J. Raciborski- ,, Zachowania wyborcze Polaków”
Podstawowe paradygmaty badań wyborczych
a) paradygmat socjalno-strukturalny- głosowanie tylko pozornie jest aktem indywidualistycznym, w istocie decyzje wyborcze mają charakter kolektywny. Ludzie głosują tak jak członkowie grup, do których przynależą; wybierając partie i kandydatów kierują się grupowymi interesami oraz afiliacjami. Podstawą owych grupowych afiliacji mogą być interesy ekonomiczne, ale także inne czynniki, takie jak zawód, religia, wiek, wykształcenie.
b) paradygmat uspołecznionej jednostki- głosują nie grupy, a jednostki. O ich zachowaniach decydują zaś względnie trwałe postawy, nabywane w procesie socjalizacji.
c) paradygmat racjonalnego wyboru- wyboru dokonują jednostki; jednostki są racjonalne; jednostki są egoistyczne(dążą do maksymalizacji własnych korzyści); preferencje jednostek są trwałe i kompletne. Rynek polityczny jest podobny do rynku towarów. W modelu tym wyborca podejmuje decyzje, dokonując kalkulacji korzyści i strat, co upodabnia go do konsumenta.
- głosowanie tematyczne- preferencje przeciętnego wyborcy są niekompletne i dąży on do uproszczenia sytuacji decyzyjnej przez redukcję problemów podnoszonych w kampanii wyborczej do kilku ważnych dla niego kwestii
d) perspektywa historyczna- uwaga skierowana na wydarzenia kampanii wyborczych, pracę sztabów, treść medialnych przekazów; wybory procesem świadomego formowania preferencji przez partie i polityków
2. Zagadnienie absencji
wśród niegłosujących dominują wyborcy gorzej wykształceni, biedniejsi, należący do mniejszości etnicznych
relatywnie wysokie koszty uczestnictwa w porównaniu z trudno wymiernymi korzyściami płynącymi z aktu głosowania
absencja konsekwencją ułomnej socjalizacji politycznej; niedorozwój identyfikacji partyjnych
rola okoliczności kampanii wyborczej
wysoki poziom absencji wpływa negatywnie na jakość legitymizacji parlamentu i rządu, zakłóca proces reprezentacji społecznych interesów i ogólnie pogarsza jakość demokracji
czynniki wpływające na frekwencję wyborczą: miejsce zamieszkania, wiek, płeć, zróżnicowania regionalne
trzy grupy uwarunkowań zjawiska absencji w Polsce: pasywność związana z usytuowaniem jednostek w szeroko rozumianej strukturze społecznej; uwarunkowania instytucjonalne i sytuacyjne; kwestie kulturowe
3. Determinanty preferencji wyborczych- struktura społeczna; rola czynnika regionalnego
klasowe wzory głosowania( PSL i Samoobrona- wśród rolników, UW- głosy inteligencji)
na Samoobronę zdecydowanie częściej głosowali mężczyźni
PO najwięcej głosów uzyskiwała wśród wyborców najmłodszych, z wyższym wykształceniem
na LPR prawie dwukrotnie częściej głosowały kobiety niż mężczyźni
4. Postawy
Grabowska, Szawiel 2001: polscy respondenci proszeni o lokalizację swojej pozycji na skali lewica- prawica nie mieli z tym żadnych trudności; owe lokalizacje (autoidentyfikacje) okazały się w zasadzie nieskorelowane ze statusem społeczno- ekonomicznym badanych; rozkład orientacji w społeczeństwie polskim jest lekko przesunięty w prawo
zagadnienie stabilności preferencji wyborczych- jeżeli ludzie mają postawy polityczne, to winny one pociągać za sobą względną powtarzalność preferencji wyborczych ( wielka stabilność preferencji wśród wyborców SLD i PSL; masowe wycofanie się z poparcia dla AWS)
sposób głosowania w poprzednich wyborach jest najważniejszym predykatorem sposobu głosowania w wyborach następnych ( 2 pasma: postsolidarnościowe i postkomunistyczne)
5. Rola czynników instytucjonalnych i sytuacyjnych w wyjaśnianiu zachowań wyborczych
B. Jałowiecki- ,, Świat społeczny w oglądzie elity politycznej”
1. Elity polityczne w tradycyjnych demokracjach
proces kształtowania się elity trwa z reguły długo; dokonuje się poprzez kumulowanie kapitału kulturowego, czyli nawarstwianie się wykształcenia i wychowania
w tradycyjnych demokracjach polityczna elita nie kształtuje się w trakcie wyborów. Elita przypomina kastę ( jej członkiem zostaje się przez urodzenie)
kastowość elity jest jej słabością, ale przede wszystkim siłą, ponieważ stwarza i zapewnia: ciągłość, stabilność systemu, przewidywalność
Elita polityczna w systemie komunistycznym
