System prawa, wykładnia prawa i

pojęcie prawa

Joanna Trusiak

Administracja, III rok, sem.V

Przedmiot: Legislacja administracyjna

Pojęcie prawa

Termin „prawo” jest pojęciem wieloznacznym, które ma w języku potocznym o wiele szerszy zasięg treściowy niż na gruncie nauki prawa i praktyki prawniczej. I tak np. w naukach przyrodniczych i społecznych termin „prawo” oznacza obiektywne prawidłowości występujące w świecie przyrody czy w życiu społecznym. Pojęcie „prawo” nie jest jednak jednoznaczne również w języku prawniczym. Terminu tego używamy do oznaczenia pewnych konkretnych uprawnień (prawo własności, prawo wyborcze, prawo do wypoczynku itp.). Posługujemy się nim również, gdy dokonujemy wyodrębnienia poszczególnych gałęzi składających się na system prawa (prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo cywilne itd.). Wreszcie pojęcie „prawo” w najszerszym jego znaczeniu służy do nazwania zespołu norm określających postępowanie ludzi, norm ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo.

Najogólniej mówiąc, prawo to całokształt (zbiór) reguł zachowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, popartych przymusem ze strony państwa. Definicja ta podkreśla, że prawo to zespół norm regulujących określone stosunki społeczne. Normy prawne zaliczamy więc do szerokiej grupy norm społecznych obok norm moralnych, norm obyczajowych itd. Podstawowa różnica leży w rodzaju przymusu, jakim zabezpieczone jest przestrzeganie tych norm - normy prawne poparte są przymusem państwowym, a więc przymusem stosowanym przez zorganizowany i wyspecjalizowany aparat (sądy, organy ścigania), natomiast normy moralne lub obyczajowe poparte są sankcjami w postaci potępienia ze strony środowiska lub określonej grupy, pogardy, izolacji itp.

Prawo możemy rozpatrywać w dwóch ujęciach: przedmiotowym i podmiotowym. W ujęciu przedmiotowym prawo to całokształt obowiązujących norm czy przepisów prawnych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy orzekające (sądy, administracja). W ujęciu podmiotowym prawo jest to zbiór uprawnień przyznawanych jednostce przez obowiązujące akty normatywne, służące zabezpieczeniu jej interesów i dające tej jednostce swobodę działania w zakreślonych granicach.

Funkcje prawa

Prawo pełni w państwie różnorodne funkcję zarówno wobec obywatela jak i wobec całej zbiorowości. Prawo reguluje życie polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne w państwie, występuje również jako czynnik kontrolujący powyższe dziedziny.

• Funkcja regulacji życia społecznego (stabilizacyjna) - prawo pozwala zapewnić obywatelom poczucie bezpieczeństwa w państwie. Eliminuje niepożądane zachowania. Utrwala istnienie ładu społecznego, gospodarczego, politycznego.

• Funkcja wychowawcza - prawo kształtuje pozytywne zachowania wobec przepisów prawnych np. wobec przestrzegania przepisów ruchu drogowego, mówimy wówczas o charakterze prewencyjnym. Prawo pełni także funkcję resocjalizacyjną, kiedy zastosowana kara działa tak, że osoba, której to dotyczy nie jest skłonna pogwałcić istniejące normy prawne.

• Funkcja ochronna - prawo ma za zadanie chronić te wartości, które są ogólnie przyjęte i ważne ze społecznego punktu widzenia.

• Funkcja dynamizująca - prawo jest narzędziem zmiany różnych dziedzin życia np. prawo oświatowe regulujące przepisy związane z Nową Maturą.

• Funkcja dystrybucyjna - prawo rozdziela dobra i ciężary, wynikające z funkcjonowania państwa np. przez podatki. Funkcja ta dotyczy szczególnie prawa cywilnego i administracyjnego.

• Funkcja represyjna - prawo ma za zadanie określić wymiar kary za dokonanie przestępstw, działać odstraszająco na sprawców, a także realizować zasadę nieuchronności poniesienia kary za dokonane przestępstwo.

