Klasyfikacja metod:
Wg W. Okonia (m. nauczania - uczenia się)
metody asymilacji wiedzy: pogadanka, dyskusja, praca z książką, programowe uczenie się w jego wersji liniowej, rozgałęzionej i mieszanej,
m. samodzielnego dochodzenia do wiedzy: metoda problemowa, metoda przypadków, sytuacyjna, burza mózgów, mikronauczanie, gry dydaktyczne,
m. waloryzacyjne (eksponujące): m. impresyjne, ekspresyjne,
m. praktyczne: m. ćwiczebne, m. realizacji zadań wytwórczych.
Metody te zostały wyodrębnione na podstawie wyróżnienia trzech sfer w człowieku i czterech typów aktywności (poznanie siebie i świata - przez przyswajanie wiedzy bądź jej samodzielnym odkrywaniu, przeżywanie świata i jego wartości, zmienianie świata).
Wg Cz. Kupisiewicza
m. oparte na obserwacji (oglądowe): m. pokazu, m. pomiaru,
m. oparte na posługiwaniu się słowem: wykład, pogadanka, dyskusja, praca z książką,
m. oparte na działalności praktycznej uczniów: m. laboratoryjna, m. zajęć praktycznych,
m. gier dydaktycznych: gry symulacyjne, m. sytuacyjna, m. inscenizacji, giełda pomysłów,
Wg H. Wichury
m. podające (informacyjne): opis, opowiadanie, wyjaśnienie,
m. poszukujące: pogadanka heurystyczna, dyskusja, klasyczna metoda problemowa, gry i zabawy dydaktyczne,
Wg R. Więckowskiego
m. informacyjne:
wyjaśnienie(ilustrowane, werbalne),
narracja (ilustrowana, werbalna),
opis (ilustrowana, werbalna),
m. heurystyczne:
problemowe,
dyskusji,
dialogu,
Wg M. Nagajowej:
m. słowne,
m. podająca (opis i opowiadanie, pogadanka podająca, praca z książką, wykład i referat, instruktaż),
m. poszukująca
heureza,
m. problemowa
m. zajęć praktycznych,
m. oglądowa
Wg W. Zaczyńskiego
m. przekazywania wiadomości,
m. oparte na obserwacji : pokaz
m. oparte na słowie: pogadanka i dyskusja, opis, opowiadanie i wykład, praca z książką,
m. oparte na działaniu: m. laboratoryjna, m. zajęć praktycznych,
m. utrwalania materiału,
uczenie się na pamięć,
powtarzanie i jego odmiana - ćwiczenia,
sprawdzania,
metody kontroli i oceny,
konwencjonalne: ustne sprawdzanie wiadomości, pisemne sprawdzanie wiadomości, praca klasowa, posługiwanie się książką,
testy,
kontrola maszynowa,
nauczanie programowe.
Omówienie wybranych metod:
Metody oparte na słowie (werbalne) .
Słowo odgrywa wielką rolę w procesie poznania i dzięki niemu możemy wyrażać naszą wiedzą o świecie.
a) Opowiadanie
wdraża uczniów do słuchania ze zrozumieniem i zapamiętywania najważniejszych faktów,
zaznajamia uczniów z określonymi rzeczami, zjawiskami, wydarzeniami i procesami w formie ich słownego opisu,
powinno być formułowane jasno, zwięźle i plastycznie.
Opis - dotyczy na ogół cech charakterystyki cech, budowy, struktury określonych rzeczy, tzn. tego co jest względnie stałe czyli opis służy do przedstawiania układów statycznych.