system komunistyczny stworzył własną elitę polityczną, która początkowo rekrutowała się z rewolucjonistów, a następnie kształtowała się wokół biurokratycznych organizacji: partii i agend państwowych
elita formowana drogą kooptacji (na podstawie kryteriów klasowych, preferowanie pochodzenia robotniczego oraz członkostwa w partii komunistycznej)
cechą szczególna elity politycznej wykorzenienie kulturowe
obecność przedstawicieli tradycyjnej inteligencji wśród elity okresu PRL
Elita polityczna w nowej Rzeczpospolitej
obecna elita polityczna wywodzi się z dawnej komunistycznej elity władzy, z opozycji lat 80- ych oraz ze ,,spóźnionych przybyszy”, którzy nie zwalczali czynnie poprzedniego reżimu, ale ,, zdążyli w ostatniej chwili na wspólną z L. Wałęsą fotografię” oraz tych, którzy jeszcze później weszli w skład politycznej elity pod różnymi zresztą etykietami
reprodukcja części starej elity dokonuje się dwiema drogami: niektórzy adaptują się do nowej sytuacji i zachowują swoje pozycje lub nawet awansują; inni dokonali konwersji, przekształcając swoją pozycję polityczną
coraz większą rolę w procesie wymiany elit grają rządzące partie polityczne powstające od 1990 r.
cechą charakterystyczną sposobu rekrutacji członków elity politycznej w Polsce są powiązania personalne w ramach grup rodzinno- koleżeńskich
w przeciwieństwie do elit w tradycyjnych demokracjach członkowie polskiej elity polit. nie wywodzą się z arystokracji, burżuazji, ale stanowią statystyczną reprezentację społeczeństwa
Rzeczywistość postrzegana przez polityczną elitę
Elita jako całość charakteryzuje się pewnymi szczególnymi cechami:
poczucie wartości wynikające nie z faktu wykształcenia, wiedzy, ale jedynie z faktu pełnienia roli członka elity polit. → często przeradza się w poczucie wyższości, a niekiedy swoistej misji → zamykanie się we własnym kręgu; żarliwa wiara w słuszność własnych poglądów
pogardliwe odnoszenie się do wiedzy, nauki i ludzi z tymi dziedzinami związanych
znajduje się pod ciągłą presją możliwości ,,wypadnięcia za burtę” i utraty przywilejów
większość członków elity politycznej boi się ,,społeczeństwa”
alienacja politycznej elity i egocentryzm jej członków sprawiają, że interesują się oni głównie swoimi grupowymi problemami
jest niesłychanie plotkarska
sztuczny, wyalienowany świat, w którym funkcjonują polityczne elity, nie pozwala im na prawidłową interpretację faktów, toteż ważne decyzje polityczne są zaniechane lub podejmowane na podstawie zmistyfikowanej oceny rzeczywistości (największą mistyfikacją posługiwanie się pojęciem społeczeństwa- ,,społeczeństwo jest zmęczone reformami..” ; przecenianie niechęci do PRL i przekonanie, że na antykomunistycznych hasłach można zyskać niezły kapitał polityczny)
błędna ocena rzeczywistości nie pozwala poszczególnym odłamom polskiej elity politycznej znaleźć oparcia w konkretnych grupach społecznych. Elita będąca pozornie niemal statystycznym odwzorowaniem struktury społecznej, w istocie nikogo nie reprezentuje; jest niemal całkowicie wyalienowana społecznie
polska elita polityczna nie potrafi myśleć o przyszłości państwa; jest niezdolna do kierowania procesami modernizacji Polski
M. Ziółkowski, K. Zagórski, J. Koralewicz-
,, Wybrane tendencje przemian świadomości społecznej”
świadomość społeczna, mentalność zbiorowa- zbiór przekonań bądź (odpowiednio) orientacji indywidualnych, które spełniają w mniejszym lub większym stopniu trzy podstawowe kryteria:
są wspólne pewnej grupie lub zbiorowości
są uświadamiane bądź przynajmniej przeczuwane czy zakładane jako wspólne
towarzyszą lub uruchamiają pewne praktyczne działania w postaci albo masowych działań indywidualnych, albo działań zbiorowych
Stosunek społeczeństwa polskiego do zmian
OCENY SYTUACJI I STOSUNEK DO DEMOKRACJI
Okresy ewolucji nastrojów społecznych w ostatniej dekadzie
1) 1989- 1990- okres euforii; pozytywnie oceniany ogólny kierunek rozwoju kraju
2) 1991- 1993(4)- wygaśnięcie rewolucyjnej euforii; załamanie się nastrojów społecznych
3) 1995- 1997- czas ,,drugiego oddechu”, poprawa nastrojów społecznych, faza konsolidacji systemu
4) okres po wyborach parlamentarnych '97 r.- wzrost niezadowolenia z sytuacji polit. i gosp.