• Funkcja kontrolna - prawo określa postawy jednostek, grup społecznych, narodu i instytucji państwowych. Wyznacza jakie postępowanie jest zabronione, a jakie nie.

• Funkcja kulturotwórcza - prawo integruje ludność zamieszkującą na danym terenie np. działający zgodnie z prawem samorząd. Wpływa na kultywowanie określonych przez daną społeczność wartości. Znajomość przepisów prawnych określa poziom kultury np. politycznej danej zbiorowości. Prawo decyduje o ciągłości historycznej danego narodu i państwa.

• Funkcja organizacyjna - prawo określa ramy działania władzy i organizacji publicznych.

• Funkcja gwarancyjna - prawo wyznacza granice pomiędzy uprawnieniami państwa, a wolnością jednostki. Określa jakie zachowanie jednostki wobec państwa jest zabronione. Z drugiej strony wyznacza granice działania państwa wobec jednostki. Granice te stanowią istniejące normy prawne będące jedyną podstawą działania.

Gałęzie prawa

Gałęzie prawa to zespół norm prawnych, wyróżnionych ze względu na przedmiot lub metodę regulacji. Każda gałąź prawa reguluje odmienny zakres stosunków społecznych:

• prawo państwowe

• prawo administracyjne

• prawo finansowe

• prawo cywilne

• prawo rodzinne

• prawo handlowe

• wekslowe i czekowe

• prawo pracy

• prawo karne

• prawo procesowe cywilne

• prawo procesowe karne

• prawo rolne

• prawo międzynarodowe prywatne

• prawo międzynarodowe publiczne

• prawo kanoniczne

• prawo konstytucyjne

System prawa

„System” stanowi centralne pojęcie wyodrębnionego działu wiedzy, zwanego teorią systemów ogólnych albo ogólna teorią systemów. W teorii tej system charakteryzowany jest jako „zbiór jednostek wzajemnie ze sobą powiązanych”, „układ pewnych elementów powiązanych ze sobą wzajemnie w taki sposób, że tworzą całość”, jako „zbiór elementów pozostających we wzajemnych relacjach”, „zespół elementów pozostających w interakcji”, jako „zbiór obiektów współzależnych od siebie lub, inaczej, zbiór obiektów, między którymi istnieje pewna relacja”.

Na system prawa danego państwa składają się, wg A. Łopatki, obowiązujące w tym państwie normy prawne, postrzegane w ich wzajemnym powiązaniu z punktu widzenia cech wspólnych i cech je różnicujących. System prawa każdego państwa ma charakter dynamiczny - do systemu tego stale dodawane są nowe normy, inne zaś są z niego usuwane.

System prawa, tak jak każdy system, ma wewnętrzną strukturę. Między jego elementami, tj. normami prawnymi zachodzą różnorodne powiązania i występują wzajemne oddziaływania. W systemach prawa stanowionego daje się dostrzec występowanie między normami związków trojakiego rodzaju: treściowych, formalnych, hierarchicznych. Związki treściowe wyrażają się w istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej (wspólnych wartości) norm należących do systemu oraz w jednolitości pojęć języka prawnego. Więź formalna polega na tym, ze stanowienie norm prawnych odbywa się w ramach określonych prawem kompetencji i procedur, czyli z uwzględnieniem wymogów formalnych. Istnienie związków hierarchicznych oznacza, że norma wyższa określa warunki tworzenia i uznania za obowiązującą normy niższej.

Struktura systemu prawa porządkowana jest zwłaszcza według dwóch czynników:

1. hierarchicznego układu norm prawnych, tworzących pionową strukturę systemu prawa - normy prawne są w systemie prawa uporządkowane według określonej hierarchii, adekwatnej do hierarchii aktów prawnych, w których się one zawierają. Normy stanowią więc swego rodzaju piramidę, na której szczycie znajdują się normy konstytucji, wyposażone w najwyższą moc prawną. Najważniejszą konsekwencją hierarchicznej struktury systemu prawa jest to, że normy prawne zawarte w aktach prawnych niższego rzędu nie mogą być sprzeczne z normami zawartymi w aktach wyższego rzędu.