Wykład:
aktywizuje myślenie hipotetyczno- dedukcyjne słuchaczy,
tę metodę stosuje się wśród uczniów starszych, wymaga bowiem dużego wysiłku i dojrzałości umysłowej;
wymaga skupienia uwagi i samodzielności;
wyróżnia się trzy typy wykładu: konwencjonalny, problemowy i konwersatoryjny (W. Okoń);
ogromne znaczenie ma przejrzysta, logiczna struktura, żywy język, racjonalne rozmieszczenie momentów syntetyzujących oraz wielostronne naświetlenie głównego wątku merytorycznego;
wykład można wzmocnić przez dodawanie elementów aktywizujących takich, jak: mapa mentalna, język polisensoryczny, srdoki wizualne, krótkie polecenia, zadania i cwiczenia itp. (M. Taraszkiewicz, Metody aktywizujące proces uczenia się, czyli njak uczyć lepiej)
Pogadanka:
Jest rozmową nauczyciela z uczniem,
wymaga od uczniów nie tylko myślenia „za nauczycielem” lecz zmusza do samodzielnej pracy myślowej,
nauczyciel jest osobą kierującą, zna on odpowiedzi na stawiane pytania,
pogadanki można podzielić na: wstępne, przedstawiające nowe wiadomości i utrwalające (W. Okoń).
Dyskusja:
polega na wymianie poglądów na określony temat;
warunkiem koniecznym jest uprzednie przygotowanie uczniów do dyskusji;
w dyskusji powinien obowiązywać znany wszystkim uczestnikom regulamin;
dyskusja może być prowadzona z udziałem tzw. moderatora (utrzymuje dyscyplinę dyskusji i animuje ją);
dyskusja panelowa - problem naświetlany jest kolejno przez kilka osób (ekspertów); obserwatorzy też mogą brać w niej udział;
debata - dwie grupy zajmujące przeciwne stanowiska polemizują ze sobą wg ścisle określonych reguł;
dyskusja punktowa - dyskutanci mają swoich obserwatorów, a ich zadanie polega na przyznawanie punktów dodatnich i ujemnych, np. za trafny komentarz, grzeczność, trzymanie się tematu (S. Bortnowski);
metaplan - strategia dyskusji, w trakcie której tworzy się graficzny zapis przebiegu dyskusji (M. Taraszkiewicz)
Praca z książką:
stanowi jeden z ważniejszych sposobów zarówno poznawania jak i utrwalania nowych wiadomości;
w przypadku uczenia się z tekstów programowanych jest ona skutecznym sposobem kontroli i oceny wyników samokształcenia;
najważniejszymi umiejętnościami, które powinien posiadać uczeń pracujący tą metodą są: umiejętność płynnego czytania ze zrozumieniem oraz umiejętność sporządzania notatek.
Metody oparte na obserwacji i pomiarze (oglądowe) :
a) Pokaz:
zespół czynności dydaktycznych nauczyciela polegający na demonstrowaniu uczniom naturalnych przedmiotów lub ich modeli, a także określonych zjawisk, wydarzeń lub procesów i stosowanym objaśnianiu ich istotnych cech itd.;
uczniowie szybciej i skuteczniej zaznajamiają się z tymi fragmentami rzeczywistości, które są przedmiotem pokazu, gromadząc zarazem poglądowy materiał, umożliwiający im słowne formułowanie odpowiednich uogólnień;
pokaz jako metoda nauczania występuje łącznie z innymi metodami, takimi jak opowiadanie lub wykład;
obserwacja powinna być tak zorganizowana aby wszyscy mogli dokładnie obejrzeć demonstrowany przedmiot;
pokaz powinien pozwalać uczniom na spostrzeganie przedmiotów w miarę możliwości różnymi zmysłami, a więc nie tylko wzrokiem;
ważne jest łączenie pokazu ze stawianiem pytań;
typy pokazywania: reprezentujące (pokazywanie czegoś nieobecnego za pomocą np. modelu), wskazujące (demonstrujące) i instruujące (wyjaśniające sposób postępowania).
Pomiar:
pozwala określić ilościową stronę badanych obiektów;
czynności wykonywane bądź przez nauczyciela - w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów pracujących pod jego kierunkiem.
Metody oparte na działalności praktycznej uczniów - ułatwiają uczniom bezpośrednie poznawanie rzeczywistości. Stosuje je się zwykle łącznie z metodami oglądowymi i słownymi.
a) Metoda laboratoryjna:
polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów tzn. na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania.
Metoda zajęć praktycznych :
dominuje tu stosowanie wiedzy w rozwiązywaniu zadań praktycznych;
jedną z form jest metoda projektu, która zakłada praktyczną działalność ucznia na podstawie zdobytej wcześniej wiedzy.