• zadowolenie ze sposobu, w jaki funkcjonuje polska demokracja jest silnie uzależnione od ocen aktualnej sytuacji kraju (najniższe 1999/2000)
• przekonanie o wyższości demokracji od innych form ustrojowych nie zmienia się w zależności od ocen bieżącego działania instytucji i aktorów sceny politycznej
• wielowymiarowość pojęcia demokracja w opinii publicznej; najważniejszą cechą demokracji według badanych: równość wobec prawa; następnie ochrona osobistej wolności, dobór najlepszych ludzi do rządzenia, równe szanse kształcenia dzieci, finansowanie przez państwo ochrony zdrowia itp.; • osoby odmiennie rozumiejące demokrację różnią się między sobą w ocenie jej bieżącego funkcjonowania
PRZEMIANY OPINII DOTYCZĄCYCH ŁADU POLITYCZNO- PRAWNEGO
• respondenci najsilniej podkreślają fakt uzyskania większej wolności zrzeszania się i wypowiedzi
• znacznie słabiej wzrosła akceptacja twierdzenia, że każdy ma wpływ na wybór władzy
• nie zmieniło się przekonanie, że rząd działa w interesie społeczeństwa
• wprowadzenie ładu demokratycznego udało się najbardziej w sferze swobód obywatelskich, mniej entuzjastycznie ocenia się rzeczywisty wpływ społeczeństwa na wybór władzy
• krytyczne postrzeganie funkcjonowania prawa
PRZEMIANY OPINII DOTYCZĄCYCH ŁADU GOSPODARCZEGO
• poglądy społeczeństwa polskiego są bliższe biegunowi ,,etatyzm”( ,,opcji socjalnej”) niż biegunowi ,,wolność ekonomiczna” (,,opcji liberalnej”)
• większość Polaków sądzi, że różnice w dochodach są zbyt duże
• poprawił się wizerunek ludzi bogatych- ich bogactwo postrzega się częściej jako rezultat ciężkiej pracy i umiejętności, a rzadziej jako skutek omijania praw i oszustw
• Polacy są świadomi rosnącego zróżnicowania majątkowego społeczeństwa
• wszyscy respondenci uważają, że polskie społeczeństwo stało się bardziej merytokratyczne; wzrosło przekonanie, że ,,awansują najlepsi w zawodzie, nie mają szans tylko ci, którzy są złymi fachowcami”. Rośnie akceptacja opinii, iż zarobki zależą przede wszystkim od wykształcenia, wkładu pracy. Obie opinie silniej wyrażają osoby o niższym wykształceniu, a najsłabiej- osoby o wykształceniu wyższym.