2. podziału norm prawa na gałęzie, tworzące poziomą strukturę systemu prawa - ważne znaczenie w systemie prawa ma podział na gałęzie prawa. Pod pojęciem gałęzi prawa rozumie się najczęściej ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych regulujących określoną dziedzinę życia społecznego (grupę stosunków społecznych), wyodrębniony według jednolitej metody regulacji prawnej (cywilnej, administracyjnej, karnej). Zaliczenie określonych norm prawnych do danej gałęzi prawa nie ma w wielu przypadkach charakteru „sztywnego”, gdyż niektóre z nich plasują się „na styku” dwu lub nawet trzech gałęzi prawa.

Pisząc o porządkowaniu prawa w ramach systemu prawa, wspomnieć należy o dwóch zabiegach porządkujących - kodyfikacji i inkorporacji prawa (kompilacji prawa). Działalność kodyfikacyjna, w wyniku której powstaje kodeks, wiąże się ściśle z procesem stanowienia prawa. Prowadzą ją zawsze organy władzy publicznej. Kodyfikacja jest najdoskonalszym sposobem porządkowania materiału prawnego. Pozwala nie tylko na usystematyzowanie, ale i na wydatne zmniejszenie liczby przepisów, co ułatwia posługiwanie się nimi.

Z kolei inkorporacja prawa (kompilacja prawa) nie jest związana z procesem stanowienia prawa. Polega ona na zebraniu w jedną całość (zbiór) obowiązujących w jakiejś dziedzinie norm prawnych, nierzadko wielokrotnie nowelizowanych, oraz na ich uporządkowaniu według treści. Jest to działalność systematyzująca, ułatwiająca posługiwanie się tymi normami, w której toku i wyniku prawo obowiązujące nie ulega zmianie. Działalność kompilacyjna może mieć charakter urzędowy (np. wydanie jednolitego tekstu ustawy) lub prywatny (np. wydanie przez wydawnictwo zbioru przepisów z zakresu prawa transportowego, bankowego czy ubezpieczeniowego).

Wszystkie systemy prawa charakteryzują się co najmniej dwiema cechami: niesprzeczności (koherentności) systemu oraz zupełności systemu. Niesprzeczność systemu oznacza, że jeżeli w systemie tym pojawią się normy prawne niezgodne ze sobą, a nawet sprzeczne, to nauka prawa oraz organy stosujące prawo potrafią usunąć te sprzeczności (niezgodności). Zupełność systemu zakłada, że dla każdej sprawy spornej i dla każdego sporu prawnego podmiot stosujący prawo jest w stanie znaleźć normę pozwalającą na rozstrzygnięcie tego sporu lub sprawy. Oznacza to, że nawet jeżeli w systemie prawnym występują luki, to istnieją skuteczne sposoby ich wypełnienia, polegające na umiejętnym zastosowaniu opisanych wyżej wnioskowań przez analogie oraz przy zastosowaniu reguł interferencyjnych.

Wykładnia prawa

W praktyce prawniczej używa się terminu „wykładnia prawa” w różnych kontekstach, często przemiennie lub nawet w bezpośrednim sąsiedztwie, w dwóch zasadniczo odmiennych znaczeniach, z których pierwsze nazywamy znaczeniem pragmatycznym, a drugie - apragmatycznym.

W znaczeniu pragmatycznym termin „wykładnia prawa” oznacza zespół pewnych czynności odnoszących się do jakichś wyrażeń, zaś w znaczeniu apragmatycznym termin ten oznacza rezultat tych czynności dokonywanych w stosunku do owych wyrażeń, a polegający na jakichś treściach przypisywanych tym wyrażeniom.

Zakres „wykładni prawa” pojmowanej pragmatycznie wyznaczany bywa na dwa sposoby: węższy albo szerszy.

W ujęciu węższym (sensu stricto) - obejmuje on różne sprawy i odpowiadające im czynności, związane z rozumieniem tekstów prawnych.

Wykładnia prawa w szerokim sensie („wykładnia prawa sensu largo”) obejmuje natomiast, obok czynności związanych z rozumieniem tekstów prawnych, również czynności polegające na wywnioskowywaniu z norm odtworzonych z tekstu prawnego innych norm.

