II. WARTOŚCI W EDUKACJI A ROZWÓJ ORIENTACJI PODMIOTOWEJ

Wartości są wieczne, a człowiek nie może być ich autorem, lecz je tylko odkrywa i akceptuje

Kartezjusz

WARTOŚĆ (POJĘCIE)

Denek

Wszystko, co nie jest obojętne, lecz cenne, ważne, doniosłe, a przez to stanowi cel ludzkich dążeń.

Homplewicz

Wszystko, co dla człowieka przedstawia się jako cenne, w co chce angażować swe wysiłki i wolę, dążenie ku wartościom kształtuje człowieka

Szczepański

Idea, przedmiot w stosunku, do którego jednostka lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus

Kunowski

Introcepcja proces duchowy polegający na nadawaniu lub ustaleniu cechy wartości i złączenie jej z pewną rzeczą, celem lub normą

Funkcje wartości (Kocowski): integrująca motywacje w kierunku aktywności

orientacyjna

metadecyzyjna (pozwala podjąć decyzję)

socjalizacji (włącza do życia zbiorowości jednostkę)

gratyfikacji (jest źródłem zadowolenia)

Typologia (Ossowski)

Wartości uznawane (przez społeczeństwo)

Wartości odczuwane (w procesie internalizacji)

PODMIOTOWOŚĆ

Geneza - manifest E. Key „Stulecie dziecka”, sprzeciw wobec szkoły tradycyjnej - Progresywizm albo Nowe Wychowanie (Dewey, Freinet, Decroly, Neill), także radykalne poglądy - idea deskolaryzacji (opór wobec edukacji - Giroux).

Przemiany doktryny: edukacja adaptacyjna - sprzyja utrwaleniu organizacji życia społecznego „zamrażając zmiany”, zakłada dostosowanie się do rzeczywistości

edukacja krytyczna - innowacja, twórczość, zmiana. Widoczne miejsce dla realizacji potrzeb i pragnień uczestników edukacji, współdecydowanie

odczytania podmiotowości

• nadana przez Boga jakość, siła , umiejętność

• struktura biopsychiczna nadana przez oddziaływania społeczne

• indeterminizm - eksponowanie własnych możliwości człowieka w samookreśleniu i samokreacji/autokreacji (symbolem samorealizacji jest zaistnienie zintegrowanego „ja”)

filozofia - podmiotowość rozumiana jako przeciwieństwo reifikacji, odrzucenie fatalizmu mechanistycznej teorii odbicia, podkreślenie roli czynnej poznającego rozumu.

socjologia - aktywny wpływ działań ludzkich na obraz struktury społecznej (organizowanie celowych doświadczeń społecznych)

pedagogika - o podmiotowości stanowi:

• wewnętrzna organizacja człowieka, związki łączące go z otoczeniem i jego wpływ na to otoczenie

• umiejętność rozpoznawania swojej obiektywnej sytuacji, przekształcanie percepcji tej sytuacji w działanie

• zdolność interpretowania i wyboru informacji ze względu na zadanie

• Pietrasiński - uświadamianie sobie faktu podlegania przemianom i wpływania na nie dzięki swym działaniom

T. Lewowicki

Znaczenie podmiotowości:

• istnienie struktury wewnętrznej organizacji człowieka wielostronnie determinowanej

• szczególność biopsychiczna i społeczna, własna tożsamość

• świadomość związków z otoczeniem, umiejętność formułowania zadań, programów własnej działalności

• swoista hierarchia wartości, indywidualne cele

• działalność podejmowana świadomie, zgodnie z uznanymi wartościami

• możliwość decydowania o celach, treściach

• realizowanie własnych dążeń i zamierzeń

• równoprawny udział - partnerstwo

Denek - warunkiem zapewnienia uczniom podmiotowości jest TAKT pedagogiczny, ochrania to, co zagrożone, scala to, co podzielone, uwydatnia to, co dobre, unikatowe. To poszanowanie godności osobistej, prywatności i uczuć wychowanków oraz zapobieganie konfliktom.

ORIENTACJA PODMIOTOWA

E. Mazur - Podmiot osobowy jest konkretem, substancją i dynamiczną całością, świadomą siebie samej, podlegającą ciągłemu rozwojowi i doskonaleniu

cechy: tożsamość, intymność, intencjonalność, zdolność do transcendencji, aktywność twórcza, bycie źródłem wartości, wolność, godność, odpowiedzialność

Wyraża się w tym, że działalność jednostki w zespole uczniowskim inicjuje i rozwija się sama według uznanych przez nią wartości. Jest ona nastawiona na aktywność sprawczą, wyróżnia się w niej: generatywność (skłonność do wywoływania zmian), optymizm, zaufanie do siebie, selektywność, poszukiwanie przyczynowości.

Status wartości w orientacji podmiotowej

• Ontologiczny - sposób istnienia struktura bytowa w konstytuowaniu podmiotu osobowego

• Epistemologiczny - poznanie, rozpoanwanie i uzasadnianie wartości

• Humanistyczny - aspekty: psychologiczny (przeżywanie wartości, postawy wobec nich),

socjologiczny (przekaz wartości i ich funkcjonowanie w grupie),

kulturoznawczy (rola w rozwoju kultury).

