Spostrzeganie i zapamiętywanie
Percepcja (spostrzeganie) - proces aktywnej interpretacji (odzwierciedlenia w systemie poznawczym) danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej zdobytej wiedzy. W wyniku percepcji dochodzi do rozpoznania obiektu. Wymaga aktywności podmiotu.
Procesy poznawcze
Mechanizmy, które umożliwiają człowiekowi poznanie otaczającej go rzeczywistości nazywamy procesami poznawczymi. Zaliczyć można do nich: wrażenia, spostrzeżenia, myślenie, pamięć, wyobraźnię.
Wrażenia i spostrzeżenia służą do odbierania informacji działających na nasze zmysły bezpośrednio, natomiast myślenie, pamięć czy wyobraźnia mają charakter pośredni, tzn. możemy wyobrazić sobie przedmioty i zjawiska oraz myśleć o nich, gdy nie są przy nas obecne.
Wrażenia
Najprostszą formą poznania rzeczywistości są wrażenia. Bodźce ze świata zewnętrznego lub wewnętrznego powodują podrażnienie odpowiednich narządów odbiorczych - receptorów i proces pobudzenia w tkance nerwowej. Wśród zmysłów wyróżnia się następujące grupy:
Receptory odległościowe - wzrok, słuch, węch
Receptory kontaktowe - smakowe, dotykowe, zimna i ciepła.
Receptory ruchowe - odbierające z wnętrza organizmu bodźce dotyczące równowagi i kinetyki
Receptory odbierające bodźce ustrojowe - trawienne, oddechowe, krążeniowe, wydalnicze, seksualne.
Najwięcej informacji o własnościach przedmiotów dostarczają człowiekowi wrażenia wzrokowe i słuchowe.
Spostrzeganie
Spostrzeganiem nazywamy proces poznawczy, polegający na odzwierciedleniu w świadomości całokształtu danego przedmiotu lub zjawiska oddziaływującego na narządy zmysłowe człowieka.
Proces spostrzegania może być mimowolny (niezamierzony) bądź też dowolny (zamierzony). Proces spostrzegania mimowolnego dokonuje się bez udziału naszej świadomości czyli świadomego zamiaru spostrzeżenia.
Przy spostrzeganiu dowolnym kierujemy się określonym celem czy zadaniem, które chcemy wykonać.
Planowa, świadoma, trwająca dłużej lub krócej czynność spostrzegania przedmiotów, osób, zjawisk nazywa się w psychologii obserwacją.
W wielu zawodach umiejętność obserwacji warunkuje powodzenie w pracy. Dokonywanie obserwacji kształtuje ważną właściwość psychiczną - spostrzegawczość. Polega ona na zdolności do wyróżniania w spostrzeganym obiekcie cech na pozór drobnych, które niełatwo jest zauważyć, choć mogą mieć duże znaczenie dla rozwiązania jakiegoś problemu, osiągnięcia celu, wykonania zadania.
Wyróżniamy spostrzeganie obiektywne, tj. ścisłe spostrzeganie tego co rzeczywiście istnieje, niczego od siebie nie dodając oraz spostrzeganie subiektywne, gdy spostrzegamy przez pryzmat naszych potrzeb, emocji, cech osobowości. /nr tramwaju nam potrzebnego, „głodnemu chleb na myśli”, przy ocenie naszych dzieci, uleganie sugestiom jak np. w zeznaniach świadków w sądzie/.
Pracownik ochrony w swojej pracy powinien obserwować sytuację, w której uczestniczy w sposób jak najbardziej obiektywny, by móc podejmować właściwe decyzje /nie może przeceniać zagrożenia czy też zajmować się własnymi emocjami, musi umieć ocenić rodzaj zagrożenia, kto i w jakim stopniu stanowi zagrożenie/
Spostrzeganie można ćwiczyć poprzez systematyczną celową obserwację otoczenia, ludzi, a także uprawiając takie dziedziny twórczości jak malarstwo, fotografia, rysunek.