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy:
klasyczna metoda problemowa:
zdobywanie wiadomości jest związane z rozwiązywaniem problemów,
uczeń jest aktywny i zaangażowany,
przynosi trwałe efekty ucznia,
nauczyciel wspiera ucznia w toku pracy
metoda przypadków:
polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku np. na temat odkryć naukowych i rozwiązań jakichś trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku.
Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami na które trzeba odpowiedzieć uczniowie formułują pytania dotyczące tego przypadku na które nauczyciel udziela odpowiedzi na pytania. Z kolei następuje właściwy proces poszukiwania odpowiedzi. Składa się na niego: ustalenie w toku dyskusji problemu głównego i problemów z niego wynikających, a następnie warunków jakie mają umożliwić rozwiązanie problemu. Zdarza się że uczniowie przyjmują kilka możliwych rozwiązań wówczas domagają się wyjaśnienia jakie jest rzeczywiste rozwiązanie.
metoda sytuacyjna:
zadaniem uczniów jest zrozumieć daną sytuację i podjąć decyzję w sprawie jej rozwiązania, a następnie przewidzieć skutki tej decyzji.
metoda ta jest trudna, ponieważ wymaga od nauczyciela czasochłonnego przygotowania, a od uczniów wychodzenia w sytuacje dla niech nowe, nie nawiązujące doi ich doświadczenia;
metodę te wprowadza się w szkołach średnich i wyższych przede wszystkim zawodowych.
giełda pomysłów - burza mózgów:
zespołowe wytwarzaniu pomysłów rozwiązania jakiegoś zadanie (szukanie pomysłów nowych, najbardziej zaskakujących);
po zebraniu wszystkich pomysłów poddaje się je ocenie zespołu;
metoda ta opiera się na następujących ogniwach: wytwarzanie sytuacji problemowej, wytwarzanie pomysłów, sprawdzenie, wartościowanie i wybór pomysłów najlepszych.
mikronauczanie
jest to metoda twórczego uczenia się złożonych czynności praktycznych, stosuje ją się w małych kilkunastoosobowych grupach, które najpierw obserwują odpowiednio wybrany fragment lekcji szkolnej trwający od 5-20 min a następnie dokonują grupowej analizy i oceny tego fragmentu lekcji aby z kolei jeden z członków grupy mógł przeprowadzić go z nowymi grupami uczniów wg nowych rozwiązań.
gry dydaktyczne:
gra jest odmianą zabawy, która polega na przestrzeganiu dokładnie sprecyzowanych reguł;
reguł spełnia istotne funkcje kształcąco - wychowujące;
do najczęściej stosowanych gier dydaktycznych należą:
- zabawy inscenizacyjne- polegają na graniu roli w sytuacji fikcyjnej, a więc uczeń odtwarza zachowania jakiejś postaci, wciela się w nią. Metodę tę stosuje się w grupach licznych od 10-15 osób.,
- inscenizacja o charakterze wolnym - nadaje się do odtwarzania wydarzeń historycznych, biografii sławnych ludzi, funkcjonowania instytucji i organizacji.
- inscenizacja o zabarwieniu fikcyjnym - często stosuje się w odtwarzaniu bajek, legend, utworów literackich, scen z życia;
- gry symulacyjne (naśladownictwo, podobieństwo) - polegają na odtwarzaniu bardziej złożonych sytuacji problemowych wymagających samodzielnego rozwiązania. Przedmiotem symulacji jest rzeczywistość.
- gry logiczne - np. kostka Rubika
Metody waloryzacyjne (eksponujące wartości)
metody impresyjne:
organizowania uczestnictwa uczniów w odpowiednio eksponowanych wartościach: społecznych, moralnych, estetycznych, naukowych;
czynności uczniów: zdobywanie informacji o dziele eksponowanym i jego twórcy, pełne skupienia uczestnictwo w toku ekspozycji dzieła, stosowana forma aktywności własnej uczestników, wyrażająca główną ideę dzieła, konfrontacja tej idei z zasadami postępowania uczestników i ewentualne wyprowadzenie wniosków praktycznych co do ich własnych postaw i własnego postępowania.
metody ekspresyjne:
stwarzanie sytuacji, w których uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają dane wartości, wyrażające niejako siebie a zarazem je przeżywają;
uczniowie utożsamiają się z wartościami zasługującymi na wybór lub odrzucają wartości na to nie zasługujące.