Przedmiotem wykładni są istniejące już przepisy prawne, z których dokonujący wykładni stara się wyprowadzić normy prawne. Ponieważ przepisy prawne sformułowane są w języku prawnym, to wykładnia zmierza do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego. Jej celem jest wyprowadzenie (odkodowanie) hipotezy i dyspozycji normy prawnej. Wykładnia jest więc interpretacją wyrażeń języka pranego i służy przede wszystkim usunięciu występujących w nim wątpliwości.

Wykładnia prawa nie tworzy nowych przepisów i ich nie modyfikuje. Ma ona na celu ustalenie, jakie normy prawne są w nich wysłowione. Ma charakter wtórny, pomocniczy w stosunku do prawa obowiązującego. Jej praktyczne zastosowanie powoduje, iż jest ona przedmiotem wielostronnego zainteresowania nauki prawa, formułującej różne teorie na jej temat.

Teorie wykładni prawa można podzielić na dwie grupy: teorie opisowe i teorie normatywne.

Teorie opisowe w sposób logiczny, pełny wiernie ustalają i przedstawiają proces wykładni, czynniki warunkujące ten proces (kto, pod wpływem czego i w jakich okolicznościach interpretuje przepisy prawa), sposób dochodzenia do określonych ustaleń oraz uzyskane rezultaty.

Normatywne teorie wykładni natomiast formułują postulaty często przeciwstawne co do procesu wykładni. Stanowią zatem grupę zróżnicowaną zarówno w zakresie cennym, jak i postulatywnym. Można w niej wyróżnić koncepcje:

• subiektywistyczne - które zalecają ustalanie znaczenia przepisów prawnych przez odwołanie się do woli prawodawcy stanowiącego te przepisy;

• obiektywistyczne - postulujące wykładnię przepisów prawa w oderwaniu od woli prawodawcy. Traktują one przepis prawa jako byt niezależny od prawodawcy.

Podstawę innego podziału teorii normatywnych stanowi kryterium wartości. Pozwala ono wyróżnić teorie:

• statyczne - oparte na założeniu, że prawodawca, ustanawiając przepis prawny, nadaje mu określone znaczenie, które jest wiążące przez cały czas obowiązywania przepisu. Można to osiągnąć stosując głównie dyrektywy wykładni językowej i systemowej.

• dynamiczne - które dozwalają nadawanie „starym” przepisom prawnym nowego znaczenia, zapewniając w ten sposób adekwatność prawa i stosunków społecznych przez powołanie się na względy słuszności, celowości, sprawiedliwości. Te teorie preferują wykładnie pozajęzykowe;

• „aktualnego prawodawcy” - zalecające przy wykładni przepisów prawa kierowanie się preferencjami aktualnego prawodawcy, które można ustalić w oparciu o znajomość prawa obecnie stanowionego.

Rodzaje wykładni prawa

Z określenia pojęcia wykładni wynika, iż jest to zespół wielu czynności zmierzających do ustalenia zakresu i znaczenia wyrażeń tekstu prawnego. Przy dokonywaniu tych czynności korzysta się z pewnych wskazówek i zaleceń. Owe zalecenia i wskazówki nazywane są dyrektywami interpretacyjnymi. Są one dorobkiem teorii wykładni, gdyż zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą. I chociaż nie mają mocy prawa obowiązującego, to są powszechnie akceptowane i stosowane przez prawników.

Wyróżnia się dyrektywy:

• I stopnia, które określają, w jaki sposób przepisy prawa powinny być interpretowane

• II stopnia, wskazujące:

- jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać

- kolejność posługiwania się dyrektywami I stopnia

- kryteria wyboru jednego znaczenia, jeśli za pomocą dyrektyw I stopnia uzyskano różne znaczenia zwrotów zawartych w tekstach prawych.

Dyrektywy interpretacyjne mogą się opierać na kryteriach językowych i pozajęzykowych. To rozróżnienie pozwala także dokonać podziału wykładni.