Fizyczne ograniczenia spostrzegania
Spostrzeganie nasze nie zawsze jest doskonałe również z powodu fizycznych ograniczeń takich, jak: wady wzroku, daltonizm, zaburzenia pola widzenia, kurza ślepota - gdy pobudzenie wędrujące po drodze nerwowej ulega pewnym zniekształceniom.
Czynniki subiektywne wpływające na nasze spostrzeganie:
Intelekt - zdolność przewidywania, wyobraźnia.
Inni ludzie mają również wpływ poprzez możliwość sugestii, jak to się dzieje w zeznaniach świadków np., poprzez naprowadzające pytania - szczególnie gdy świadek jest młody, a zdarzenie miało miejsce dawno.
Silne emocje przeszkadzają w prawidłowej percepcji np. zakochany jest ślepy. Gdy do czegoś silnie dążymy nie widzimy wad np. przy kupnie samochodu. W procesie sądowym emocjonalne zeznania uznawane są za mało wiarygodne.
Stałe cechy osobowości np. osoba o wysokim poczuciu ważności, autorytarna ma tendencję do spostrzegania świata jako wrogiego, a ludzi jako złych.
Pełnione role - policjanta, nauczyciela, pracownika więzienia, ratownika medycznego. Ratownik medyczny nie musi uświadamiać sobie wszystkiego, co się dzieje wokół niego podczas rozmowy z pacjentem (ofiarą) np. hałas przejeżdżających samochodów czy szum wentylatora mogą być niezauważone, natomiast ledwo słyszalne westchnięcie ofiary może budzić jego zainteresowanie. Dzieje się tak dlatego, że specjalista ma określony schemat celów i zainteresowań, który uwypukla pewne szczegóły w obserwowanym środowisku.
Szybciej i dokładniej widzi się zjawiska mające sens.
Uwaga mimowolna - np. uciskający but, silne dźwięki z zewnątrz, kolorowe reklamy, inność.
Uwaga dowolna - polecenie czy konieczność celowej obserwacji określonego rodzaju bodźców.
Nastawienie przygotowawcze - biegacz na dźwięk sygnału rusza.
Potrzeby, wartości, nastawienia - eksperymenty z głodem - po 1,4,16 godz. niejedzenia coraz większa ilość przedmiotów na wystawie kojarzyła się z jedzeniem. Wystawa z książkami - lekarz łatwo dostrzeże książkę medyczną, dziecko - najpierw zobaczy bajki.
Doświadczenia - strach ma wielkie oczy - przecenianie zagrożeń po negatywnych doświadczeniach np. jednostka może zauważyć zagrożenie życia nawet tam, gdzie go nie ma.
Różnice płci - kobiety spostrzegają kosmetyki, mężczyźni - samochody.
Sytuacja, np. na drodze kierowca widzi to, co pasażerowi umyka.
Spostrzeganie społeczne
W spostrzeganiu rzeczywistości ważne jest spostrzeganie społeczne dotyczące relacji między ludźmi. Przy czym chodzi tu głównie o komunikaty niewerbalne. Jest to umiejętność spostrzegania zachowań bez korzystania ze słów, a rozpoznanie intencji zamiarów innych z ich wyrazu twarzy, tonu głosu, gestów, dotyku, sposobu spoglądania, sposobu chodzenia, postawy ciała. W/w. są najczęściej stosowanymi kanałami komunikacji niewerbalnej i służą:
Wyrażaniu emocji - zwężenie źrenic, opuszczanie oczu, zmienia kierunek wzroku, zaciskania ust, szczęk.
Wyrażaniu postawy - lubię cię /nasilasz kontakt, szeroki uśmiech/, nie lubię cię - /odwracasz wzrok, stajesz tyłem/, nie wierzę ci - /odwracasz wzrok, ironicznie uśmiechasz się/.