Metody kształcenia sprawności językowych (A. Dyduchowa)
Metody te wyrastają z metod opartych na działaniu (dydaktyka ogólna) i preferują aktywny sposób dochodzenia do zdobycia umiejętności i wiedzy. Wykorzystują aktywizację, podtrzymywanie aktywizacji i kierunkowanie działania.
Zasady kształcenia językowego:
budzenie pozytywnych motywacji do mówienia i pisania,
dbałość o rozwój indywidualnych cech języka dziecka,
konieczność kształcenia równocześnie języka mówionego i pisanego,
integracja kształcenia językowego z kształceniem literackim i kulturalnym,
zasady ogólno dydaktyczne: systematyczności i trwałości wiedzy, wiązania teorii z praktyką, poglądowości).
Podział metod:
m. analizy i naśladowania wzorów,
wykorzystuje walory utworów artystycznych,
utwór literacki pełni tu funkcję wzoru doskonałego posługiwania się językiem,
uczniowie wykonując polecenia i ćwiczenia mają samodzielnie dochodzić do uogólnień natury teoretycznej,
w metodzie tej najważniejsze jest twórcze wykorzystywanie tekstu,
wariant zależny od toku procesu dydaktycznego (indukcyjnego, dedukcyjnego), formy pracy (zbiorowa, grupowa, indywidualna),
czynności nauczyciela: przygotowanie tekstu lub fragmentu, poleceń kierujących analizą tekstu (takich by uczniowie sami dochodzili do uogólnień natury teoretycznej),
wprowadzanie ćwiczeń polegających na przekształcaniu lub uzupełnianiu tekstu,
tekst musi być dostosowany do poziomu ucznia; stopniowe rozwijanie umiejętności,
instrukcji i norm,
działanie dydaktyczne jako proces sterowania informacją,
uczniowie w sposób świadomy wykorzystują wiedzę o podstawach komponowania i konstruowania wypowiedzi,
za pomocą instruktażu wyposaża się uczniów w wiedzę teoretyczną w zakresie konstrukcji wypowiedzi ustnych i pisemnych,
czynności nauczyciela:
odpowiedni instruktaż (kompozycja, budowa zdań itp.),
dobór odpowiednich ćwiczeń,
korekta prac uczniowskich (możliwy wariant odwrotny),
zasada świadomego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się,
efekt zależy od dopływu informacji i jej jakości,
praktyki pisarskiej,
metoda szeroko stosowana w dydaktyce Freineta,
uczniowie swobodnie tworzą wypowiedzi ustne lub pisemne związane z życiem i środowiskiem dziecka,
tok pracy:
pisanie tekstów,
odczytanie w klasie,
głosowanie na najlepsze teksty,
rola nauczyciela: kosmetyka tekstów, wprowadzanie ćwiczeń pomagających udoskonalenie tekstów,
m. przekładu intersemiotycznego,
język jest systemem znaków o uprzywilejowanej pozycji, ale nie jest jedynym systemem znaków,
wykorzystanie innych kodów tj. barwa, dźwięk, linia itp..
opracowanie wielu form wypowiedzi,
ćwiczenia polegające na pisaniu własnych scenariuszy na podstawie jakiegoś dzieła,
przekłady z języka pisanego w mówiony,
na lekcji jako samodzielna metoda lub związana z innymi,
m. okazjonalnych ćwiczeń praktycznych,
pośrednie kształcenie form wypowiedzi,
ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne, składniowe, stylistyczne, kompozycyjne, redakcyjne,
nie powinny zajmować zbyt dużej części lekcji,
tak kształtować, by były wykorzystane do dłuższej wypowiedzi,
od nich zależy efektywność bezpośrednich metod kształcenia sprawności wypowiedzi.
Wymienione metody w czasie lekcji mogą przeplatać się i uzupełniać.