Po pierwsze, wyróżniamy wykładnię językową (nazywaną także: językowo-logiczną, gramatyczną, słowną, werbalną), która polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego przy wykorzystaniu reguł semantycznych (znaczeniowych), stylistycznych, syntaktycznych (składniowych) języka naturalnego oraz reguł logiki formalnej (poprawnego myślenia) i logiki prawniczej (quasi-logicznych).

Podstawowe dyrektywy interpretacyjne wykładni językowej to m.in. wskazanie, że:

- zwrotów, gdy ustalono wiążąco ich znaczenie (definicje legalne), należy stosować tylko w tym znaczeniu (np. „tajemnica państwowa”)

- interpretowanym zwrotom prawnym nie należy, bez uzasadnionej potrzeby, nadawać innych znaczeń niż mają w języku naturalnym (potocznym)

- tak samo brzmiącym zwrotom w ramach tego samego aktu prawnego nie należy nadawać innych znaczeń, a zwroty brzmiące odmiennie nie mogą mieć tego samego znaczenia

- do tekstu prawnego nie należy niczego dodawać ani go czegoś pozbawiać

- znaczenie przepisu prawnego należy ustalać w taki sposób, aby żaden jego fragment nie okazał się zbędny (przepisy należy traktować jako całość)

- specyficzne zwroty języka prawnego należy rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym im w tym języku (np. „zasiedzenie”, „powód”)

- przepisy szczególne, jako wyjątek od przepisów ogólnych, nie mogą być interpretowane rozszerzająco.

Wykładnia językowa traktowana jest jako podstawowy rodzaj wykładni prawa mający pierwszeństwo przed innymi rodzajami wykładni. Od niej zaczyna się proces interpretacji przepisów prawa, dopiero później stosuje się wykładnie oparte na kryteriach pozajęzykowych.

Po drugie, wyróżniamy wykładnie pozajęzykowe, które stanowią grupę opartą na różnych kryteriach pozajęzykowych, obejmującą:

• Wykładnię celowościową (teleologiczną), która polega na ustaleniu znaczenia przepisu prawnego przez odwołanie się do jego celu (ratio legis).

• Wykładnię funkcjonalną, której istota polega na ustalaniu znaczenia przepisu prawnego przez określenie wszelkich skutków jego zastosowania - zarówno pożądanych, jak i ocenianych negatywnie.

• Wykładnię systemową (systematyczną) pozwalającą poznać znaczenie przepisu prawnego przez ustalenie jego rzeczywistego miejsca w strukturze wewnętrznej aktu normatywnego, w gałęzi prawa albo przez odwołanie się do zasad gałęzi prawa lub całego systemu prawa. Opiera się ona na założeniu, że miejsce przepisu prawnego wynika ze świadomego, racjonalnego działania prawodawcy uwzględniającego niesprzeczność systemu prawa.

• Wykładnię historyczną - zmierzającą do ustalenia znaczenia przepisów prawnych za pomocą materiałów historycznych dotyczących przepisów prawnych wcześniej obowiązujących, uzasadnienia projektów obecnych przepisów, dyskusji nad tymi projektami itp. Wykładnia ta wiąże się z wykładnią celowościową, ponieważ materiały historyczne pozwalają ustalić także zamierzony cel przepisów prawnych.

• Wykładnię porównawczą pozwalającą ustalić znaczenie przepisów prawa poprzez porównanie ich z innymi podobnymi przepisami prawa o ustalonym już znaczeniu.

Nie zawsze interpretacja przepisów prawnych dokonana w drodze wykładni językowej, a następnie za pomocą kryteriów pozajęzykowych, prowadzi do takich samych rezultatów. Często są one rozbieżne i trzeba z nich wybrać jedno znaczenie przepisu prawnego. Służy temu wykładnia odnosząca się nie do procesu interpretowania, lecz do samego rezultatu interpretowania. Właśnie ten wynik interpretacji stanowi kryterium podziału wykładni na:

• Adekwatną (dosłowną, literalną, stwierdzającą), która występuje wówczas, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni zostanie wybrane rozumienie ustalone w drodze wykładni językowej

• Rozszerzającą, gdy porównując zakresy przepisu prawnego, otrzymane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybiera się rozumienie wynikające z wykładni pozajęzykowej i jest ono szersze od otrzymanego w drodze wykładni językowej

• Zwężającą (ścieśniającą) polegającą na wyborze uzyskanego za pomocą wykładni pozajęzykowych węższego rozumienia zakresu przepisu prawnego niż zakres wynikający z wykładni językowej.