Informowaniu o cechach osobowości - jestem otwarty /szerokie gesty, zdecydowany ton głosu/, boję się /skulona postawa, szary strój nie chcę by mnie ktoś zauważył/.
Zastępowaniu kontaktu słownego - sygnały bezsłowne ułatwiają kontakt na odległość, w hałasie, pod wodą / umówione sygnały/ symboliczne gesty kulturowe, narodowe, subkulturowe itp.
Kanały spostrzegania
Główne kanały spostrzegania i komunikacji niewerbalnej to:
mimika - kanał wyrazów twarzy - dla sześciu emocji: gniewu, strachu, szczęścia, zaskoczenia, smutku, niesmaku - jest uniwersalna międzykulturowo, interpretowana identycznie i rozpoznawalna wśród różnych kultur. Natomiast sposób ujawniania tych emocji jest różny: w USA normy kulturowe zabraniają mężczyźnie ujawniania smutku i płaczu, podczas gdy kobiety mogą to robić bezkarnie., Japończykom nie przystoi śmiać się głośno, a negatywne uczucia przykrywa się uśmiechem, stąd Azjaci są dla nas trudniej odczytywalni.
Z badań wynika, że emocje wyrażane prze 2-5 s. są możliwe do odczytania, co jest ważne np. w negocjacjach.
kontakt wzrokowy i spojrzenie: gdy osoba nie patrzy w oczy jesteśmy wobec niej podejrzliwi, ciemne okulary mogą nas wprawić w zakłopotanie. Dobry kontakt wzrokowy jest kontaktem niemal ciągłym, np. słuchacz patrzy prawie bez przerwy na mówcę podczas, gdy mówca nie zawsze, gdyż musi się skupić na myśleniu.
W negocjacjach ważne są spojrzenia kontrolne na mimikę przeciwnika - spojrzenie w bok - „muszę się zastanowić”, mrużenie oczu oznacza brak zaufania, zwężenie źrenic - agresja.
komunikacja wielokanałowa pomieszanie gestykulacji z tonem głosu, mimiką, pantomimiką. W szczerym, spontanicznym przekazie sygnały ze wszystkich kanałów są ze sobą spójne.
komunikacja dotykowa - skrajne różnice w zachowaniu się młodych par w różnych krajach (np. Anglia - dystans, ograniczony kontakt fizyczny, Włochy - brak dystansu, swobodny kontakt.)
Reasumując
Na proces poznania składa się odbiór danych, bodźców napływających z otoczenia i z naszego organizmu działających na nasze zmysły oraz ich przetworzenie według pewnych zasad organizujących proces poznania. np. wg psychologów postaci to, co jest interesujące i potrzebne przy realizacji jakiegoś zadania, co jest dla nas ważne stanowi figurę, reszta kontekstu to jest tło.
Spostrzegamy przedmioty, osoby, zjawiska, jak i kontekst społeczny otoczenia.
To, co spostrzegamy zależy w dużej mierze od naszej predyspozycji intelektualnej, osobowości, naszych potrzeb i nastawień oraz konkretnej sytuacji.
W fazie spostrzegania i zapamiętywania ważne są dwa elementy:
1.Cechy i elementy samego zdarzenia.
2.Cechy osoby obserwującej zdarzenia, jej stan emocjonalny i psychofizyczny.
Ad.1.
oświetlenie i pora dnia. Ludzie stosunkowo słabo widzą w nocy i przeceniają swoje zdolności spostrzegania, co jest związane z fizjologią. Pręciki odpowiedzialne za widzenie w nocy, w ciągu dnia dają widzenie szczegółowe i kolorowe, w nocy dają widzenie niedokładne i bez kolorów. Stąd do tak wielu wypadków dochodzi w nocy.
* W warunkach optymalnych sylwetkę człowieka widać wyraźnie z odległości 90 - 100m. , w złych warunkach z odległości 30m.
Zmiana przejścia od światła do ciemności i od ciemności do światła. Adaptacja komórek receptywnych oczu wymaga czasu dłuższego, gdy przechodzimy ze światła do ciemności. Pełna aktywizacja wzroku to kilkanaście minut.