Kategorie rozwoju orientacji podmiotowej

• Źródłem w rozwoju jest sama jednostka, psychofizyczna struktura motywowana potrzebami

• Rozwój motywacji aksjologicznej, poznawcze ujęcie wartości i powstanie w sobie ich wewnętrznej reprezentacji

Stanowiska

• Subiektywne (neopozytywizm) dziedzina wartości utożsamiana e sferą psychiczną, relatywizacja wartości względem podmiotu

• Obiektywne (personalizm i fenomenologia) świat wartości ma autonomię względem świadomości

M. Scheler - wartości są obiektywnymi kwalifikacjami odkrywanymi w przedmiotach akt ideacji - wiedza zdobyta na podstawie jednego wyrazistego egzemplarza jakiejś rzeczy

N. Hartmann przesuwanie się horyzontu aksjologicznego - stałe otwarcie na nowe wartości

• Aksjologiczny racjonalizm - wartość jest relacją ukonstytuowaną w wyniku

współdziałania podmiotu i przedmiotu zdolnego do wywołania przeżycia wartości

Fenomenologia

- obszary analiz ŚWIADOMOŚCI AKSJOLOGICZNEJ

• Przeżywanie wartości relacja wartość - osoba - przeżycie w szeroko rozumianej wolności jednostki. Spostrzeganie wartości budzi przeżycie, jest wydarzeniem subiektywnym, nie można uzyskać żadnej wiedzy o naturze wartości jeśli jej najpierw emocjonalnie nie odczuwamy, owe odczucia przybierają kształt ujawnianej postawy.

• Status ontologiczny - aby powstały wartości niezbędne jest istnienie odpowiednio ustrukturyzowanej świadomości w relacji do bytu, podejmowanie wyborów zakładających wolność, wartość jest obiektem aktów podmiotowych

• Związek podmiotu osobowego z wartościami- obiektywnie istniejące wartości winny zostać uchwycone w akcie poznawczym jednostki, wyodrębniane jako mające sens, a następnie internalizowane w kierunku niezależności spostrzegania

EDUKACJA AKSJOLOGICZNA - ZAŁOŻENIE

Kształtowanie indywidualnego systemu wartości odbywa się w płaszczyźnie wewnętrznych doświadczeń ucznia w kontaktach z uczestnikami procesu kształcenia i kulturą.

Klaryfikacja wartości założenie, że źródłem optymalnej aktywności człowieka jest wolne, odpowiedzialne postępowanie zorientowane na świadomie wybrane, zaakceptowane i realizowane wartości. Zadanie klaryfikacji wartości w edukacji jest zachęcenie do podejmowania samodzielnych wyborów, pomoc w odkrywaniu i zauważaniu alternatyw w sytuacji wyboru, antycypowanie konsekwencji. Refleksja nad sobą, inspirowanie do postępowania zgodnie z podejmowanymi przez siebie decyzjami.

Zasady:

• Rozwijająca się jednostka powinna mieć możliwość wyrażania własnych sądów, jakie przejawiają się w jej doświadczeniach

• Nie można narzucać własnej percepcji i wiedzy o wartościach i wymuszać właściwych naszym zdaniem zachowań

• Wspierać należy wysiłki w zakresie poszerzania znajomości tego, co przejawia się dla podmiotu jako wartość

• Pielęgnowanie własnej wrażliwości aksjologicznej uczniów - otwarcie na zmieniającą się rzeczywistość - przesuwanie horyzontu

Udział w wartościach:

1. Nosicielstwo - tworzenie, działanie

2. Obcowanie z dobrem, będącycm nosicielem (interakcja „ja-ty”)

3. Tworzenie dóbr, będących nośnikami (wymiar transcendentny dla jednostki)

Gabriel Marcel

Człowiek jawi się jako podmiot partycypujący, który dokonuje oglądu „własnego życia”, zachowuje wobec niego stosunek wartościujący, jest zdolny do jego osądu. „Moje człowieczeństwo rodzi się wówczas, gdy słyszę apel o «wejście w siebie» i dokonanie refleksji nad moim życiem i nad życiem w ogóle. Na czym życie polega i do czego «służy»? Tego nie wiem (…) Lecz życie może być lub nie być obce sobie samemu, martwieć lub też potęgować się w zależności od stopnia zainteresowania tym, co może nadać życiu sens i je usprawiedliwić”.