Przy tym podziale wykładni punktem odniesienia dla wykładni rozszerzającej i zwężającej są rezultaty wykładni adekwatnej. Posługiwanie się wykładnią rozszerzającą i zwężającą wymaga szczególnej ostrożności, gdyż mogą one prowadzić do interpretacji nadającej normie prawnej treść sprzeczną z wyraźnym brzmieniem przepisu (contra legem).

Innym kryterium rozróżniana wykładni jest jej moc wiążąca. Pod tym pojęciem rozumie się obowiązek określonych adresatów wiązania z pewnymi przepisami prawa znaczenia ustalonego przez kompetentny organ państwowy. Stąd też wykładnia tego organu bywa nazywana także wykładnią oficjalną. Wykładnia dokonywana przez wszystkie inne podmioty prawa nie ma mocy wiążącej - ma charakter nieoficjalny (prywatny, doktrynalny).

Kryterium to pozwala wyróżnić:

• Wykładnię o mocy powszechnie wiążącej - pozwala ona zrozumieć przepisy prawne tylko w jeden sposób (wskazany w tej wykładni). Moc powszechnie wiążącą ma wykładnia autentyczna (dokonywana przez organ państwa, który dany przepis ustanowił; opiera się to na założeniu, że ten, kto jest upoważniony do stanowienia prawa, może je także interpretować. Moc wiążąca tej wykładni pokrywa się z mocą prawną, wynikającą z miejsca, jakie akt normatywny zajmuje w systemie źródeł prawa.) oraz wykładnia legalna - dokonywana przez organ państwa, który przepisy prawne wyposażają w kompetencje do ustalania wykładni o mocy powszechnie wiążącej (obecnie w Polsce nie ma organu dokonującego tego rodzaju wykładni).

• Wykładnię o ograniczonej mocy wiążącej - ograniczona moc wiążąca wykładni polega na tym, że ustalonym przez interpretatora znaczeniem przepisu są związani tylko niektórzy adresaci. Ograniczoną moc wiążącą ma:

- wykładnia praktyczna - dokonywana przez organ I instancji stosujący prawo w konkretnej sprawie. Wiąże ona organ dokonujący wykładni i podmioty, względem których prawo jest stosowane;

- wykładnia dokonana przez organ odwoławczy (II instancji) w razie uchylenia orzeczenia i zwrócenia sprawy do ponownego rozpoznania organowi I instancji. Wiąże ona wówczas i organ I instancji, i podmioty występujące w sprawie;

- wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy

• Wykładnię niemającą mocy wiążącej - jest to wykładnia doktrynalna (naukowa), ma w zasadzie charakter prywatny i jest dokonywana najczęściej przez teoretyków i wybitnych praktyków prawa (stąd często oderwana jest od konkretnego rozstrzygnięcia). Przykładem wykładni doktrynalnej są komentarze do przepisów aktów normatywnych oraz glosy (tzn. naukowe komentarze do orzeczeń sądowych, zawierające ich krytyczną analizę i wyrażające stanowisko doktryny) oparte na ocenie konkretnego przykładu (np. wyroku). Ten rodzaj wykładni nikogo nie wiąże, ale ma duże znaczenie dla doskonalenia prawa.

Luki w prawie

System prawa powinien być zupełny i nie zawierać luk. Oznacza to, że powinien regulować wszystkie kwestie, które uznaje się za istotne. Zupełność oznacza, że prawodawca przewidział unormowanie dla każdej sytuacji wymagającej rozstrzygnięcia na gruncie prawa. Polega ona na tym, że na każdą okoliczność ustawodawca przewiduje odpowiednią normę prawną.