Odwrotna sytuacja jest bardziej sprzyjająca. 15 sekund wystarcza by sporo zobaczyć, gdy przejdzie się z ciemności do światła.
Błędy w ocenie czasu. Regułą są systematyczne zniekształcenia. Wydłuża się czas dwa do trzech razy, gdy zdarzenie trwało bardzo krótko, a osoba zaangażowana była w silnym stresie.
Błędy w ocenie prędkości. Ocena prędkości przedmiotu zależy od jego wielkości. Jeśli widzimy jadącą ciężarówkę i motocykl, to wg nas motocykl jedzie szybciej, mimo iż prędkość obu pojazdów będzie jednakowa.
* Jest to systematyczne zniekształcenie odpowiedzialne za wypadki komunikacyjne na przejazdach kolejowych - pociąg jest duży. Kierowcy, prędkość pociągu oceniają jako mniejszą, niż jest w rzeczywistości.
Spostrzeganie kolorów.
* Kurza ślepota - patologiczne zaburzenie w widzeniu kolorów w słabym oświetleniu lub o zmierzchu.
* Daltonizm - monochromatyczne widzenie kolorów - widzenie jak w nocy lub d. częściowy - np. nie widzą zieleni i czerwieni, a spostrzegają niebieski i żółty lub odwrotnie.
* Po alkoholu kolor czerwony odbierany jest jako bardziej intensywny.
* Osoby starsze kolor niebieski odbierają jako zielony.
Zdarzenia obejmujące przemoc są gorzej pamiętane w tym sensie, że gorsza jest pamięć szczegółów, natomiast to, że zaszły, pamiętane jest długo.
Katastrofy, napady wywołujące nadmierne pobudzenie są przeszkodą do przeniesienia zauważonych faktów do pamięci długotrwałej, czyli zapamiętania.
Ad.2.
Wpływ emocji na przypominanie. Jak zapamiętujemy w stanie stresu?
* Wysokiemu pobudzeniu towarzyszy zawężenie uwagi.
* Niskie pobudzenie wywołuje senność i znudzenie.
Przy wysokim pobudzeniu, gdy wzrasta lęk obniżają się funkcje pamięciowe.
Wniosek: w stresie spostrzegamy zdarzenie w sposób wybiórczy, na obiekcie centralnym, który zapamiętujemy dokładnie, a innych bodźców możemy nie dostrzec. W efekcie „broni” - gdy następuje zdarzenie z użyciem broni, to świadkowie pamiętają bardzo dobrze broń, opisują jak ją ktoś trzymał, jaki broń miała kolor, kształt ze szczegółami, a bardzo niewiele mogą powiedzieć o tym, kto ten pistolet trzymał - jest to tak zwana pamięć tunelowa lub efekt broni. Pamięta broń, a o pozostałych szczegółach i okolicznościach podaje szczątkowe informacje.
Zawężenie uwagi ma wpływ na selektywność pamięci. Generalnie emocje nie pogarszają pamięci, a nawet polepszają, natomiast wpływają na selektywność zapamiętywania - elementy peryferyczne są pamiętane gorzej.
Chroniczny lęk pogarsza zdecydowanie pamięć. Osoba jest tak zaabsorbowana swoim lękiem, że jej uwaga jest niepełna lub zawężona.
Oczekiwanie - gdy spodziewamy się pewnych rzeczy w otoczeniu - taką postawę generujemy z przekonań o tym, jak świat jest urządzony „tak miało być, bo tak jest zawsze” i ze stereotypów. Ludzie nieświadomie oczekując jakichś zachowań ze strony innych sami mogą takie zachowania prowokować. Myśliwy strzelił do namiotu myśląc, że to niedźwiedź interpretując zgodnie z oczekiwaniami, że w rejonie polowań nie powinno być niczego innego poza zwierzyną.