Józef Tischner kategoria świadomości głębi, dla jej opisu kluczowe są pojęcia: wolność, wartość i „Ja” aksjologiczne. „Ja” aksjologicznemu przypisuje wyłącznie pozytywną wartość w przeciwieństwie do „wszystkich wartości przedmiotowych, etycznych, estetycznych, religijnych czy jakichkolwiek innych”. Każdej wartości przedmiotowej można przypisać negatywny odpowiednik zgodnie z zasadą prawda - fałsz, piękno - brzydota, mądrość - głupota. „Ja” aksjologiczne drugiego człowieka postrzegane jest jako wartość pozytywna podobna do wartości własnego „Ja”, wobec której ujawniane są zróżnicowane zachowania. Choć „Ja” aksjologiczne nie ma swojej opozycji, to jednak sytuację realizacji wartości negatywnych odczytujemy jako realne dla niego zagrożenie, rodzaj duchowej negacji życia człowieka. Wówczas jednak, gdy następuje realizacja wartości pozytywnych zachodzi rzeczywiste „zrodzenie”, swoiste „Genesis z Ducha”.

I fragment dodatkowy dla zainteresowanych, którzy chcieliby pogłębić namysł nad ideą Tischnera

Charakterystyczną właściwość „Ja” aksjologicznego oddaje metafora głodu aksjologicznego wartości przedmiotowych i powiązanych z nimi białych plam aksjologicznych. Odczuwanie głodu aksjologicznego powoduje ukierunkowanie zainteresowania owego „Ja” na wartość przedmiotową i wspomnianą białą plamę, która współwystępuje z daną wartością niczym cień towarzyszący oświetlonemu promieniem światła obiektowi. Biała plama rzutowana na otaczający świat utożsamiana jest z sytuacją, w której wartość przedmiotowa powinna znaleźć swoje ucieleśnienie, symbolicznie rzecz ujmując „zabarwiając” jakąś barwą niezmąconą dotąd biel. Tak więc realizacja określonego świata wartości przedmiotowych prowadzi do urealnienia „Ja” aksjologicznego przybierającego postać konkretnej odmiany „Schelerowskiego Ja społecznego” tj. „Ja matki”, „Ja ojca”, „Ja artysty”, „Ja nauczyciela”, „Ja kierowcy” i wielu innych. Urealnienie dokonuje się w świecie białych plam, a więc w świecie sytuacji, w których owe wartości znajdują swe ucieleśnienie - dla matki i ojca jest to świat dziecka, dla nauczyciela - świat szkoły i uczniów, dla kierowcy - świat zdarzeń komunikacyjnych.

Konstatując za ks. J. Tischnerem można wymienić dwa korelaty solidaryzowania i zarazem urealnienia „Ja” aksjologicznego do konkretnego „Ja” społecznego. Pierwszym jest świat zrealizowanych wartości przedmiotowych, którym „Ja” aksjologiczne przypisuje rangę podstawowych lub przynajmniej doraźnie zobowiązujących. Drugim z kolei jest świat pozoru egzystencjalnego nie przedstawiający dla „Ja” aksjologicznego żadnej wartości i utożsamianego z pseudorzeczywistością. Zazwyczaj w taki świat angażują się inni przypisując mu realne znaczenie. Przykładowo: dla kierowcy rajdowego może to być świat muzyki klasycznej, dla malarza - świat urzędnika, a dla nauczyciela historii - świat astronauty.

Proces urzeczywistniania „Ja” aksjologicznego do różnych „Ja” społecznych nie jest paradoksalnie wyłącznie przejawem podążania człowieka ku dojrzałości osobowej, „«wzbogacania się» o nowe perspektywy urzeczywistnień aksjologicznych”, odczuwanym jako egzystencjalne spełnianie, lecz jednocześnie wiąże się z odczuwaniem egzystencjalnej goryczy. Konsekwencją doświadczania tej dwoistości nastrojowości egzystencjalnej jest świadomość niemożności osiągnięcia przez „Ja” aksjologiczne stanu spełnienia, choć nieustannie tego pragnie. Ujawniające się napięcie ma źródło w nieuchronnym zamykaniu się jednych światów wartości przedmiotowych z każdą chwilą wewnętrznego wzbogacania się w wyniku realizacji innych światów. Następuje zatem proces otwierania się jednych horyzontów aksjologicznych przy jednoczesnym domykaniu innych. „Ja” aksjologiczne jest świadome, iż uruchomienie procesu urzeczywistniania do jednych „Ja” społecznych bezpowrotnie ogranicza możliwości jego możliwości realizacyjne w odniesieniu do innych „Ja” społecznych. Obrazuje to przykład muzyka, który stał się informatykiem, utracił coś z muzyka i nie osiągnął czegoś z informatyka.

Literatura

G. Marcel, Tajemnica bytu, przedmowa Karol Tarnowski, tłum. Małgorzata Frankiewicz, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995

Ks. J. Tischner, Świat ludzkiej nadziei, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2005

E. Grodzka-Mazur, Wartości jako wyznaczniki rozwoju orientacji podmiotowej, [w:] Pedagogika wobec przemian i reform oświatowych, red. G. Miłkowka-Olejniczak, K. Uździcki, Zielona Góra 2000

5

Trójpodmiotowość w edukacji

Oczekiwania

Zamierzenia

Oferty rozwoju

Wpływ etosu

Działanie agosu

Rozwój biosu

edukacja

Warunki

Potrzeby

Możliwości

podmiotowość zbiorowa

nauczyciel

uczeń

---