Z pojęciem zupełności systemu prawa wiąże się ściśle termin luki prawnej. System zupełny powinien być systemem wolnym od luk. Luka to „biała plama", pustka na pewnym odcinku obszaru prawnego; brak regulacji prawnej. Nie każdy brak przepisów należy traktować jako lukę. Wielu dziedzin życia normodawca celowo nie reguluje. O luce mówimy jedynie wtedy, gdy brakuje normy dla takiego stosunku społecznego, który- biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa- powinien być uregulowany. Przyczyny wystąpienia luk w prawie są rozmaite. Prawo nie nadąża często za przemianami, jakim ulegają stosunki międzyludzkie. Ustawodawca tworząc przepisy nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ewentualności. W rezultacie zachodzą sytuacje, których obowiązujące prawo nie normuje, mimo że potrzeba regulacji jest oczywista. Zdarza się też, że normodawca celowo pozostawia lukę w tworzonym zespole przepisów. Zwłaszcza, gdy odnoszą się one do nowych dziedzin. Dopiero po pewnym czasie, gdy działalność organów stosujących prawo dostarczy praktycznych doświadczeń, wypełnia się tę lukę przez wydanie odpowiedniego aktu.

W języku prawniczym mówi się często o kilku rodzajach luk w prawie. Są to jednak zróżnicowane sytuacje, które najczęściej nie polegają na faktycznych lukach. Termin luka ma w odniesieniu do tych sytuacji najczęściej znaczenie przenośne. Wyróżniamy tutaj następujące sytuacje:

• luka extra legem - ma miejsce wtedy, gdy system norm bezpośrednich nie wypowiada się o danym stanie faktycznym, chociaż powinien. Innymi słowy jest to luka polegająca na tym, że normy prawne milczą na temat danego stanu faktycznego.

• luka contra legem - dotyczy sytuacji, w której stosujący prawo podmiot ocenia ujemnie pozytywne konsekwencje, zawarte w normach prawnych.

• luka intra legem - polega z kolei na mało precyzyjnych sformułowaniach języka prawnego. Powstaje wtedy, gdy regulacja jest zbyt „luźna", za mało konkretna.

• luka techniczna - występuje wtedy, gdy norma prawna reguluje daną sytuację, lecz jednak milczy o jakimś drobnym elemencie, bez którego to elementu wydanie rozstrzygnięcia nie jest możliwe.

• swoista luka w prawie - dotyczy sytuacji, gdy brak jest normy, która zgodnie z inną normą obowiązującą powinna była zostać ustanowiona. Akt prawny wyższego rzędu (np. ustawa) zawiera upoważnienie do wydania konkretnego aktu niższego rzędu (regulującego szczegółowo daną materią), lecz występuje opóźnienie legislacyjne. Akt niższego rzędu nie ukazuje się.

Luki w prawie wypełnia się za pomocą analogii. Znane są dwa rodzaje analogii:
a) analogia ustawy - występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu faktycznego stosowane są normy prawne odnoszące się do innego, podobnego stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony, to można przyjąć, iż ta sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy unormowaniu prawnym danego stosunku prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego potraktowania stosunku podobnego.
b) analogia prawa - istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych unormowanych w ustawie. Nie jest tu możliwe zastosowanie analogii ustawy. W takim przypadku sąd może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na stworzonej prze siebie normie, wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa. Stworzona norma nie ma charakteru trwałego i jest przeznaczona wyłącznie do rozstrzygnięcia danej sprawy. Orzeczenie sądu nie staje się więc częścią obowiązującego prawa. Analogia jako sposób wypełniania luk ma największe znaczenie w prawie cywilnym. W prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne.

Bibliografia:

• Korybski A., Leszczyński L., Pieniążek A., „Wstęp do prawoznawstwa”, Lublin 2007

• Korycki S., Kuciński J., Trzciński Z., Zaborowski J., „Zarys prawa”, Warszawa 2008

• Lewandowski J., „Podstawy prawa. Zarys wykładu”, Warszawa 2008

• Nowacki J., Tobor Z., „Wstęp do prawoznawstwa”, Warszawa 2007

• Nowak M. J., „Podstawy prawa w Polsce. Prawo dla nieprawników”, Warszawa 2009

• Zieliński M., „Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki”, Warszawa 2002

---