Wiek i płeć - dzieci gorzej zapamiętują niż osoby starsze, choć potrafią dostrzec nowe szczegóły np. modnego ubioru. Nie zauważa się ilościowych różnic w zapamiętywaniu uwarunkowanych płcią, choć kobiety na inne szczegóły zwracają uwagę. Mężczyźni np. słabo różnicują kolory ubioru, a dla kobiet wszystkie samochody są takie same.
Alkohol - nawet małe ilości pogarszają pamięć, podobnie narkotyki.
Faza przypominania - to czas od zdarzenia do odtworzenia.
Im wcześniej odtwarzamy zdarzenie z pamięci tym więcej uzyskamy informacji. Najwięcej bezpośrednio po zdarzeniu.
Wszystkie informacje zawarte między zdarzeniem np. relacje innych osób, a przypominaniem powodują wymazywanie oryginału, nakładanie się lub wchodzenie w puste luki pamięciowe. Wszystkie te elementy zmniejszają wiarygodność relacji świadków wydarzeń.
Istnieje możliwość połączenia swojej wersji z wersjami innych świadków czy uczestników wydarzeń, a nawet z wyobrażeniami czy zmyśleniami - są to tzw. błędy wynikające z błędu w monitorowaniu źródeł - połączenie informacji z różnych źródeł
Nie zawsze relacje wypowiadane z dużą pewnością odpowiadają rzeczywistości. Dotyczy to ważnych relacji, a opowiadająca osoba zdaje sobie sprawę z tego, że to, co mówi ma ogromne znaczenie, więc chce być „dobrym” świadkiem.
Wyobraźnia
Wyobraźnia jest zjawiskiem ściśle związanym ze spostrzeganiem.
Wyobrażenie traktowane jest jako obraz przedmiotu, który przestał działać na nasze zmysły - jest to wyobrażenie odtwórcze. Skrajnym przypadkiem wyobrażeń odtwórczych są wyobrażenia ejdetyczne, cechujące się fotograficzną dokładnością, występują głównie u dzieci.
Wyobrażenia twórcze tj. przedstawienie przedmiotów, z którymi jednostka uprzednio nigdy się nie zetknęła np. pegaz. Jednak w wielu konstrukcjach tworzonych przez człowieka wykorzystywane są elementy znane mu wcześniej. Pierwsze samochody klasycznym przykładem było dołożenie do pojazdu konnego silnika. W dziele artystycznym czy naukowym można dostrzec wpływy tradycji, pewne pomysły innych osób wykorzystane w odmienny sposób.
Wyobraźnia a pamięć:
eksperyment - badanym eksponowano pary słów dobrane w sposób losowy, prosząc badanych, aby wyobrażali sobie związki między słowami tworzącymi pary: np. lew - kapelusz - jako lwa w kapeluszu - okazało się, że badani nie popełniali żadnych błędów przy odtwarzaniu list liczących 300 par, a w przypadku list liczących 700 par badani dawali 95% poprawnych odpowiedzi. Tę zależność wykorzystano przy uczeniu się słówek w języku obcym - „metodą słów kluczowych”, albo wyobrażeń interaktywnych - wyobrażenia są tu podwójnie kodowane - na poziomie werbalnym i na poziomie obrazowym.
Słowa o dużym potencjale wyobrażeniowym są łatwiej zapamiętywane - lis, drzewo, łąka aniżeli dobro, grzech, siła.
Wyobrażenie „miejsca” jako środek mnemotechniczny ułatwiający przypominanie. Simonides przypominając sobie recytowany wiersz kojarzył jego fragmenty z miejscami, na których siedzieli słuchacze.
Wykorzystywanie wyobrażeń w psychoterapii.
Wyobrażenia mogą nie tylko modyfikować nasze procesy poznawcze, lecz także zmieniać nasze stany emocjonalne. Powodują np. że emocje nabierają innego charakteru - przestają być źródłem napięcia, a przeciwnie - motywują jednostkę do realizacji dążeń i własnych celów.