości oznacza równe traktowanie
w warunkach objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, w obowiązku wypłacania
i obliczania składek i w zakresie wypłat świadczeń i zachowania prawa do świadczeń

Zasada szybkości wypłaty odszkodowania i świadczeń ubezpieczeniowych stanowi, iż wypłata należności osobom ubezpieczonym lub uprawnionym powinna następować niezwłocznie na określonych w umowie zasadach.

Zasada bezwzględnego charakteru przepisów ubezpieczeniowych Bezwzględny charakter przepisów oznacza, że przepisy muszą być stosowane. Nie można ich zmieniać.
W związku z tym ugoda w takich sprawach ubezpieczeniowych jest niedopuszczalna. Przepisy prawa ubezpieczeniowego mają wyłącznie charakter bezwzględny i nie mogą być zmienione np. w drodze porozumienia stron czyli np. ubezpieczonego i ZUS-u. Decyzje wydawane przez organy ubezpieczeniowe w sprawie świadczeń mają charakter deklaratywny czyli stwierdzający istnienie danego stanu rzeczy. Jest pewien wyjątek, który zawarty jest w art. 82 i 83 ustawy o emeryturach i rentach z funduszy ubezpieczeń. Art. 82 mówi, że Prezes Rady Ministrów w szczególnie uzasadnionych przypadkach może przyznać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie. Prezes Rady Ministrów przedstawia Sejmowi RP w terminie do dnia 31 stycznia każdego roku kalendarzowego informację o przyznanych w roku poprzedzającym emeryturach i rentach na podstawie tego przepisu. Art. 83 stanowi, że ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy w skutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty nie mogą ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków prezes ZUS-u może przyznać w drodze wyjątku świadczenia
w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

Literatura:

1. Praca zbiorowa pod redakcją Wandy Ronki-Chmielowiec, Ubezpieczenia rynek i ryzyko, Polskie wydawnictwo ekonomiczne, Warszawa 2002.

2. Szpunar J., Zasady realności ochrony ubezpieczeniowej - Wiadomości Ubezpieczeniowe 1973 r. Nr 8.

5

---