• krytyczna jest ocena zasadności i ,,sprawiedliwości” różnic w uzyskiwanych dochodach
• choć Polacy generalnie akceptują kapitalizm, to ich ideały porządku ekonomicznego są zdecydowanie bliższe biegunowi ,,interwencjonizm i opieka państwa” niż biegunowi ,,wolność ekonomiczna”
TENDENCJE PRZEMIAN WARTOŚCI DOTYCZĄCYCH PORZĄDKU SPOŁ.-KULTUROWEGO
• Polacy raczej opowiadają się za biegunem ,,porządek” niż za biegunem ,, wolność kulturowa”
• w l.1992- 98 nieznacznie wzrosła społeczna dezaprobata ,,alternatywnych” praktyk seksualnych
• spadła akceptacja dla stosowania wobec dzieci kar fizycznych
TENDENCJE PRZEMIAN MENTALNOŚCI SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO
• dominuje ,,orientacja materialistyczna”, ,,pragmatyzacja świadomości”; dla Polaków najważniejszy jest sukces w pracy oraz gwarancja odpowiedniego standardu ekonomicznego
• typy mentalności Polaków ('98 r.)
aktywna adaptacja do nowej rzeczywistości, a zwłaszcza do nowego ładu ekonomicznego ( ,,pluralizm praktycznych strategii życiowych”; nowy ład ekonomiczny stwarza wiele szans; aktywnie przystosowując się do nowego ładu, ludzie starają się sami walczyć o swój los)
po jednej stronie: ludzie zainteresowani i biorący udział w życiu polit., wykorzystujący nowo powstałe możliwości; odrzucają minimalizm i poszukiwanie ułatwień; na drugim krańcu: ludzie nie zainteresowani sferą polityki, reprezentujący polityczną ,, kulturę poddanych”, zorientowaną na poszukiwanie ułatwień i zapewnienie sobie życiowego minimum
typ ,,podmiotowo- ekspansywno- indywidualistyczny”- nastawiona na realizację własnych interesów egoistyczna, indywidualna, samodzielna aktywność
MIĘDZY INDYWIDUALIZMEM A AUTORYTARYZMEM
• silnie obecna tożsamość negatywna; Polacy nie są zadowoleni z tego, że są Polakami
• słabo zaznaczony rys twórczej, produktywnej postawy wobec rzeczywistości
• zarówno brak pozytywnej tożsamości, jak i słabo wykształcona indywidualizacja i podmiotowość to cechy osób łatwo ulegających autorytarnej władzy → wysoki poziom autorytaryzmu Polaków( wpływ komunizmu); Polacy są mniej tolerancyjni, bardziej oczekują pomocy ze strony państwa i rządu; są bardziej ksenofobiczni, punitywni i rygorystyczni
• w Polsce wzrosła jednak kategoria ludzi szczęśliwych. Zmniejsza się też liczba osób, które twierdzą, że nie mogą zaspokoić swoich podstawowych potrzeb.
• wśród różnych korelatów psychologicznych dobrego samopoczucia największe znaczenie miało dla Polaków poczucie kontroli nad własnym życiem
• porównanie danych z lat 1988 i 1998 wskazuje, iż w ciągu ostatnich 10 lat ogólny poziom indywidualizmu w polskim społeczeństwie nie uległ zmianie. Zwraca uwagę jedynie fakt, że wyraźnie zmniejszył się poziom indywidualizmu osób o wykształceniu wyższym.
STRATEGIE PRZYSTOSOWAWCZE
1) własna aktywność na rzecz samego siebie- jednostka dąży do sukcesu, czasami bezwzględnie walcząc o swoje interesy; próbuje szukać dla siebie różnego rodzaju ułatwień i udogodnień
2) strategie inwestowania, zakładające dłuższy horyzont czasowy, wysiłki mające za zadanie budowę, utrzymanie lub pomnożenie kapitałów posiadanych przez jednostki lub grupę
3) inwestycje w przyszłość dzieci, w tym poprzez zapewnienie im lepszego wykształcenia
4) działania będące przejawem orientacji ,,receptywno- roszczeniowej”- od aktywnych działań po bierne oczekiwanie pomocy
5) bezradność, brak możliwości oddziaływania na rzeczywistość; winą obarczane bezkompromisowe reguły czy los
CECHY SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO
• kalkulujące, projektujące, planujące
• refleksyjne, ciągle rozważające to, co się dzieje i to, co ewentualnie dziać by się mogło
• ustawicznie porównujące się, zwykle z czymś lepszym, bardziej rozwiniętym
• niecierpliwe- szybko chce widzieć pozytywne efekty wprowadzanych zmian